Нигяр Велиева

ОПЫТ СИСТЕМНОГО ВЗГЛЯДА НА ЯЗЫКОВУЮ КАРТИНУ МИРА

Как известно, время в языке выражает отношение действия или состояния к определённой временнoй плоскости. Выражение времени - характерная особенность коммуникации, осуществляемой при помощи языка. В различных языках мира выражение времени очень часто связано с выражением вида. Поэтому в целях ясности изложения полезно хотя бы вначале абстрагироваться от этой характерной особенности глагольных времён и рассматривать их только в плане соотнесённости действия или состояния с определённой временнoй плоскостью. Можно выделить несколько типов такой соотнесённости. 

В мире существуют языки, с формально неразвитыми системами времён. Обычно такие языки довольствуются относительно малым количеством времён. Чаще всего они имеют три времени: настоящее, прошедшее и будущее, соотносимые с соответствующими временными планами. В хантыйском языке (среднеобский диалект) существуют только два времени: настоящее-будущее и прошедшее. Мало времён и в венгерском языке. В современном венгерском языке изъявительное наклонение имеет три времени: настоящее, прошедшее и будущее. Система времён дунганского языка имеет всего четыре времени. Три времени различает индонезийский язык. Чешский язык также различает только три времени: настоящее, прошедшее и будущее. К этой категории языков можно также отнести польский, белорусский и русский языки. Скудость системы глагольных времён отнюдь не означает, что глагольные времена в этих языках не способны выражать такие значения, как перфективность, многократность, совершенность / несовершенность и т.д., всё это возможно, но обеспечивается другими средствами.

К языкам, в которых глагольные времена специально не фиксированы, прежде всего, относится китайский, В нём существуют так называемые видо-временные формы, но, ни настоящее, ни прошедшее, ни будущее времена не имеют сколько-нибудь определённых и устойчивых показателей. Время обычно определяется по контексту.

Во вьетнамском языке в определении времени действия огромную роль играет также контекст. Очень часто время определяется только контекстом. Если же из контекста неясно, к какому времени относится действие, то для уточнения времени действия употребляются: наречия времени и наречные существительные типа “сегодня, вчера, завтра” и т.д., и служебные слова, которые ставятся перед глаголом.

Реальное время совершения действия в кхмерском языке определяется либо контекстом, либо лексически при помощи слов типа “сегодня, вчера, в следующем году, только что” и т.п. В индонезийском языке “saja dating” означает “я прихожу, я пришёл и я приду”.

В различных языках иногда встречаются времена, которые очень трудно соотнести с каким-нибудь временным планом, поскольку такие времена в различных условиях могут иметь значение настоящего, прошедшего и будущего.

К временам этого рода относится неопределённое время в ненецком языке. Н.М.Терещенко так определяет значение этого времени: “Неопределённое время, как это следует из самого его названия, не связано с обозначением вполне определённого временного представления. Временнoе значение, выраженное неопределённым временем, довольно широко. Формы неопределённого времени могут иметь значение и настоящего времени и прошедшего (чаще недавно прошедшего), а в сочетании с показателем несовершенного вида, также и будущего времени” [1, c.184]. “То или иное значение форм неопределённого времени”, замечает далее Н.М. Терещенко, “зависит в первую очередь от характера действия, выражаемого глаголом. У глаголов, действие которых мыслится как длящееся, формы неопределённого времени имеют чаще значение настоящего (хотя могут иметь также значение прошедшего). Напротив, формы неопределённого времени, образованные от глаголов кратковременного или мгновенного действия, имеют значение прошедшего времени” [1, с.185].

Неопределённое время присуще также и другим самодийским языкам. Оно встречается в селькупском, нганасанском и энецком языках. В кабардинском языке существует время, называемое “аорист первый”. В современном языке и в фольклорных текстах аорист употребляется для выражения мгновенности действия прошедшего времени, но он может выражать также значение настоящего и будущего времени.

Имперфект в истории арабского языка мог иметь значение настоящего, будущего и прошедшего времени.

Наиболее типичным глагольным временем, выражающим результат действия, является перфект. В языках мира перфект имеет огромное распространение. Оно фактически не зависит ни от строя языка, ни от его генетической принадлежности. Он встречается в индоевропейских, финно-угорских, тюркских и кавказских языках. Иногда время имеет другое название, но фактически является перфектом. Таково, например, прошедшее неочевидное в некоторых тюркских и восточных финно-угорских языках. В лезгинском языке прошедшее III по значению полностью совпадает с перфектом. Перфектное значение может иметь форма на “-ж” в калмыцком языке, поскольку она обозначает действие, которое совершилось в прошлом, а по своему результату обнаруживается в виде следствия в настоящее время. Приглагольный показатель “те-“ в языке суахили в большинстве случаев указывает на совершенность или результат действия [2].

В китайском языке морфема “ла”, помимо идеи завершения действия и становления состояния, придаёт глаголам значение перфектности, показывая, что действие совершилось, но результат его виден и сказывается в настоящем времени, например “цзуй жэнъ паола - преступник сбежал”.

Конечно, могут быть языки, не имеющие перфекта, но огромное распространение его в различных языках мира свидетельствует о том, что особое выражение результата действия представляет коммуникативную необходимость.

Время совершения действия может быть недостаточно определённым, например: “Я видел детей” или “Я буду заниматься спортом”, т.е. “Я ничего не говорю о том, когда я видел детей и, когда я буду заниматься спортом”. Однако нередко возникает необходимость точного указания момента совершения действия. Для этой цели языки используют различные средства.

Наиболее показательным в этом отношении являются времена типа английского Present Continuous и Past Continuous tense. В тюркских языках была довольно сильна тенденция к созданию специальных форм определённого настоящего времени. Эта тенденция не во всех тюркских языках проявлялась в одинаковой степени, но в языках Средней Азии и Сибири она проявлялась достаточно наглядно. В казахском языке существуют две разновидности настоящего времени: так называемое настоящее переходящее и настоящее конкретное. Настоящее переходящее указывает на действие или событие, совершающееся постоянно: “кос ошады - птицы летают”, “сексевэл жаксы жанады - саксаул хорошо горит”. Настоящее конкретное выражает действие, происходящее в данное время, в данный момент, например: “квн жавып тур - идёт дождь” (букв. “небо (в данный момент) находится в состоянии дождя); “о лхат жазып отыр - он (в данный момент) пишет письмо”. Сравним: также ног. “бара ятырмын - я иду в данный момент”; узб. “ёза ётирман”, кирг. “жазып жатамын - я пишу в данный момент” и т.д.

В сфере прошедшего времени, так же как и в сфере настоящего, в тюркских языках проявлялась довольно заметная тенденция к созданию форм прошедших времён, выражающих действие, связанное с определённым моментом в прошлом, сравним: каз. “Келе жатыр еым - Я приходил тогда”, узб. “Ёза ётган едим - Я писал тогда”, алт. “Барып дьаттым - Я ехал тогда”, тат. “Бара идем - Я шёл тогда” и т.д.

Категория конкретной длительности находит своё выражение также в корейском и японском языках, сравним: кор. “Нас-ыл калго иссо  - Точу серп” [3].

Одним из средств, уточняющих момент речи, является создание релятивных (относительных) глагольных времён. Типичным примером относительных глагольных времён может быть плюсквамперфект.

В языках земного шара плюсквамперфект имеет довольно широкое распространение. Импликативно плюсквамперфект тесно связан с перфектом. Если в языке существует перфект, то его обычно сопровождает плюсквамперфект. Этот факт имеет определённое объяснение. Существование перфекта и плюсквамперфекта наблюдается во всех современных германских и романских языках: шведском, норвежском, датском, исландском, фарерском, голландском, фризском, немецком, французском, испанском, итальянском, португальском, каталанском, провансальском, румынском, молдавском и ретороманском. Оно наблюдается в новогреческом, албанском, чешском, лужицком, сербохорватском, словенском, словацком, финском, латышском и эстонском, а также в марийском и тюркских языках [4].

Сосуществование перфекта и плюсквамперфекта имело место и в древних языках, например в латинском и греческом. Плюсквамперфект обычно образуется из того же языкового материала, что и перфект, отличаясь от него лишь отдельными деталями. Чаще всего общей основой перфекта и плюсквамперфекта является причастие прошедшего времени, сравним: нем. “ich Mabe gaschrieben  - я написал”, “ich hatte geschrieben - я написал раньше”, древнерус. “писал есмь - я написал”, “писал был - я написал” или “писал раньше”.

С исчезновением перфекта обычно исчезает и плюсквамперфект. В современном русском языке нет ни перфекта, ни плюсквамперфекта. Чем объяснить эти особенности? Почему во многих языках, совершенно различных по своему характеру и не связанных общностью происхождения, наблюдается закономерное сосуществование перфекта и плюсквамперфекта?

В языке возникает необходимость выразить действие, которое бы предшествовало другому действию, осуществлявшемуся в плане прошлого, и притом выступало бы как действие, уже законченное по отношению к другому действию. Перфект, который всегда выражает действие законченное, явился очень удобным материалом для выражения действия, закончившегося раньше другого действия в прошлом. Только этим можно объяснить загадочный факт сосуществования перфекта и плюсквамперфекта, наблюдаемый, как говорилось выше, в самых различных языках мира.

Некоторые языки показывают в значении времён степень удалённости речевого акта от данного момента.

В эвенкийском языке существуют три оттенка будущего времени глагола: будущее I, будущее II и будущее III. Будущее I имеет значение действия, которое будет совершено в отдалённом или неопределённом будущем. Будущее II имеет значение ближайшего будущего времени. Будущее III также имеет значение весьма близкое будущему II, указывая на совершение ближайшего действия с оттенком некоторой неопределённости [3]. Отдалённое будущее время существует также в эвенкском языке.

Недавнопрошедшее (прошедшее категорическое) существует в якутском языке. Наряду с ним выделяется в якутском языке прежде-прошедшее повествовательное время. В отличие от недавнопрошедшего времени, эта форма времени служит для обозначения таких прошлых действий, которые отдалены от момента речи относительно более длительным отрезком времени. Обычно оно употребляется для повествования о событиях сравнительно большой давности.

 Сюда же относится давнопрошедшее I в лезгинском языке, которое выражает действие, совершившееся в отдалённом прошлом. Близкое прошедшее время в эскимосском языке указывает на действие, которое только что совершилось, или на действие обычное, которое началось в прошлом и продолжается в данный момент. Близкое будущее время в этом же языке указывает на действие, которое начнется непосредственно после момента совершения речи. Форма прошедшего времени с афф. “-e” в калмыцком языке передаёт значение однократного очевидного действия в недавнем прошлом. Первое прошедшее время в монгольском языке передаёт действие, которое совершилось в момент речи. Второе прошедшее время обозначает действие, которое предшествовало моменту речи. Третье прошедшее время обозначает действие давно прошедшее, но неизвестное до этого слушателю [4].

Системы глагольных времён содержат времена, которые находятся на стадии отмирания. Сербохорватские формы прошедшего времени делятся по образованию на сложные (перфект, плюсквамперфект, прошедшее предположительное) и простые (аорист и имперфект). Самым употребительным временем является перфект. Аорист редко употребляется в разговорном языке и почти не встречается в публицистике. В современном языке имперфект также малоупотребителен. Почти полностью исчезло прошедшее длительное в мокша-мордовском языке (типа “мораленъ - я пел”), перфект и плюсквамперфект в карельском и вепсском языках довольно редки. Также редки эти времена в языке коми.

В некоторых языках глагольные времена начинают становиться полисемантичными, утратив при этом первоначальную видовую специализацию. Аорист в албанском языке выражает не только законченное, но также и незаконченное действие в прошлом. Перфект в албанском языке иногда употребляется для выражения законченности действия в прошлом. В современном албанском языке иногда без всякого ущерба для смысла аорист может употребляться вместо перфекта.

Библиография:

1.Н.М.Терещенко. Массовая коммуникация, M., 2003.                                                                                                                  

  2. http: // www.sil.org/LINGUISTICS/GlossaryOfline                                                                           

3. http: // www.nottingham.ac.uk/english/nlc/badran.PDF                                                                           

4. http: // www.dartmouth.edu/-lpetitto/langAc.html                                                                    

 5. Рубинштейн Дж., О концептуализации отрезков времени в русском языке, http: //seelrc. org /glossos/, The Slavic and East European Language Resource Center, 2002.  

XÜLASƏ

Müasir zəmanədə dünya dillərində zaman qrammatik kateqoriyasının problemi aktuallıq kəsb edərək bir çox alimlərin diqqətini cəlb edir. Müxtəlif sistemli dillərdə zaman qrammatik kateqoriyasının növləri, onların sayı, mahiyyəti, spesifik xüsusiyyətləri və s. problemlər diqqətinizə təqdim olunmuş məqalədə tipoloji müqayisədə təhlil olunur.  

SUMMARY

Today the problem of the grammatical category of tense is an actual in the world languages and many scientists deal with it. In non-cognate and cognate languages the kinds of the grammatical category of tense, its number, its essence, its specific peculiarities are investigated in typological comparison in suggested to your attention article.

 

Ключевые слова: разносистемные языки, грамматическая категория времени, полисемантичность глагольных времён.

E-mail:nigar_veliyeva_professor@rambler.ru

 

 

Абдуллаyева Еsmira Дadaş qızı

ЗАМАНЫН МЦЯЙЙЯН АНЫНДАН ЯВВЯЛ БАШ ВЕРЯН  ЩАДИСЯ  ВЯ

 ФАКТЫ ЭЮСТЯРЯН ЗАМАН  БЮЛЭЦЛЯРİ

                Бу група before, by, till  вя to  юнлцкляри дахилдир. Бу башлыьы ики йарым групда бирляшдирмяк олар:

                1). Баш верян щадисянин вахтындан яввял иъра  олундуьуну эюстярян юнлцк: before.

                2). Щядд билдирян юнлцкляр: by, till  вя to.

                  Before заман билдирян исимлярля ишляняряк вахты эюстярир. Щал вя щярякятин мцяййян бир вахтдан яввял баш вердийини билдирир. Мясялян:

                He  had stopped before daybreak for the higher pastures to help Gaspard drive up the goat.

                О, кечиляри отармагда Гаспара кюмяк етмяк цчцн эцн галхмамышдан  яввял  ян щцндцр отлаглара чыхмышды.

                Before юнлцйц щадисянин  мцяййян андан вя дюврдян яввял баш вердийини билдирир. Мясялян:

                «Of course one must pray before dying».

                Ялбяття, щяр бир кяс юлцмцндян яввял дуа етмялидир.

                The doctor came up to the machine where 1 was sitting and said: “What did you like best to do before the war? Did you practise a sport?”.                Щяким  мян отуран машина йахынлашды вя деди: «Мцщарибядян яввял ня етмяк арзусунда идиниз? Сиз идманла мяшьул олмушдунузму?».

                Нцмунялярдян эюрцндцйц кими  before юнлцйц Азярбайъан дилиндя яввял гошмасы иля ишлянир.

                “İ am a little out ot sorts, İ think and İ  want to see as much of vou as possible before leaving”.

                Мяня еля эялир ки, бир аз юзцмдя дейилям,  мян сяни йола дцшяня кими мцмкцн гядяр даща чох эюрмяк истяйирям.

                 Бу нцмунядян эюрцндцйц кими, before leaving йола дцшмямишдян яввял кими нязярдя тутулса да, Азярбайъан дилиндя ифадя васитяси кими гошмасыдыр. Демяли, before юнлцйц Азярбайъан дилиндя щям яввял, щям дя кими гошмасы иля ишлянир.

Before  юнлцйц ясас мяна дашыйан breakfast, lunch, dinner, supper  сюзляриндян яввял ишлянир вя Азярбайъан дилиндя яввял, кими гошмасы иля ифадя олунур. Before  юнлцйц иля  ишлянян бу исимляр юзляриндян яввял щеч бир артикл гябул етмир.

We went for a bath before breakfast.

Биз сящяр йемяйиндян яввял чиммяйя эетдик.

Лакин бу ъцмляни «Биз, сящяр йемяйиня гядяр чиммяйя эетдик» кими дя ифадя етмяк олар.

Сутканын щиссялярини мцяййян етмяк цчцн before юнлцйц morning, afternoon, evening  вя night сюзляриля дя ишлянир:

All the games finish before evening.

Бцтцн ойунлар ахшама гядяр (ахшамдан яввял) гуртарыр.

Бу ъцмлядя before юнлцйц Азярбайъан дилиндя гядяр гошмасы иля ифадя олунур.

Before  юнлцйц саат, вахт билдирян сюзлярин гаршысында да ишлянилир. Мясялян:

It was a few minutes before one o’clock when Joe en’tered his brother’s oflice.

Ъоу (Ъосеф) гардашынын идарясин дахил оланда, саат биря бир нечя дягигя галмышды.

Бу ъцмлядя before юнлцйц Азярбайъан дилиндя исмин йюнлцк щалы иля ифадя олунур. Щалбуки щярфи тяръцмядя а few minutes before one o’clock саат бирдян  бир нечя  дягигя яввял иди – кими верилир вя бу ъцмлядя before юнлцйц Азярбайъан дилиндя яввял гошмасы иля ифадя олунур.

Before  - юнлцйц gerund иля дя ишляня биляр. Мясялян:

Before reaching Wistaria Avenue he removed old Jolyon’s litter from his pocket, and tearing it caretully into tiny pieces, scattered them in the dust of the road.

О.Вистарна проспектиня чатмамыш ъибиндян гоъа Ъолионун мяктубуну чыхартды, тикя-тикя ъырыб йолдакы зибиллийя атды.

Мисаллардан эюрцндцйц кими, gerund иля ишлянян before юнлцйц Азярбайъан дилиндя щеч бир грамматик  васитя иля ифадя олунмур. Лакин бу ъцмлядяки before reaching. Азярбайъан дилиндя «чатмамышдан яввял» вя йа «чатана гядяр» кими дя ифадя олуна биляр.

Л.И.Синичкина before - юнлцйцнц «сырф заман»  мянасында ишлянян юнлцкляря дахил едир.

Лакин бу юнлцк мякан мязмуну билдирян  исимлярля дя ялагяйя эирдийи цчцн биз ону «сырф заман»  мянасында ишлянян юнлцкляр групуна дахил етмяйи лазым билмирик.

2). Сон щядд билдирян юнлцкляр: by, till вя ta юнлцкляридир.

Till юнлцйц гядим инэилис дилиндя ишлянян  юнлцклярдяндир. Бу  юнлцйцн щансы нитг щиссясиндян тяърид олунмасы щаггында мцхтялиф фикирляр мювъуддур. Бязиляри  till  юнлцйцнцн гядим инэилис дилиндя нюгтя мянасыны ифадя едян «till» исминдян ямяля эялдийини, бязиляри ися till сюзцнцн юнлцк+йюнлцк щал кими ишляндийини гейд едирляр.

Лакин мцасир инэилис дилиндя бу юнлцк юз илк  мянбяйиндян тамамиля тяърид олунмуш, анъаг кюмякчи вязифя ифадя едян юнлцкляр групуна дахил олмушдур.

Бу юнлцк щазырда, кечмишдя вя эяляъякдя мцяййян ана гядяр давам едян вя давам едяъяк щярякяти билдирир.

The decislons of the Vatikan are sometimes not communi cated till the last moment.

Бязян Ватиканын гярарлары ахырынъы дягигяйя кими елан олунмур.

Till юнлцйц сутканын щиссяляринин мцяййян етмяк цчцн morning,  afternoon, evening  вя  night сюзляриндян яввял ишлядилир.

He lay till evening without moving, even thinking.

О, замана кими щярякят етмядян, щятта дцшцнмядян узанды.

Till юнлцйц вахты эюстярмяк цчцн саат гаршысында да ишлянилир.

They have gone with the mistress to an evening party and will not be back till nearly twelve.

Онлар  ханым  иля гонаглыьа эедибляр, тяхминян саат он икийя гядяр гайытмайаъаглар.

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, till  юнлцйц Азярбайъан дилиндя гядяр вя кими гошмалары иля ишлянир.  Гядяр вя кими гошмаларындан  яввял ишлянян исим, йюнлцк щалда олуб,  бязян вахтын сон  мярщялясини, сон заманы билдирир. Мисалларда  ишлядилян ахырынъы дягигяйя гядяр, ахшама кими сюзляри мцяййян заман ифадя едян сюзляр олуб, гошмаларын идарясиля исмин йюнлцк щалында ишлянмишдир вя вахтын нисби мянада сон  мярщялясини билдирир.  Щямин бирляшмя гошманын идарясиля йюнлцк щалында олан исмин мцяййян заман мянасы билдирмясини эюстярир.

«Кими» гошмасы да  till  юнлцйц кими лцьяви мянасында заман анлайышы олан сюзляря гошулдугда заман чаларлыьыны сахлайыр. Мясялян сабаща кими (till now) вя с. Мясялян:

I think you had enough for now. Wait till to-morrow. Litile man.

Мяня еля эялир ки,  сян чох йемисян, бу эцн бясиндир. Балаъа, сабаща кими эюзля. 

Till юнлцйц фясиллярин адларынын гаршысында да ишлянир. Мясялян:

We shall  stay here till summer.

Биз йайа кими бурада галаъаьыг.

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, till  юнлцйц Азярбайъан дилиндя кими гошмасы иля ифадя олунур.

Тцркологлар  кими гошмасынын тяърид олунма мянбяйини форма, габ мязмуну якс етдирян кер, кип, кар  сюзляриля баьлайыр. Н.К.Дмитрийев кумык дилиндя  ишлядилян йимик (кими) гошмасыны гимик сюзц иля баьлайыр (кимик, кибик). Ф. Зейналов ися кими гошмасынын –ан/ян шякилчили фели сифятлярля ишляндикдя иш, щал вя щярякятин иърасыны, бир нюв заманыны якс етдирмяйя хидмят етдийини сюйляйир. Лакин Азярбайъан дилиндя  ани заман билдирян кими (тяк, тяки, тякин) гошмасы инэилис дилиндя till  юнлцйцня  дейил, ас баьлайыъысына уйьун эялир. Мясялян, зянэ вурулан  кими,                 (тяк, тяки, тякин) синфя эиряъяйям – ъцмлясиндя данышан адам зянэ вурулан кими йубанмадан синфи эиряъяйини анлатмаг истямишдир.

Бу ъцмляни инэилис дилиндя беля ифадя етмяк олар: till come into the classroom as the bell ringe.

Бу ъцмлядян эюрцндцйц кими, Азярбайъан дилиндя  ишлянян кими гошмасы, инэилис дилиндя щямишя юнлцк кими дейил,  ики ъцмляни бир- бириля баьлайан, заман мязмуну ифадя едян ас  баьлайыъысы  иля дя ифадя олунур. Бязян  till  юнлцйц Азярбайъан дилиндя дя дяк гошмасы чох вахт заман чаларлыьында чыхыш едир.

At last Arthur was conducted back to his own cell, where he flung himself down upon the bed slept till the next morning.

Нящайят, Артуру юз  камерасына апардылар, орада о, чарпайыйа йыхылыб сцбщядяк йатды.

Щярякятин  сон нюгтясини, щям дя ъан/ъан вя гядяр гошмалары ифадя едя биляр. Кими, дяк/тяк, ъан/ъан вя гядяр гошмалары да щямчинин заманын сон нюгтясини билдирмяйя хидмят едяряк, юзцндян яввял эялян сюзлярля бирликдя зярфлик кими формалашыр. Дяк гошмасы сюзя битишяркян беляшякилчийя аид щеч бир хцсусиййят, ня сюздцзялтмя, ня дя сюздяйишдирмя хцсусиййяти йаратмыр. О, анъаг сцни шякилдя кюкя битишдирилир.

Дяк/тяк гошмасы заман анлайышы якс етдирян сюзлярля бирликдя заман щядди мязмуну йарадыр. Лакин йеня бурада мцяййян заман мцддяти юзцнц щисс етдирир.

Till юнлцйц инкар ъцмляляриндя щадися вя фактын мцяййян ана гядяр дейил, сонра иъра олундуьуну  эюстярир. Till юнлцйц иля ишлянян ъцмляляр чох заман антоним тяръцмя васитясиля верилир.

He did not begin till 1960. -  О, йалныз 1960-ъы илдя башлады.

He did not come  till to-day.  О, анъаг бу эцн эялиб.

Бязян ися till юнлцйц иля ишлянян инкар ъцмляляр дилимизя  никар шяклиндя дя тяръцмя олунур.

He did not write till last week.

Кечян щяфтяйя кими о щеч бир шей йазмайыб.

 Биз  till юнлцйцнц халис заман мянасында ишлянян юнлцкляря дахил едирик. Бу юнлцк анъаг шифащи шотланд дилиндя мякан  мянасында ишлянир. Биз истифадя етдийимиз щям нязяри, практики ясярлярдя, щям бядии ясярлярдя, щям дя гязет материалларында till юнлцйцнцн мякан мянасы билдирян  адларла ишляндийиня  раст эялмядик.

Бу юнлцйц илк дяфя  мякан мянасында ишлянян исимлярля ялагяйя эирся дя, заман мянасы ифадя едян исимлярля дя ишлянир.

But by the middle of August the subdirector will be back from his holiday.

Лакин август  айынын орталарына кими директорун мцавини мязуниййятдян гайыдаъаг.

The shell of the house at Robin Hill was thus completed by the end of April/

Робин Щилдяки евин дамы апрелин ахырларына кими гуртарды.

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, бу юнлцйцн Азярбайъан дилиндя ифадя васитяси кими гошмасыдыр. Сутканын щиссяляринин мцяййян етмяк цчцн бу юнлцйц morning, afternoon, evening вя night  сюзляриля дя ишлядилир. Мясялян:

We were up eariy the next morning? As we wanted to be in Oxtord by the afternoon.

Сящяри биз тездян галхдыг, чцнки эцнортайа гядяр Оксфордда олмалы идик.

By юнлцйц бязян тяркиблярля дя ишляня биляр. Мясялян:   …and they thonght that by midday on the morrow he would be able to gather another five thousapd or more to his aid.

Онлара  еля эялди ки, сящяри эцнцн орталарына гядяр о юзцня йардым цчцн даща бир беш мин  топлайа биляъяк.

By юнлцйц вахты эюстярмяк цчцн саат гаршысында  да ишлянир вя Азярбайъан дилиня гядяр вя кими гошмалары иля ифадя олунур. Мясялян:

…. I shall be here again by five or half past, then.

Мян саат беш вя йа алтынын йарысына гядяр бурада оларам.

By nine oclock of that evening snow lay deep in the streets and the weather had become bitter cold.

Щямин ахшам саат доггуза гядяр кцчяляри гар басды вя щава бярк сойуду.

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, бй юнлцйц Азярбайъан дилиня гядяр гошмасы иля дя ифадя олуна биляр. Щяр ики ъцмлядян эюрцндцйц кими бй юнлцйц заманын  мцяййян анындан вя йа вахтындан яввял баш верян щадися вя факты  эюстярмяк  цчцн  ишлядилир.

 By юнлцйц now вя then зярфляри иля дя  ишляндикдя, Азярбайъан дилиня гядяр вя кими гошмалары кими тяръцмя олунур. Мясялян:

She must be home by at  now

О, индийя гядяр евдя олмалы иди.

Бу ъцмля «О, евдя олмалы иди» кими дя тяръцмя олуна биляр. Беля щалла бй юнлцйц Азярбайъан дилиндя  щеч бир грамматик васитя иля ифадя олунмур.

By юнлцйц  ХВЫ – ХВЫЫ ясярлярдян юз лексик мянасыны даща да эенишлянмишдир. By юнлцйцнцн заман мянасы мякан мянасындан алынмышдыр. Мясялян, щяр щансы бир ана йахынлыг, мякан йахынлыьыны хатырладылар. By юнлцйц  баш верян вя йахынлашан щярякяти эюстярмяк цчцн ишлядилир.

To юнлцйц ян гядим юнлцклярдян биридир. Бу юнлцк яввялъя щярякятин истигамятини эюстярмяк цчцн ишлядилмиш, инди дя юз илк мянасыны сахламагдадыр. Инэилис ядябиййатында яввялляр то юнлцйц исмин йюнлцк щалы иля,  тясирлик щалына нисбятян чох ишлянмишдир. Йюнлцк щал шякилчиси дцшяндян сонра то юнлцйц юз семантик хцсусиййятиня эюря дилдя бюйцк ящямиййят кясб етмиш вя бу щала олан мцнасибятин цмуми эюстяриъиси олмушдур.

To юнлцйц заман мянасында ишлянян исимлярля  ялагяйя эирдикдя дя йюнялмяни мясялян, сиферблатдакы дягигя ягрябинин  мцяййян рягямя йюнялдийини эюстярир.

It is (a) quarter to ten.

Она он беш дягигя галыб.

Was it a quarter to three or three aclock when the meeting began/

Иълас башлананда саат цч иди, йохса цчя он беш дягигя галмышды?

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, инэилис дилиндя щадися вя фактын иъра олунма саатыны билдирмяк цчцн ишлянян Азярбайъан дилиндя йюнлцк щал иля ифадя олунур.

To юнлцйц дя before юнлцйц кими щадися вя фактын мцяййян замандан яввял иъра олундуьуну эюстярир:

The party has been postponed to the 15 th Аpril.

Йыьынъаг апрелин 15-ня кими тяхиря салыныб.

Нцмунядян эюрцндцйц кими, беля щалда to юнлцйц Азярбайъан дилиндя кими гошмасы иля ифадя олунур.

To юнлцйц щярякят вя яламятин гуртараъаг заманыны билдирян юнлцклярля дя ишлянир, лакин биз буну дюрдцнъц групда арашдыраъайыг. Бязян to юнлцйц явязиня заман мянасында till юнлцйц дя ишляня биляр.

Zаманын мцяййян анындан сонра баш верян  щадися  вя факты эюстярян заман юнлцкляри

Бу група after, from, since  юнлцкляри дахилдир.

After юнлцйц заман мязмуну билдирян исимлярля ялагяйя эирир, щадисянин мцяййян вахтдан сонра баш вердийини эюстярмяк цчцн ишлядилир. Бу юнлцк щярякятин ардыъыллыьыны эюстярир, breakfast, dinner вя supper сюзляриля бирликдя ишлянир. Мясялян:  After dinner tliey sat on the berrace of the hotel which was sheltered from the sun and commanded a good view of the mountains. (E.L.Voynich, The Gadfly, M., 1954. p. 25).

Нащардан сонра мещманхананын эцн дцшмяйян вя  баханда даьларын эюзял мянзяряси эюрцнян ейванында отурдулар.

Come to me tomorrow morning after breakfast.

Сабащ сящяр йемяйиндян сонра йаныма эял.

We were in the library after supper.(M.A.Short Stories,M.,1960, p. 280.).

Шамдан сонра биз китабханада идик.

Нцмунялярдян эюрцндцйц кими, нащар иля ялагядар сюзлярля ишлянян after юнлцйц Азярбайъан  дилиндя сонра гошмасы иля ифадя олунур.

Бу юнлцк вахт бюлэцсцнцн башланьыъыны (ил, эцн саат, дягигя) ифадя  етмяк цчцн ишлядилир.

It was after ten.

Саат 10-дан кечмишди. (Саат ондан сонра иди).

When she got after three days, it was taken for granted that her position was lost.

Цч эцндян сонра о, йатагдан дуранда, шцбщя етмяк олмады ки, о, фабрикдяки йерини итириб.

«Now? Mr. Burton» he said after a few minutes, we with  start at the point where we left oif.

Бир нечя дягигядян сонра о деди: «Инди Ъянаб Бертон биз кечян дяфя йарымчыг галан сющбятимизя башлайаг».

After юнлцйц иля ишлянян тяркиб адятян ики щадися арасындакы бюйцк  бир аралыг вахты эюстярир.

«Of course, my dear boy». James went on after a moment «this is a distressing story altogether, and the best thing we can do is to hold our tongues about it»…

« - Ялбяття, язизим», Ъемс бир аз сусдугдан сонра сюзцня давам етди: «бу аъынаъаглы бир щадисядир, амма бизим баъардыьымыз ян йахшы  шей, бу барядя данышмамагдыр».

They met after ten years.

Онлар он илдян сонра эюрцшдцляр.

After the first cry they had been silent, and they remain ed so.

Илк гышгырыгдан сонра онлар  сакитляшдиляр вя еля галдылар.

Мисалдан эюрцндцйц кими, after юнлцйцнцн бу мянасы онун заман анлайышы иля сых баьлыдыр вя Азярбайъан дилиндя сонра гошмасы иля ифадя олунур. After  юнлцйц инсан щяйатында баш верян щадисянин иъра олунма вахтыны билдирмяк цчцн дя ишлянир вя Азярбайъан дилиндя сонра гошмасы иля ифадя  олунур. Мясялян:

We remained at Bath no longer than a forinight after our wedding.

Тойумуздан сонра биз Бат шящяриндя ики щяфтядян чох галмадыг.

Сонра гошмасы юзцндян яввял исмин чыхышлыг щалда олмасыны тяляб едир; иш вя йа щярякятин оландан сонракы заман мянасыны ифадя едир.

 

Ачар сюзляр: юнлцкляр, щадися, вахт, яввял, сонра, мцяййян.

 

ИСТИФАДЯ ЕДИЛМИШ ЯДЯБИЙЙАТ

1.            Аксенонко Б.И. Предлогия английского языка. М., 1956.

2.             Смирницкий А.И.  Предлогия английского языка. М., 1959.

3.            Будагов Р.А. Дилчилийя даир очеркляр. Бакы, 1956.

4.            Мцасир Тцрк дилляриндя  гошмалар. Бакы, 1964.

5.             Щцсейнзадя М. Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы. Бакы, 1959.

6.            Arakin V.D. Practical Course of Engelish. M., 1972.

7.             Close R.A.The New Grammar.

8.             Hill R.A. Prepositions and Adverbial Particles, London. 1965/

9.            Vlasova L.N. An Englisli- Russian Dictionary M., 1964.

10.       Мюллер В.К. Англо – Русский словарь. М., 1969.

ХЦЛАСЯ

ЗАМАНЫН МЦЯЙЙЯН АНЫНДАН ЯВВЯЛ БАШ ВЕРЯН  ЩАДИСЯ  ВЯ ФАКТЫ ЭЮСТЯРЯН ЗАМАН  БЮЛЭЦЛЯРИ

Абдуллаева Е.Д.

                Мягалядя инэилис дилиндя заманын мцяййян анындан яввял (before, till, by, to) вя сонра (after, from,  since) баш верян щадися вя факты эюстярян заман юнлцкляри ишлянмишдир.

 

REZUME

Abdullaeva E.D.

 

                This article describes prepositions (before, till, by, to after, from,  since) which are reseed to denote actions and facts that fake place before or after a definite time.

 

Rəyçi:                             b.m. Məmmədova Svetlana

 

Гызылэцл Aьаяли гызы Aбдуллайева

МЦАСИР АШЫГ ШЕИРИНИН ДИЛИ

Зянэин яняняляря малик олан ашыг шери узун вя тарихи инкишаф просеси кечиряряк, буэцнкц ядябиййатымызын айрылмаз бир щиссяси олараг йашамагда давам едир. Ашыг шеринин ифачылары йарадыъы инсанлардыр. Яслиндя онлар шифащи халг ядябиййатымызын ян бюйцк жанры олан дастанларын йаранмасында, ярсяйя эялмясиндя, епос шяклиндя тягдим олунмасында мисилсиз хидмятляря малик шяхслярдир. Дастан йарадыъылыьында мцхтялиф йоллар эюстярилир. Амма даща чох дюрдц цзяриндя дайанылыр:

1.Бязи дастанлар намялум озан-ашыглар тяряфиндян айры-айры халг гящряманлары щаггында гошулмуш шерляр ясасында йараныр;

2.Бязи дастанлар айры-айры ашыгларын мящяббят мювзусунда йаздыьы шерляр вя онларын щаггында халг арасында эязян рявайятляр ясасында формалашыр;

3.Бязи дастанлар ашыгларын юзляри тяряфиндян йарадылыр;

4.Вя нящайят, мцхтялиф ясатир, яфсаня, наьыл мювзулары ясасында да дастанлар йараныр.

Эюрцндцйц кими, озан-ашыгларын ады  чох йердя чякилир. Демяли, тядгига-

тын истигамяти даща эениш мяърайа йюнялсяйди мялум, йахуд намялум озан-ашыгларын тясир эцъц даща айдын ешидиля билярди. Амма Кяримова Зякяриййя Аббасяли гызынын «Мцасир ашыг шеиринин дили» адлы  ясяриндя  тядгигат обйекти кими мцасир ашыг шери сечилиб. Одур ки, биз дя мцяллиф  кими щярякят едяр, тядгигат обйектинин арашдырылмасы цчцн  цчцн, гаршыйа гойулан мягсядя чатмаг цчцн, мцасир ашыг шериня даща реаллыгла йанашмаг цчцн илк нювбядя эерийя бахар, кечилян йола нязяр салар вя ону цч дювря бюлярдик. Ейни иля тядгигатчынын бюлэцсц кими:

                1.XVI-XVIII ясрляр ашыг шери;

                2.XIX-XX ясрин яввялляриндя ашыг шери;

                3.XX ясрин 30-ъу илляриндян сонракы дюврцн ашыг шери.

                Мцяллиф ашыг шаирляримизин йарадыъылыг дюврлярини мцхтялиф заман кясикляриня бюляряк, онлары классик, йени вя мцасир дюврляр кими сяъиййяляндирир. Тябии ки, классик ашыгларымызын йашадыьы дюврц билмядян, ону юйрянмядян ондан сонракы дюврц характеризя етмяк гейри-мцмкцн оларды. Мящз бу дюврдя йениляшмя иля цзляширик. Халг шеримизин гцдрятли нцмайяндяси олан Гурбани мящз бу ясрдя – Сяфявиляр дюврцндя йетишир. Еля бу бахымдан да халг шери жанрлары йаваш-йаваш апарыъылыг зирвясиня доьру аддым-аддым ирялиляйир. Гейри-цмумишляк яряб вя фарс мяншяли дил ващидляринин дилдян чыхма ахыны да XVI ясрин сону, XVII ясрин яввялляриндян башлайыр. Бу просес йаваш-йаваш яряб вя фарс дилляринин култуну гырыр. Бунун нятиъяси олараг, классик шер жанрлары тяняззцля уьрайыр. Халг шеири жанрлары ися апарыъылыг газанмаьа башлайыр. Бу апарыъылыьын ися Ашыг Аббас Туфарганлы, Хястя Гасым кими ашыг-шаирляримизи эцндямя эятирир. Беляликля, дювр, заман, жанр, тякамцл просеси жанр тязялянмяси иля нятиъялянир. XIX-XX ясрин яввялляриндя ися бу ашыгларын йарадыъылыг маневрляриня сюйкянян, лакин фяргли дил хцсусиййятляри иля сечилян Ашыг Ялясэяр, Ашыг Алы, Молла Ъцмя кими эюркямли ашыгларымыз мейдана эялир. Даща сонра ися бу ашыг йарадыъылыьы яняняси цзяриндя йцксялян, лакин юзцнямяхсус дил вя цслуб типолоэийасы иля фярглянян мцасир дюврцн ашыглары формалашыр.

                Йени дюврцн классик вя мцасир дювр арасында кюрпц ролу ойнадыьыны гейд едян тядгигатчы мцасир ашыг шеринин дя яняня цзяриндя кюкляндийини диггятя чатдырыр. Яняня иля йенилик сярщядди арасында бир тякамцл йолу кечян мцасир ашыг шеринин Азярбайъан ядяби-бядии дилинин инкишафына нцфузедиъи тясири дя эюстярилир. Бу бахымдан мцяллифин гянаяти иля фикримиз цст-цстя дцшцр вя биз дя Азярбайъан шеринин дил-цслуб нюгтейи-нязярдян мцасирляшмясини ашыг шериня дюнцшцн нятиъяси кими гябул едирик. Тядгигатчынын  фикриня гошулараг ону да гейд етмяк истяйирик ки, щягигятян, ашыг шерини билмядян, юйрянмядян она нцфуз етмядян мцасир ядяби просеси дя ящатяли шякилдя вя йетяринъя юйрянмяк гейри-мцмкцндцр. Мящз бунун нятиъясидир ки, мцяллиф мцасир ашыг шеринин дил-цслуб хцсусиййятляринин юйрянилмясини юн плана чякяряк ону тядгигат обйектиня чевирир.

                Илк юнъя мцяллиф  мцасир ашыг шеринин поетик фонетикасындан сющбят ачыр. Щамыйа мялумдур ки, ашыг шериндя жанр мцхтялифлийи мювъуддур. Бу жанр мцхтялифлийи щям форма, щям дя мязмун фярги газанараг, юзцнямяхсус сяс конструксийалары иля сечилир. Беля ки, ашыглар адятян аудиторийанын эюзлядийини охуйур. Буну ондан аудиторийа тяляб етмир. Ашыгларын эцълц дуйум габилиййяти буну мейдана чыхарыр вя онлар санийябясанийя, дягигябядягигя, саатбасаат юз аудиторийаларыны эенишляндирирляр. Щяр бир ашыьын ися юзцнямяхсус хцсуси авазы олдуьундан сяслянмяляр дя юз ширинлийи иля, ритми иля, интонасийасы иля буна кюмяк едир. Бу авазлы сяслянмядя ассонанс, аллитерасийа, ъинас, гафийя кими фонетик-цслуби фигурлар хцсуси рол ойнайыр вя беляликля, ашыг шеринин поетик фонетикасыны ортайа гойур. Бунун нятиъяси кими мцяллиф дя яввялъя мящз бу поетик-цслуби фигурлары  тядгигат истигамяти кими гябул едир. Илк нювбядя мцяллиф  саитлярля баьлы олан ассонанс щадисяси цзяриндя дайаныр. Мцасир ашыг шериндян сечдийи нцмуняляр ясасында ашаьыдакы арашдырманы ики йюн цзря истигамятляндирир. Бир тяряфдян мцасир ашыг шериндя 9 саитин щяр биринин ассонанс щадисясиндя йерини мцяййянляшдирян тядгигатчы, диэяр тяряфдян саитлярин мялум тяснифатына сюйкяняряк физиоложи-акустик типя аид саит йарым системляри цзяриндя ишляйир. Вя щяр бир бюлэцдя мцяллиф юз нюгтейи-нязярини бизя бяйан едир. Бу нюгтейи-нязяр илк нювбядя лингвостатик тящлил нятиъясиндя мцяййянляшир. Бу тящлил эюстярир ки, мцасир ашыг шериндя ян эцълц ассонанс йарадан «а» саити, ян зяиф мювге эюстярян ися «ц» саитидир. Вя ейни заманда о да айдынлашыр ки, инъя саитлярин ассонансы галын саитлярин ассонансыны, дамаг саитляринин ассонансы додаг саитляринин ассонансыны, ачыг саитлярин ассонансы ися гапалы саитлярин ассонансыны цстяляйир.

                Ясярдя  фонопоетик щадися сайылан аллитерасийа да диггят мяркязиндядир. Сечдийи фактик дил нцмуняляри ясасында кар вя ъинэилтили самитлярин аллитерасийасыны изляйян тядгигатчынын ялдя етдийи нятиъя будур ки, сонор самитляр ащянэ йарадан ян чевик самитлярдир. Бу мясялядя дя мцяллифля  разылашыр вя онун «цмумиййятля, сонор самитляр тякъя ашыг шериндя дейил, цмумян халг шериндя чох эениш йайылмыш, Азярбайъан халг дилинин тябияти иля билаваситя баьлы олан лингвопоетик щадисядир» фикриня шярик чыхырыг. Нцмуняляр ашыг шериндя «й» ъинэилтили самитинин кар гаршылыьынын (х'), «ш» кар самитинин ъинэилтили гаршылыьынын (ж) аллитерасийа йаратмадыьыны тясдиг едир. Бцтцн бунлар мцяллифя имкан верир ки, аллитерасийа йаратмаг бахымындан самитляри мящсулдар, орта мящсулдар вя гейри-мящсулдар олмагла цч група бюлсцн.

                Аллитерасийанын йени кейфиййятдя тязащцрц юзцнц ъинасларда да эюстярир. Мялумдур ки, ъинаслар гошманын формайа эюря фярглянин нювляриндян бири олан тяънислярдя юзцнц даща габарыг эюстярир. Гафийяляр бцтювлцкдя ъинаслардан тяшкил олунур. Ъинас гурмаг баъарыьы исятябии ки, йалныз ана дилимизин поетик имканларына йахшы бяляд олан сюз сяняткарларымызда ола биляр. Бу бахымдан цмумян ашыг-шаирляримизин дили дя истисналыг тяшкил етмир. Лакин мцяллифин гянаяти белядир ки, мцасир ашыг шериндя ъинасларын щярякят щцдуду мящдуддур. Бунун сябябини тядгигатчы XX ясрин 20-30-ъу илляриндя форма вя мязмун вящдяти ясас эютцрцлся дя, мязмунун нисбятян форманы цстялямяси, беляликля, сяняткарлыг мясяляляринин бир гядяр кюлэядя галмасы иля изащ едир.

                Ясярдя «Гафийяляр «ад гафийяляр», «фел гафийяляр», «гарышыг гафийяляр» башлыглары алтында тягдим олунур. Истисналар нязяря алынмазса, йени дюврцн терминолоэийасы гафийялянмядя эюрцнмцр. Мцасир ашыг шеринин дилиндя гафийялянмя дя янянявилийи иля сечилир. Мцяллифин  нцмуняляря ясасланараг эялдийи нятиъя белядир.

                Даща сонра арашдырмачы бизи мцасир ашыг шеринин лцьят тяркиби иля таныш едир. Бу мясяляляр ися ясярин  II бюлмясиндя арашдырылыр. Мялум олур ки, мцасир ашыг шеринин лексикасында яняняви лексика иля йени лексика цз-цзя дайаныр. Яняняви лексикада тцрк бахымындан лцьяви ващидляр, яряб вя фарс мяншяли лексемляр, еляъя дя анлама бахымындан цмумишляк олан, ишляклик бахымындан хцсуси тезлик йарадан, санки тцрк мяншяли сюзляр кими гавранан яряб, фарс сюзляри интенсив шякилдя нювбяляширся, мцасир дюврцн лексикасында бир тяряфдя мцасир ашыг шериня тязяъя эирмиш милли сюзляр, диэяр тяряфдя ися рус дили васитясиля дилимизя кечмиш Авропа мяншяли лцьяви ващидляр дурур. Бу, мцяллифин дил фактларына ясасланараг эялдийи нятиъядир. Тядгигатчыйа эюря,  йар, яьйар, сейраьуб, дящан, ляб, мцръ, хуб, пцнщан, биетибар, ярян, зимистан, мцхяннят… вя с. кими яняняви сюзляр лингвопоетик ясас кими мцасир ашыг шери ичярисиндя  ярийир вя мцасир ашыг шеринин лексик бахымдан  характерик хцсусиййятляринин  мцщафизясиня йардым едир. Бунсуз ашыг шерини тясяввцр етмяк гейри-мцмкцндцр. Мцяллифин фикринъя, мцасир ашыг шеринин функсионал структурунда яняняви лексиканын ящатя даирясинин эенишлийи, ишлянмя тезлийи бахымындан интенсивлийи мящз бунунла баьлыдыр.

                Мцасир ашыг шеринин лцьят тяркибинин мцасирляшмясиня мцяллиф  даща чох диггят йетирир. Тядгигатчыйа эюря «мцасир дюврдя ашыг сянятинин идейа-мязмун, йахуд ифадя – формаъа йениляшмяси бцтювлцкдя Азярбайъан ядябиййатынын, мядяниййятинин йениляшмяси просесинин тяркиб щиссясидир». Вя бу йениляшмя мящз  янянявилик контекстиндян няшят едир. Цмумиййятля, лцьят тяркибинин йениляшмясини мцяллиф а)даща хялги лексиконун ишлядилмясиня мейлин артмасы; б)цмумиътимаи анлашма цчцн даща ялверишли мейлин артмасы; ъ)советизмлярдян – йени дюврцн лексикасындан истифадя адлы груплашмаларда айдынлашдырыр.

                Ясярдя хцсуси мараг доьуран щисся ашыг шеринин фразеолоэийасыдыр. Халг тяфяккцрцнцн мящсулу олан фразеолоэизмляр мцгайисяли арашдырма йолу иля тягдим олунур. Бу мцгайисяли арашдырма ашыг-шаирляримизин дилиндя ишлянмя тезлийи бахымындан фразеолоэизмлярин мцхтялифлийини эюз габаьына гойур. Фразеолоэизмлярдян даща чох истифадяйя эюря Ашыг Камандар биринъилик газаныр. Мцяллифин гянаятиня эюря яняняви ашыг-шаирин дилиндя фразеолоэизмляр боллуг, янянядян бир гядяр узаглашанларда ися азлыг тяшкил едир. Боллуьун ясас сябяби яняняйя садиг галма, азлыьын ясас сябяби ися йени дюврцн аб-щавасына даща чох щопма вя уйьунлашма иля изащ олунур.

                Щям фонетик, щям дя лексик цслуби функсийа дашыйан тякрарлар ися «адларын тякрары», «феллярин тякрары» вя «кюмякчи сюзлярин тякрары» башлыглары алтында изащ олунур. Арашдырма адларын тякрарынын цстцн олдуьуну тясдиг едир. Тякрарларын чоху йени дюврцн аб-щавасы иля няфяс алыр. Бу ися ашыг шеринин совет дюврцндя ъидди дяйишикликляря мяруз галдыьыны сцбут едир. Мцяллифин фикринъя, беля олан щалда щямин ашыглар йениликчи ашыг-шаир кими дейил, сийаси-идеоложи мювге ифадя етмяйя чалышан ашыглар кими дяйярляндирилмялидир. Бу бюлмядя  бизи разы салан ян мцщцм амил одур ки, мцяллиф гейдя алдыьы бу лцьяви ващидлярин мцяййян гисминин шер дилиндя семантик-цслуби тутум газанараг поетик мянзяря йаратдыьыны, яксяриййятинин ися ашыг шеринин контекстиня йа механики олараг, йа да техники тяляб хатириня нцфуз етдийини ачыглайыр.

                Даща сонра мцяллиф  бизи мцасир ашыг шеринин поетик синтаксиси иля гаршы-гаршыйа гойур. Бурада синтактик паралелизмляр, щямъинс цзвляр, бядии хитаб вя мцраъиятляр, поетик суаллар, садя вя мцряккяб ъцмлялярин ишлянмя мягамы вя дашыдыьы цслуби-семантик мязмунла таныш олуруг. О да мцяййянляшир ки, садаладыгларымыз  тядгигатчынын  истяйиндян асылы олараг дейил, мящз мцасир-ашыг шериндя ян цздя олан, ян габарыг характер дашыйан дил фактлары олдуьундан юн плана чякилиб. Хцсуси мараг доьуран, ишлянмя тезлийи бахымындан даща чох диггятчякян поетик мцраъиятлярдир. Лакин бурада да яняняви поетика юн пландадыр. «Цмуми суаллар», «хцсуси суаллар», «алтернатив суаллар» адлы башлыглар ися бядии суалларын арашдырылмасы цчцн мейдан ачыр. Мялум олур ки, онларын диля эялиши тясадцфи характер дашымайыб мцхтялиф цслуби прийомун нятиъяси кими мейдана чыхыр вя ашыг шеринин бядии тясир йцкцнц эцъляндирмяйя хидмят едир.

                Цмумиййятля, щяр бир бюлмя юз мювзусуна уйьун фактик дил нцмуняляринин топлуму иля диггяти чякир. Бу нцмуняляр контекст дахилиндя тягдим едилир вя мцяллифин  фикир йцкцнцн тясдигиня чеврилир. Бу нцмуняляр болдур вя йетяринъядир. Бцтцн ясяр бойу мцяллифин арашдырма дили садядир, анлашыландыр. Нязяри ядябиййата мцраъияти йарадыъыдыр. Тядгигатчы алимляримизин фикир йцкцня сюйкянмяси бу эюркямли алимлярдян бящрялянмясинин нятиъясидир. Фикир мцхтялифлийи йарананда онларла полемикайа эирмяси йериндядир вя етик сярщяд дахилиндядир. Эялдийи елми нятиъяляри шяртляндирян схемляр ишин цмуми ащянэиня кюмяк етмяси бахымындан уьурлудур. Бу тядгигат ишинин щяъми дя мцасир ашыг шеиринин дилини даща ятрафлы ишлямяк вя ону елм аляминя тягдим етмяк бахымындан  кифайятедиъидир. Амма истяр-истямяз ясярдяки бязи мягамларла баьлы фикир вя мцлащизяляримизи дя  билдирмяйи мягсядяуйьун щесаб едирик.

                1.Саит сяслярин ассонансындан данышыларкян тягдим олунан бязи нцмунялярдя ассонанс эюрцнмцр. Дейяк ки, «ц» саитинин ардыъыллыьындан данышылыр, амма бу ардыъыллыг ассонанс йаратмаг цчцн кифайят етмир. Вя еля щямин нцмунядя «ц» иля «ю»-нцн ейни сявиййяси иля гаршылашырыг. Яэяр айрылыгда галын-инъя, додаг-дамаг, гапалы-ачыг саитлярин ассонансы тядгигата ъялб олунмасайды, ю,ц саитляринин мяхряъ йахынлыьыны нязяря алыб бялкя дя ону ассонанс кими гябул едярдик.

                2.Аллитерасийа щадисясинин изащы заманы тяляффцз, нядянся, унудулур вя нязярдя тутулмур. Щалбуки сющбят ашыг ядябиййатындан эедир. Ашыг ядябиййаты ися йазылы ядябиййат нцмуняси олмагла йанашы, илк нювбядя шифащи дил материалыдыр. Яксяриййятинин щеч йердя тящсил алмадыьыны, йалныз  гцввятли щафизяляринин сайясиндя бу бядии нцмунялярин мящз йаддашларда бяркидийини нязяря алсаг, аллитерасийада тяляффцз «нормасы» да ясас эютцрцлмялидир. Нязяря алсаг ки, бу шерляр мящз тойлар, шянликляр, мяълисляр цчцн нязярдя тутулурду, фикримиз бир даща тясдигляняр. Мясялян, дейяк ки, шердя йа цфги, йа да шагули истигамятдя «п» сясинин аллитерасийасы вар. Амма мисранын дахилиндя «б» иля башлайан вя йахуд гуртаран сюзляр дя юз ифадясини тапыб. Щямин самитляр тяляффцз заманы карлашдыьындан, яслиндя бу ъинэилтили самитляр дя карлашмайа гошулур вя даща артыг «п»-лашма йарадыр. Хцсусян «б» иля битян сюзлярдян сонра (сюз бирляшмяляри нязярдя тутулур) эялян сюзлярин самитля башламасы да «п»-лашманы эцъляндирир. Беляликля, нятиъядя даща эцълц аллитерасийа йаранмыш олур. Мцяллиф ися нядянся, буну нязяря алмыр.

                3.Аллитерасийа йаратмаг бахымындан «р» самитинин щям мящсулдар, щям дя мящсулдар олмайан, «в» самитинин щям мящсулдар, щям дя орта, мящсулдар самитляр сырасында верилмяси, еляъядя К вя К', Х вя Х' (й самитинин кар вариантынын) фяргляндирилмяси «у» саитинин самитляр сырасында верилмяси  кар самитляринин аллитерасийасы заманы «э» вя «р» ъинэилтили самитляринин дя ора дахил едилмяси, «ф» самитинин аллитерасийа йаратмаг имканынын мящдуд олдуьуну гейд едян диссертантын 6 самитдян сонра йенидян фикри «ф» самитинин цзяриня йюнялтмяси вя нцмуняляр тягдим етмяси бир гядяр анлашылмазлыг йарадыр.

                4.Гафийялярин йалныз ифадя бахымындан (ад гафийяляр, фел гафийяляр, гарышыг гафийяляр) арашдырылмасы диггяти чякир. Бир щалда ки, ашыг шериндян данышылыр, демяли, еля бу бюлэцнцн ичярисиндя зянэин, касыб, хцсусян дя гулаг гафийяляриня тохунулсайды тядгигат иши йалныз газана билярди.

                Тябии ки, бу поетик ирадлар тядгигатын елми сявиййясини зярря гядяр дя ашаьа салмыр. Бу ясяр ясил дилчилик ясяридир. Тядгигат ясяри дилчиликля ядябиййатшцнаслыьын вящдяти фонунда ишляниб вя щяр йердя дил щадисяляринин изащы бядии тящллиля гошалашыб. Амма дилчилик елементляринин бюйцк цстцнлцйц горунуб вя сахланылыб. Кяримова Зякяриййя Аббасяли гызынын «Мцасир ушаг шеринин дили» адлы щям дя ясяри поетиклийи, бядиилийи вя сюзцн ясил мянасында елми сяриштяси иля сечилян, елми китабханамызы зянэинляшдирян бир ясярдир.

 

РЕЗЮМЕ

Объектом научного исследования в данной статье является исследование особенности языка современной ашугской поэзии. На передний план вынесены фонетические, лексические особенности и поэтический синтаксис стихотворений ашугов.  

 

SUMMARY

As the object of scientific research in this article are features of modern ashug poetry’s language. On the foreground phonetic, lexical features and poetic syntax of ashug’s poems are taken out.  

 

Açar sözlər: dil, assonans, alliterasiya, leksika, xəlqiləşmə, təkrarlar, poetika, parallelizm, bədii kitab, həmcins üzvlər.

 

Ключевые слова: язык, ассонанс, аллитерация, лексика, народность литературы, повторы, поэтика, параллелизм, художественная книга, однородные члены предложения.  

 

 Keywords: language, assonance, alliteration, lexicon, a nationality of literature, repetitions, poetics, parallelism, the art book, homogeneous parts of sentences.

 

 

 

 

 

Alizade Vafa Mamedbagir

THE THEORY OF COGNITIVE LINGUISTICS IN MODERN RESEARCHES

Theme: Communicative linguistics:

Cognitive linguistics is a modern school of linguistic thought and practice which is concerned with the relationship between human language, the mind and socio-physical experience. It emerged in the 1970s arising from rejection of the then dominant formal approaches to language in linguistics and philosophy. While its origins were, in part, philosophical in nature, cognitive linguistics has always been strongly influenced by theories and findings from other cognitive science disciplines, particularly cognitive psychology. This is particularly evident in work relating to human categorization, as evidenced in work by Charles Fillmore in the 1970s (e.g. 9) and George Lakoff in the 1980s (e.g. 18). In addition, earlier traditions such as Gestalt psychology have been influential, as applied to the study of grammar by Leonard Talmy (e.g., 21) and Ronald Langacker (e.g., 23). Finally, the character of cognitive linguistic theories have been influenced by the neural underpinnings of language and cognition. This is evident both in early work on how visual perception constrains color terms systems (e.g. 17) and more recent works on Text Meaning, and Understanding: A communicative-Cognitive Approach (1) and the Neural Theory of Language (12).

Cognitive linguistics constitutes an ‘enterprise’, rather than a single closely-articulated theory. This follows as it is populated by a number of complementary, overlapping and occasionally, competing, theories. The cognitive linguistics enterprise derives its distinctive character from a number of guiding assumptions. In particular, cognitive linguists assume a) that language is the outcome of general properties of cognition (the Generalisation Commitment; 18), b) that conceptual representation is the outcome of the nature of the bodies humans have and how they interact with the socio-physical world (the thesis of embodied cognition), (18), c) that grammar is conceptual in nature, (20; 23), and d) that meaning, as it emerges from language use, is a function of the activation of conceptual knowledge structures as guided by context; hence, there is no principled distinction between semantics and pragmatics, (7).

Cognitive linguistic practice can be divided into two main areas: cognitive semantics and cognitive (approaches to) grammar. The area known as cognitive semantics is concerned with investigating the relationship between experience, the conceptual system, and the semantic structure encoded by language. Specifically, scholars working in cognitive semantics investigate knowledge representation (conceptual structure), and meaning construction (conceptualization). Cognitive semanticists have employed language as the Lens through which these cognitive phenomena can be investigated. Consequently, research in cognitive semantics tends to be interested in modeling the human mind as much as it is concerned with investigating linguistic semantics.

A cognitive approach to grammar, in contrast, is concerned with modeling the language system (the mental ‘grammar’), rather than the nature of mind per se. However, it does so by taking as its starting point the conclusions of work in cognitive semantics. This follows as meaning is central to cognitive approaches to grammar, which view linguistic organization and structure as having a conceptual basis. From this it follows that cognitive linguists reject the thesis of the autonomy of syntax, as advocated by the Generative tradition in linguistics.

Cognitive approaches to grammar have also typically adopted one of two foci. Scholars such as Ronald Langacker (e.g., 20, 21) have emphasized the study of the cognitive principles that give rise to linguistic organization. In his theory of Cognitive Grammar, Langacker has attempted to delineate the principles that structure a grammar, and to relate these to aspects of general cognition. The second avenue of investigation, pursued by researchers including Fillmore and Kay (11), Lakoff (17, 18) Goldberg (13, 14) and Croft (3), aims to providea more descriptively and formally detailed account of the linguistic units that comprise a particular language. These researchers attempt to provide an inventory of the units of language, from morphemes to words, idioms, and phrasal patterns, and seek accounts of their structure, compositional possibilities, and relations. Researchers who have pursued this line of investigation are developing a set of theories that are collectively known as construction grammars. This general approach takes its name from the view in cognitive linguistics that the basic unit of language is a form-meaning pairing known as a construction.

It is cognitive semantics, rather than cognitive approaches to grammar, which bear on the study of pragmatics. Hence, the remainder of this article considers some of the main theories and approaches in this area.

Encyclopaedic semantics: Approaches to the study of meaning within cognitive linguistics take an encyclopaedic approach to semantics. This contrasts with the received view which holds that meaning can be divided into a dictionary component and an encyclopaedic component. According to this view, associated with formal linguistics, it is only the dictionary component that properly constitutes the study of lexical semantics: the branch of semantics concerned with the study of word meaning. There are a number of assumptions associated with the encyclopaedic semantics perspective:

1) There is no principled distinction between semantics and pragmatics.

Cognitive semanticists reject the idea that there is a principled distinction between ‘core’ meaning on the one hand, and pragmatic, social or cultural meaning on the other. This means that cognitive semanticists do not make a sharp distinction between semantic and pragmatic knowledge. Knowledge of what words mean and knowledge about how words are used are both types of ‘semantic’ knowledge. Cognitive semanticists do not posit an autonomous mental lexicon which contains semantic knowledge separately from other kinds of (linguistic or non-linguistic) knowledge. It follows that there is no distinction between dictionary knowledge and encyclopaedic knowledge: there is only encyclopaedic knowledge, which subsumes what we might think of as dictionary knowledge.

2) Encyclopaedic knowledge is structured.

Cognitive semanticists view encyclopaedic knowledge as a structured system of knowledge, organized as a network. Moreover, not all aspects of the knowledge that is, in principle, accessible by a single word has equal standing.

3) Encyclopaedic meaning emerges in context. Encyclopaedic meaning arises in context(s) of use, so that the ‘selection’ of encyclopaedic meaning is informed by contextual factors. Compared with the dictionary view of meaning, which separates core meaning (semantics) from non-core meaning (pragmatics), the encyclopaedic view makes very different claims. Not only does semantics include encyclopaedic knowledge, but meaning is fundamentally ‘guided’ by context. From this perspective, fully-specified pre-assembled word meanings do not exist, but are selected and formed from encyclopaedic knowledge.

4) Lexical items are points of access to encyclopaedic knowledge.

The encyclopaedic approach views lexical items as points of access to encyclopaedic knowledge (20). Accordingly, words are not containers that present neat pre-packaged bundles of information. Instead, they selectively provide access to particular parts of the vast network of encyclopaedic knowledge.

Specific theories in cognitive semantics which adopt the encyclopaedic approach include Frame Semantics (10; 11), the approach to domains in Cognitive Grammar (20), the approach to Dynamic Construal (4), and the Theory of Lexical Concepts and Cognitive Models—LCCM Theory (6).

Cognitive lexical semantics: Cognitive linguistic approaches to lexical semantics take the position that lexical items (words) are conceptual categories; a word represents a category of distinct yet related meanings organized with respect to a prototype: a central meaning component (19). In particular, Lakoff argued that lexical items represent the type of complex categories he calls radial categories. A radial category is structured with

respect to a prototype, and the various category members are related to the prototype by convention, rather than being ‘generated’ by predictable rules. As such, word meanings are stored in the mental lexicon as highly complex structured categories of meanings or senses.

This approach was developed in a well-known case study on the English preposition over, developed by Claudia Brugman and George Lakoff (Brugman and Lakoff 1988). Their central insight was that a lexical item such as over constitutes a conceptual category of distinct but related (polysemous) senses. Furthermore, these senses, as part of a single category, can be judged as more prototypical (central) or less prototypical (peripheral).

Hence, word senses exhibit typicality effects. For instance the ABOVE sense of over: The picture is over the mantelpiece, would be judged by many native speakers of English as a ‘better’ example of over than the CONTROL sense: Jane has a strange power over him.

While the Brugman/Lakoff approach has been hugely influential, there nevertheless remain a number of outstanding problems that have attracted significant discussion. For instance, this view has been criticized as it entails a potentially vast proliferation of distinct senses for each lexical item (22). A proliferation of senses is not problematic per se, because cognitive linguists are not concerned with the issue of economy of representation. However, the absence of clear methodological principles for establishing the distinct senses is problematic. More recent work such as the Principled Polysemy model of Evans and Tyler (5; 24) has sought to address some of the difficulties inherent in Lakoff’s approach by providing a methodology for examining senses associated with lexical categories. With the also quite recent use of empirical methods in cognitive linguistics (1), and particularly the use of corpora and statistical analysis (15), cognitive lexical semantics has now begun to make serious progress in providing cognitively realistic analyses of lexical categories.

Conceptual Metaphor Theory: Conceptual Metaphor Theory (16, 18) adopts the premise that metaphor is not simply a stylistic feature of language, but that thought itself is fundamentally metaphorical. According to this view, conceptual structure is organized by cross domain mappings which inhere in long term memory.

Some of these mappings are due to pre-conceptual embodied experiences while others build on these experiences in order to form more complex conceptual structures. For instance, we can think and talk about QUANTITY in terms of VERTICAL ELEVATION, as in: She got a really high mark in the test, where high relates not literally to physical height but to a good mark. According to Conceptual Metaphor Theory, this is because the conceptual domain QUANTITY is conventionally structured and therefore understood in terms of the conceptual domain VERTICAL ELEVATION. Mental Spaces Theory and Conceptual Blending Theory: Mental Spaces Theory is a theory of meaning construction developed by Gilles Fauconnier (7; 8). More recently, Fauconnier, in collaboration with Mark Turner (8), has extended this theory, which has given rise to a new framework called Conceptual Blending Theory. Together these two theories attempt to provide an account of the often hidden conceptual aspects of meaning construction. From the perspective of Mental Spaces Theory and Blending Theory, language provides underspecified prompts for the construction of meaning,which takes place at the conceptual level.

According to Fauconnier, meaning construction involves two processes: (1) the building of mental spaces; and (2) the establishment of mappings between those mental spaces.

Moreover, the mapping relations are guided by the local discourse context, which means that meaning construction is always context-bound. The fundamental insight this theory provides is that mental spaces partition meaning into distinct conceptual regions or ‘packets’, when we think and talk.

  Linguistic expressions are seen, from this perspective, as underdetermined prompts for processes of rich meaning construction: linguistic expressions have meaning potential. Rather than ‘encoding’ meaning, linguistic expressions represent partial ‘building instructions’, according to which mental spaces are constructed. Of course, the actual meaning prompted for by a given utterance will always be a function of the discourse context in which it occurs, which entails that the meaning potential of any given utterance will always be exploited in different ways dependent upon the discourse context. The crucial insight of Blending Theory is that meaning construction typically involves integration of structure from across mental spaces, which draws upon background (encyclopaedic) knowledge and contextually available information giving rise to emergent structure: structure which is more than the sum of its parts. Blending theorists argue that this process of conceptual integration or blending is a general and basic cognitive operation, which is central to the way we think.

                                        

BIBLIOGRAPHY

 

1.                 Abdullayev, A.,A. (1999). Text, Meaning, and Understanding: A communicative-cognitive approach, Alpha Print, Mineapolis, UMN, MN, USA,

2.                 Brugman, C. and George Lakoff. (1988). ‘Cognitive topology and lexical networks’. In S.Small, G. Cottrell and M. Tannenhaus (eds.), Lexical Ambiguity Resolution. San Mateo, CA: Morgan Kaufman, pp. 477-507.

3.                 Croft, W. and D. A. Cruse. (2004). Cognitive Linguistics. Cambridge: Cambridge

            University Press.

4.                 Evans, V. (2006). ‘Lexical concepts, cognitive models and meaning-construction.’ Cognitive Linguistics, 17: 4, 491-534.

5.                 Fauconnier, G. and M. Turner. (2002). The Way We Think: Conceptual Blending and the Mind’s Hidden Complexities. New York, NY.: Basic Books.

6.                 Fillmore, C. (1982). ‘Frame semantics’. The Linguistic Society of Korea (ed.), Linguistics in the Morning Calm, pp. 111-137.

7.                 Fillmore, C. and B. T. Atkins. (1992). ‘Toward a frame-based lexicon: The semantics of RISK and its neighbors’. In A. Lehrer and E. F. Kittay (eds.), Frames, Fields and Contrasts. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, pp. 75-102.

8.                 Gallese V. and G. Lakoff. (2005). ‘The Brain’s Concepts: The Role of the Sensory-Motor System in Reason and Language’. Cognitive Neuropsychology 22:455-479

9.                 Goldberg, A. (2006). ‘Constructions at Work. Oxford: Oxford University Press.

10.                 Gries, S. Th. (2005). ‘The many senses of run’. In Gries, Stefan   Th.

     and Anatol Stefanowitsch (eds.), Corpora in Cognitive Linguistics.

     Berlin: Mouton de Gruyter.

11.                 Johnson, M. (1987). The body in the mind. The bodily basis of

     meaning, imagination, and reason. Chicago: University of Chicago

     Press.

12.            Kay, P. and C. Fillmore. (1999). ‘Grammatical constructions and

Linguistic generalizations: The What’s X doing Y construction’. Language, 75, 1-34.

13.            Lakoff, G. and M. Johnson. (1999). Philosophy in the Flesh: The

Embodied Mind and its Challenge for Western Thought. New York: Basic Books.

14.            Lakoff, G. and H. Thompson. (1975). ‘Introduction to cognitive

grammar.’Proceedings of the 1stAnnual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. Berkeley, CA.: Berkeley Linguistics Society pp. 295-31

15.            Langacker, R. (1991). Foundations of Cognitive Grammar, Volume

 II. Stanford:Stanford University Press.

16.            Sandra, Dominiek (1998). ‘What linguists can and can’t tell you

about the human mind: A reply to Croft’. Cognitive Linguistics, 9, 4, 361-478.

17.            Talmy, Leonard (2000). Toward a Cognitive Semantics (2 volumes).

 Cambridge, MA .: MIT Press.

18.            Tyler, Andrea and Vyvyan Evans (2003). The Semantics of English

 Prepositions:Spatial Scenes, Embodied Meaning and Cognition.  Cambridge: Cambridge University Press

 

XÜLASƏ

Müasir tədqiqatlarda koqnitiv dilçilik nəzəriyyəsi

   Bu məqalə kognitiv dilçiliyin əsas nəzəri öhdəlikləri və aparıcı prinsipləri və onun iki daha yaxşı inkişaf etmiş tədqiqat sahələri olan kognitiv semantika və qrammatikaya koqnitiv yanaşma haqqında qısa məlumatı təmin edir.

  Burada həmçinin əsas nəzəri yanaşma və mexanizmlər koqnitiv dilçilik çərçivəsində tənqidi  təhlil edilir.

                                               

РЕЗЮМЕ

Теория когнитивной лингвистики в современных исследованиях

      Эта обзорная статья обеспечивает обзор основных теоретических    обязатель­ств и руководящих принципов когнитивной лингвистики, и его двух наиболее развитых областей исследования: когнитивная семантика, и когнитивные подходы к грамматике.

   В нем также критически рассматриваются основные теоретические подходы и механизмы в рамках когнитивной лингвистики.

                                                                                                         

                                                                Rəyçi:  f.e.d.,  prof.  Ə. Ə. Abdullayev

 

                                                              

Aqil Gülağa oğlu Cəfərov

NƏBİ XƏZRİNİN POEZİYASINDA ÜMUMИШLЯK SЮZLЯRИN ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Dиlиmиzиn lцьяt tяrkиbиnиn mцhцm bиr hиssяsиnи mяnasы hamы tяrяfиndяn baшa dцшцlяn, иnsanlarыn gцndяlиk nиtqlяrиndя иstиfadя etdиklяrи цmumишlяk sюzlяr tяшkиl edиr. Bu sюzlяr dиlиmиzиn lцьяt tяrkиbиnиn яsasыnы tяшkиl etdиyи цчцn dиlи bunlarsыz tяsяvvцr etmяk olmur.

 Цmumишlяk leksиkadan иnsan hяyatыnыn bцtцn fяalиyyяt sahяlяrиndя иstиfadя edиlиr. Чцnkи bu sюzlяr gцndяlиk hяyatыmыz, mяишяtиmиz цчцn яn vacиb anlayышlarы-яшya vя яlamяtlяrи, hadиsяlяrи hamыnыn baшa dцшdцyц tяrzdя иfadя edяn leksиk vahиdlяrdиr. Qяdиm dюvrlяrdяn dиlиmиzиn lцьяt tяrkиbиndя dяyишmяz qalan, sabиt mюvqe tutan цmumишlяk sюzlяr цslub baxыmыndan neytral olduьu цчцn bцtцn цslublarda ишlяdиlиr. Цslublar arasыnda bu cцr ortaq mюvqe tutduьuna gюrя цmumишlяk sюzlяrи «цslublararasы leksиka» da adlalandыrmaq olar.

 Дилин lцьяt fondunun яsasыnы tяшkиl edяn цmumишlяk sюzlяr bцtцn цslublar kиmи, bяdии цslub цчцn dя mцhцm яhяmиyyяtя malиkdиr. Belя kи, «цmumишlяk sюzlяrlя bяdии яsяrlяrdя яn sadя, tяbии vя zяrurи hadиsяlяr haqqыnda яtraflы mяlumat verиlиr vя onlar tяsvиr olunur. Bяdии яsяrlяrdя hadиsяlяrиn, obrazlarыn, mяnzяrяlяrиn bяdии vя obrazlы tяsvиrиnи sadя, aydыn, anlaшыqlы sюzlяrlя иfadя etmяk mцmkцndцr. Bunlar eynи zamanda xцsusи цslubи rяngarяnglиyя malиk sюzlяr vя иfadяlяrиn meydana чыxmasыnda mцhцm rol oynayыr. Яsas vasиtя kиmи юzцnц gюstяrиr» [1, 168-169]. Цmumиyyяtlя, цmumишlяk sюzlяr dяrиn mяnalы fиkиrlяr vя яn иncя, zяrиf duyьular, hиsslяrи иfadя edяn nиtq vahиdlяrиdиr. Mяhz buna gюrя dя hяr bиr sяnяtkar цmumxalq dиlиnиn nцvяsиnи tяшkиl edяn цmumишlяk sюzlяr vasиtяsиlя иstяdиyи bяdии lюvhяnи yarada bиlиr. N.Xяzrи yaradыcыlыьыndan nцmunя gяtиrdиyиmиz aшaьыdakы bяdии parчa fиkrиmиzи tяsdиqlяyя bиlяr:

Uca zиrvяlяrиn

ucasы anam,

Яsrиn bяyaz saчlы

qocasы anam!

Bu axшam saчlarыmda

Gяzdи ana яllяrи,

Иstи ana яllяrи.

Boz чиnar yarpaьыdыr

O gюy damarlы яllяr,

Bu evиn dayaьыdыr

Doьma

Qabarlы яllяr!

Цstцmdя zaman-zaman

Яsdи ana яllяrи.

Neчя dяrdиn yolunu

Kяsdи ana яllяrи,

Иstи ana яllяrи.

Yenя dя saчlarыmda

Gяzdи ana яllяrи.

Tиtrяdи yarpaq kиmи,

Яsdи ana яllяrи [9, 211].

Gюrцndцyц kиmи, yuxarыdakы bяdии parчalar bцtюvlцkdя цmumишlяk sюzlяr – ana, яl, saч, yarpaq, dяrd, ev, doьma vя s. яsasыnda qurulmuшdur. Шaиr bu cцr sadя, aydыn sюzlяr vasиtяsиlя юzцnцn иncя, dяrиn hиss vя duyьularыnы иfadя etmишdиr.

Юzцnяmяxsus цslubи keyfиyyяtlяrя malиk olan sюzlяr vя иfadяlяr яdяbи dиldя olduьu kиmи, bяdии dиldя dя цmumишlяk sюzlяr vasиtяsиlя meydana чыxыr. Чцnkи emosиonal-ekspressиv, sadя, loru, danышыq, alыnma, termиn, kюhnяlmиш sюzlяr, neologиzmlяr vя s. kиmи leksиk vahиdlяrиn яsl цslubи keyfиyyяtlяrи mяhz цmumишlяk sюzlяrиn sayяsиndя юzцnц gюstяrиr. Mяsяlяn;

1)                     Иzиn verиn, иzиn verиn,

Onu gюrцm, ata can!

Ayыlыram xяyalatdan:

- Qalx, яzиzиm, qalx, ayыl [10, 13-14]

2)   Axы, o Kar Hяsяn hansы qoduqdur?

 - Necя, kяs sяsиnи, fяrsиzиn bиrи! [10, 97]

 Boьazdan yuxarы

 tяrиf deyиncя

Цrяkdяn чor demяk daha yaxшыdыr [10, 25]

3)                Sankи mяnиm цrяyиmdяn

Qan yerиnя axdы od,

Шиmшяk kиmи varlыьыmы

Bцryan etdи, yaxdы od [10, 15]

4)                Bиrlяшяn beyиnlяr,

                                                          bиrlяшяn яllяr

Artыq atomu da parчalamышdыr [10, 61]

Xяstяlиklяr yada dцшsяydи bиr-bиr?!

Stenokardиya, ya da иnfarktdыr?!

«Kamfora», «kafeиn»,

 daha bяs nяlяr? [10, 72-73]

5)                Bu яsrarы aчmaq …- deyиb,

Sцkut etdи иxtиyar [10, 12]

6)                «Nя gюzяlsяn!» - Dodaьыmdan

Bu sюz mцdam axardы [10, 8]

Gяlиr bиrcя dцшmяn tankы… [10, 9]

7)              Toxununca nяzяrиnя

Onun шehlи bиr чичяk

Dяrиb yerdяn цsulluca

Baxardы heyran-heyran [10, 7]

 Gюrdцyцmцz kиmи, bu bяdии parчalar яsasяn цmumишlяk sюzlяrdяn иbarяtdиr. Lakиn bu mиsralarda seчиlяn spesиfиk sюzlяrиn цslubи sяcиyyяsи цmumишlяk sюzlяrиn sayяsиndя meydana чыxaraq tяyиn edиlmишdиr. Belя kи, bиrиncи nцmunяdя «ata can», «яzиzиm» sюzlяrи emosиonal- ekspressиv;иkиncи nцmunяdя «qoduq», «fяrsиz», «чor» sюzlяrи sadя, loru; цчцncц nцmunяdя «цrяkdяn qan yerиnя od axmasы», «odun шиmшяk kиmи varlыьы bцryan etmяsи, yaxmasы» иfadяlяrи ekspressиv; dюrdцncц nцmunяdя «atom», «kamfora», «kafeиn», «stenokardиya», «иnfarkt» sюzlяrи termиn; beшиncи nцmunяdя «яsrar», «иxtиyar» sюzlяrи kюhnяlmиш; altыncы nцmunяdя «mцdam», «tank» sюzlяrи alыnma; yeddиncи nцmunяdя «цsulluca» vя s. kиmи sюzlяrиn цslubи sяcиyyяsи onlarыn цmumишlяk sюzlяrlя ишlяnmя шяraиtиndя mяlum olmuшdur.

 Yuxarыda qeyd etdиk kи, emosиonal-ekspressиvlиk kиmи mяnalar bиldиrяn leksиk-цslubи vahиdlяrиn юzцnяmяxsus fяrdи xцsusиyyяtlяrи onlarыn цmumишlяk sюzяrlя bиrgя ишlяnmяsи sayяsиndя meydana чыxыr. Lakиn цmumишlяk sюzlяr юzlяrи emosиonal-ekspressиvlиk kиmи mяna чalarlarыndan azaddыr. Mяhz bu cяhяtиnя gюrя dичиlиkdя bиr sыra alиmlяr – Y.R. Qepner [3, 52], L.R.Zиnder, T.V.Stroeva [5, 368] bu sюzlяrи «neytralиtet leksиka» adlandыrыrlar. Lakиn bu termиn adы altыnda цmumишlяk sюzlяr иfadяlиlиk baxыmыndan zяиf mяnalы sюzlяr kиmи baшa dцшцldцyцndяn bиr sыra alиmlяr – A.N.Qvozdev [2, 9], A.И.Efиmov [4, 209], E.V.Uxmыlиna [6, 8] иsя haqlы olaraq bu termиnи qяbul etmиrlяr. Чцnkи цmumишlяk sюzlяrиn hamыsыnы цslubи cяhяtdяn «neytral sюzlяr» adlandыrmaq dцzgцn olmazdы. Onlarыn arasыndakы mяnalы, иfadяlи sюzlяrи sяnяtkar bяdии dиldя mяqamыndan asыlы olaraq elя ишlяdиr kи, bu sюzlяr emosиonal-ekspressиv mяnalar иfadя edиr. Sюzsцz kи, bu cцr mяnalar иfadя edяn цmumишlяk sюzlяr цmumцslubи xцsusиyyяtиnи иtиrяrяk bяdии цslubun xцsusи nиtq vahиdиnя чevrиlиr. Mяsяlяn;

 Tиtrяdи, sыzladы kюnlцmцn sиmи     [10, 51]

 Solьun yanaqlarы nura boyanыr,

 Yastы bиr daш цstя oturur qoca            [10, 83]

 Hяr qыzaran цfцq, parlayan sяhяr

 Daьlarы, daшlarы bяzяdи, keчdи         [10, 90]

 Nя qяdяr axшamlar gяlиb dцnyaya,

 Belя facияlи axшam gяlmяyиb             [11, 20]

 Bu bяdии parчalardakы bиrиncи mиsalda «sиm», иkиncи mиsalda «yanaq», цчцncц mиsalda «sяhяr», dюrdцncц mиsalda «axшam» цmumишlяk sюzlяrи юzцndяn яvvяlkи sюzцn sayяsиndя obrazlы – emosиonal mяnada ишlяnяrяk цmumишlяklиyиnи иtиrmиш vя bяdии цslubun bяdии иfadя vasиtяlяrиnя чevrиlmишdиr. Цmumишlяk sюzцn bu cцr ишlяnя bиlmяsи onun polиsemantиk mяnaya malиk olmasыdыr.

 «Sюzцn чoxmяnalы olmasы sюzцn цmumишlяk vя lazыmlы olma dяrяcяsиndяn, mцxtяlиf sюzlяrlя яlaqяyя gиrmяk иmkanыndan, bu vя ya dиgяr qrammatиk kateqorиyaya aиd olmasыndan, sюzцn quruluшundan, dиldя olan ehtиyatыn mяhdudluьu vя tяcrцbяnиn sonsuz konkretlиlиyи arasыnda olan zиddиyyяtlяrdяn, mяcazlaшmadan asыlыdыr. Чoxmяnalы sюzlяr dиldя mюvcud olan sюzlяrиn юz mяnasыnы dяyишmяsи, genишlяndиrmяsи, bиr sыra яlavя mяnalar kяsb etmяsи иlя, bиr sюzцn юz яvvяlkи mяnasыnы saxlamaqla yenи mяnalar qazanaraq hяm kюhnя, hяm dя yenи mяfhumlarы иfadя etmяsи, xalqыn яmяk fяalиyyяtи, adяt-яnяnяlяrи, bяdии zюvqц, яшya vя hadиsяlяrиn oxшar cяhяtlяrиnиn цmumи­lяш­dиrиlmяsи, mяntиqи amиllяrя яsasяn oxшar яlamяtlяr яsasыnda mяfhumlarыn yaxыn­laшdыrыlmasы sюzцn яsas mяnasыnыn mяcazlaшmasы vя s. yollarla яmяlя gяlиr» [1, 37].

 Mяlumdur kи, dиlиmиzdя яn sadя vя ишlяk sюzlяrиn яksяrиyyяtиnи чoxmяnalы sюzlяr tяшkиl edиr. Mяsяlяn, qaш, baш, gюz, qыzыl, qara, acы, шиrиn, aчmaq, dюymяk, dяymяk, gцn, иl, gecя, qыш, kюk, dolanmaq, gяzdиrmяk vя s. Чoxmяnalы sюzlяrиn юz hяqиqи mяnasыndan baшqa, яlavя mяcazи mяnalar kяsb etmяsи onlarы olduqca иfadяlи vя mяnalы edиr. Bu da onlardan genиш иstиfadя olunmasыna sяbяb olur. Ona gюrя dя цmumишlяk sюzlяrи «neytralиtet leksиka» adlandыrmaьa heч bиr яsas qalmыr. Eynи zamanda onu da qeyd edяk kи, bяdии яdяbиyyat sюz цчцn genиш meydan aчdыьы цчцn чoxmяnalы sюzцn dя иfadя иmkanlarы genиш vя zяngиndиr. Belя kи, polиsemantиk mяnaya malиk olan sюz mцxtяlиf mяnalar иfadя etdиyи цчцn fonetиk tяrkиbcя eynи olan sюz mцxtяlиf anlayышlar bиldиrиr. N.Xяzrи poezиyasыndan gяtиrdиyиmиz nцmunяlяrlя fиkrиmиzи aydыnlaшdыraq:

1)             Tutdum gцnяш яlиndяn,

Bu gцnяш, yoxsa aydы? [8, 31]

2)             Ah nя dиlиm bиr sюz tutur,

Nя aчыlыr dodaьыm [10, 14]

 3) Bиr az sonra zяng vurub

 Abuzяrя цz tutur [10, 67]

Gюrцndцyц kиmи, шaиr bиr sюzцn polиsemantиk xцsusиyyяtиnи-mяcazиlиyиnи яsas tutaraq onun vasиtяsиlя mцxtяlиf mяnalar иfadя etmишdиr. Чцnkи чoxmяnalы sюzlяrdя mяna чalarlыьыnыn sayыndan asыlы olmayaraq, bunlardan yalnыz bиrи onun иlkиn, hяqиqи mяnasыnda, baшqa mяnalarы иsя mяcazи mяnada ишlяnиr. Belя kи, bиrиncи nцmunяdя tutmaq felи юz иlkиn mяnasыnda, иkиncи nцmunяdя danышmaq felиnиn иnkar formasыnda, цчцncц nцmunяdя mцracияt etmяk mяnasыnda чыxыш etmишdиr.

 Bяzяn шaиr чoxmяnalы xцsusиyyяtя malиk olan цmumишlяk sюzцn semantиkasыnы genишlяndиrmяk mяqsяdиlя onu bяdии-цslubи cяhяtdяn yenи bиr anlamda ишlяdиr:

Yer kцrяsи иkи rяngdяn yoьrulmuшdu –

Qara иlя qыrmыzыdan.

Юlцmя mяrdanя

                           getdи cavanlar­­ –

Qыzardы gюy rяngи asиmanыn da [9, 107- 108]

Nя zaman kи, mavи gюylяr

Geyиnяrdи qыrmыzы     [10, 7]

 N.Xяzrи bu mиsрalarda цmumишlяk «qыrmыzы», «qыzarmaq» sюzlяrиnи yenи bиr mяnada ишlяtmишdиr. Bu bяdии parчalarda qыrmыzы, qыzarmaq sюzlяrи rяng anlayышы bиldиrmяklя yanaшы, eynи zamanda rяmzи funksиyada чыxыш etmишdиr. Sюzdяn bu cцr иstиfadя edяn шaиr «yer kцrяsиnиn иkи rяngdяn-qara иlя qыrmыzыdan yoьrulduьunu» deyяr­kяn xeyиrlя шяrя, yaxud «cavanlarыn юlцmя getmяklя asиmanыn, gюy rяngиnиn qыzar­masы»nы, «mavи gюylяrиn qыrmыzы geyиnmяsи»nи deyяrkяn gюyцn qana boyanmasыna ишarя etmишdиr.

 Цmumишlяk sюzlяrиn bяdии цslubdakы funksиonal rolunu mцяyyяnlяшdиrяrkяn mяlum olur kи, bu sюzlяr baшqa sюzlя bиrlяшяrяk sabиt bиrlяшmяlяr-frazeolojи bиrlяшmяlяr яmяlя gяtиrиr. Bununla da yazычы цmumишlяk sюzlяrиn чoxmяna­lыlыьыndan yaranan frazeolojи иfadяlяr vasиtяsиlя fиkrиn obrazlы vя emosиonal – ekspressиv иfadяsиnя naиl olur. Mяsяlяn;

Hяsrяt sяhrasыnda

 bиr ичиm suyum,

 Sevgи qиtяsиndя

 gur цmmanыmsan

 Ay ana dиlиm!  [9, 199-201]

 Hяr sюzцn rяngи var,

 hяr sюzцn яtrи   [7, 201-203]

 Arzu чяmяnиnя

 Vaxtsыz яsdи qыш

 Fяlakяt qыlыncы

 Чыxdы qыnыndan

Яsdы юlцm kцlяklяrи

O, цmиd, sяdaqяt

heykяlи kиmи

Gяzяr иftиxarla

Torpaq цstцndя  [9, 225-234]

Bиr цmиd kюrpцsц

Uzanыb gedиr

Kюnцl цmmanыnda

Coшar tufanlar

Sevgи vadиsиndя

Чaьlayan seldиr

Sяslяnяn цrяyиn

Qяm tellяrиdиr     [8, 239].

 Belяlиklя, цmumишlяk sюzlяrя daиr gюstяrdиyиmиz faktlar bиr daha gюstяrиr kи, N.Xяzrи bяdии yaradыcыlыьыnda яdяbи dиldя leksиk mяnasы hamыya mяlum olan цmumшlяk sюzlяrиn иlkиn, hяqиqи mяnalarыndan иstиfadя etmяklя yanaшы, eynи zamanda ишlяnmя mяqamы иlя яlaqяdar olaraq bu sюzlяrиn fяrdи, sяcиyyяvи mяnalarыnы da meydana чыxarmышdыr. Tяbии kи, bu da bяdии яsяrиn mяzmunu, иdeyasы, шaиrиn юzцnяmяxsus fяrdи цslubu, yaradыcыlыq tяxяyyцlц иlя яlaqяdar mцmkцn olmuшdur.

 

 Ədəbiyyat

1. Hяsяnov H.Я. Mцasиr Azяrbaycan dиlиnиn leksиkasы. Bakы: Maarиf, 1988.

2. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М., Изд-во Акад. пед. наук РСФСР,1952.

3. Гепнер Ю.Р. Очерки по общему и русскому языкознанию. Харьков, 1959.

4. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. М., 1961.

5. Зиндер Л.Р, Строева Т. В. Современный немецкий язык. М., 1957.

6. Ухмылина Е.В. Лексика современного русского языка в стилистическом отношении. Горький, 1956.

7. Н. Хязри. Сeчилмиш ясярляри. 2 cиlddя, Ы ж., Бакы: Gяnclиk, 1973.

8. Н. Хязри. Сeчилмиш ясярляри. 2 cиlddя, Ы ж., Бакы: Лидeр, 2004.

9. Н. Хязри. Сeчилмиш ясярляри. 2 cиlddя, ЫЫ ж., Бакы: Лидeр, 2004.

10. Н. Хязри. Сeчилмиш ясярляри. 4 cиlddя, ЫЫЫ ж., Бакы: Yazычы, 1983.

11. Н. Хязри. Сeчилмиш ясярляри. 4 cиlddя, ЫV ж., Бакы: Yazычы, 1984.

 

Стилистические особенности общеупотребительных слов поэзии Наби Хазри

 

Резюме

В данной статье анализируются индивидуальные стилистические особенности использования в поэзии Наби Хазри понятных всем художественной речи общеупотребительных слов.

 

Stylistic specifications of commonwide words in Nabi Khazry’s poetry

 

Summary

In this article the individual stylistic specifications of the using points of commonwide words and the lexical meanings of  Nabi Khazry’s literary poetry which is understood by everybody have been analyzed.

 

Açar sözlər: Ümumişlək sözlər, lüğət fondu, neytralitet leksika, üslublararası leksika, üslubi xüsusiyyətlər, Nəbi Xəzri poeziyası

 

Ключевые слова: Общеупотребительные слова, словарный фонд, нейтральная лексика, межстилевая лексика, стилистические особенности, поэзия Наби Хазри

 

Key words: Commonused words, vocabulary, neuteral lexics, interstylistical lexics, stylistic features, Nabi Khazri’s poetry

 

Алиева Гюнай  Гады к.

РЕФЕРЕНЦИАЛЬНЫЕ ВЫРАЖЕНИЯ ЯЗЫКА

             “Между естественной дискретностью мира и ее отражением в языке нет полного тождества, но между ними необходимо существует соответствие, без которого язык не мог бы выполнить своего коммуникативного назначения”. (11:343).

Само коммуникативное значение в естественном языке отражает общие свойства человеческой природы, т.е. является антропоцентричным и, по словам Анны Вежбицкой, ориентировано на определенный этнос, т. е. По своей сущности оно этноцентрично. (2:16).

Языковые значения являются в принципе прагматичными, так как связаны с человеком, речевой ситуацией. Связана с прагматикой и референция, поскольку “в естественных языках нет кванторов или референциальных операторов, как в логических; есть слова типа какой-то, кое-какой, некотрый, некто – с массой прагматических компонентов, таких, как известность/неизвестность говорящему; среднее, с точки зрения говорящего, число или количество (ср. некоторое недовольство = “не большое и не маленькое”; кое-какие данные = “данные в среднем количестве”). (8:222). Будучи определенной как “соотнесение и соотнесенность языковых выражений с внеязыковыми объектами и ситуациями” (8:244), референция представляет собой сложный механизм связи знака с действительностью, в которой основная роль отводится автору информации, рассчитанной на ее восприятие. Поэтому при характеристике референции необходимо рассматривать прежде всего речевые акты, в процессе которых говорящими и осуществляется референция.

В связи с этим возникает ряд проблем, связанных с возможностью правильного или адекватного восприятия высказываний с целью избежания  коммуникативных неудач. Их решению посвящено немало работ, как в области синтаксической семантики, так и в области прагматики. В последнее время их объединяет общая ориентация на исследование живой речи, разговорного языка, речевых актов: Н.Д. Арутюнова, Е.В. Падучева, И.П. Сусов, А. Вежбицкая, А. Тимберлэйк, У. Вейнрейх, Г.П. Грайс, А.Д. Шмелев и многие другие представители отечественного и зарубежного языкознания. Анализ речевого дискурса связан с исследованием различных между собой идиолектов людей. Именно это различие представлений носителей языка в области грамматики, синтаксичческой связности, денотативной наполненности и функционально-истинностной эквивалентности предложений и высказываний, также наличие или отсутствие информации о самих событиях, ситуации или контексте и когнитивных пресуппозициях коренным образом влияют на референцию высказываний, а, значит, и на успешность коммуникативного акта.

Однако единого и однородного процесса понимания достичь практически невозможно, поскольку “в разных ситуациях пользователи языка демонстрируют различное понимание разных типов текста” (1:162). Но стремление к взаимопониманию между участниками речевого акта является залогом успешности любой коммуникации.

Идентифицирующая функция референтного высказывания (выражения) обеспечивает осуществление идентификацию предмета относительно действительности и идентификацию предмета по отношению к тексту, т. е. указанию на кореферентность обозначающих один и тот же предмет выражений. Поэтому разнообразные типы коммуникативных ситуаций зависят прежде всего от действия в них механизмов референции и кореференции (идентификации и коиндентификации).

А.А. Абдуллаев выделяет следующие типы именных выражений с сингулярным значением, соответствующие объему знаний адресата: “1) отношения родства (my father); 2) партитивные отношения (eyes of Ms. Herby); 3) отношения дополнительности (bank of Potomac River); 4) единичная функция в рамках той или другой системы (Minister of Interior Affairs); 5) посессивные отношения (the owner of this apartment); 6) локальные отношения (sofa in that corner); 7) роль в событии (home buyers); 8) креативные отношения (the author of “Avatar”); 9) сингулярные для данного фрагмента мира признаки (lady in blue)” (12:21).

А. Вежбицкая называет сингулярный признак обозначаемым единичным объектом и рассматривает качество и функцию таких слов и выражений с точки зрения их идентификации. (3).

Нереферентными, по У.О. Куайну, можно считать те сингулярные термы, которые не подчиняются тождеству взаимозаменямости. (6). Куайн назвал такое употребление именующих выражений непрозрачным (referentially opaque) (6:90) и указал на четыре типа отклонений от принципа взаимозаменяемости тождественных тем:

n               при автонимном (автореферентном) употреблении имени – при указании не на объект действительности, а на самое себя. Например, Я лгу. Эту реплику можно также назвать “иллокутивным самоубийством”.

n               при невозможности замены выражения автореферентным: Филипп полагает, что Тегульсигальпа находится в Никарагуа. Название города нальзя заменить на однореферентное: столица Гондураса, т. к.  Филипп об этом не может думать и знать;

n               при контексте цитирования: цитирование рассматривается как “один референтно непрозрачный контекст среди многих”. (6:90);

n               модальные контексты типа “необходимо…” и “возможно…” (6:91).

Е.В. Падучева же считает само понятие референциальной непрозрачности для семантики неудовлетворяющим, отмечая отсутствие полной доказательности противоречивости прочтения информации и допускает “вполне естественное и осмысленное прочтение”. (8:250, 251). В связи с этим Падучева рассматривает прозрачность (de re) и непрозрачность (de dicto) понимания/прочтения, интерпретации одного и того же имени и именных групп. (8:250-256). Но это не означает, что индивидные термы в пропозиции не имеют референции, как полагает У. Куайн (6). Поэтому Е.В. Падучева вводит другое понятие – ограниченная референция, с которым связывает понимание смысла высказывания, передающего чужую пропозициональную установку с помощью сложного предложения, содержащего имя или дескрипцию в составе придаточного, что требует знания исполнителей двух ролей, одна из которых роль субъекта референции, а другая – субъекта номинации (8:250-256).

Рассматривая с точки зрения референтности/нереферентности именные группы (ИГ), Е.В. Падучева выделяет нереферентные – субстантивные ИГ, у которых отмечает следующие денотативные статусы: “1) экзистенциальный (в трех разновидностях: дистрибутивные ИГ, неконкретные ИГ, общеэкзистенциальные ИГ); 2) универсальный; 3) атрибутивный; 4) родовой (7:94).

Экзистенциальный денотативный статус ИГ строится на принципе множества объекта и невыделимости каждого из них, поскольку они неизвестны: Иногда кто-нибудь из нас его навещает. Всякие две пересекающиеся прямые имеют общую точку. К каждому воспитаннику приехали его родственники. (Дистрибутивная разновидность). Джон хочет жениться на какой-нибудь иностранке. В комнате нет ни одного человека. Заведомо кто-нибудь из вас его знает. (Неконкретная разновидность – в контексте модальности). Некоторые товары портятся при перевозке. Иная похвала хуже брани. Многие люди боятся тараканов. В этом лесу водятся лоси. (Общеэкзистенциальная разновидность, строящаяся на манифестации части абстрактного (универсального) множества) (7:94).

Универсальный денотативный статус характеризуется неким “квантором общности “для всякого” по переменной, которая принимает значения из экстенсионала общего имени в составе этой ИГ: Конец венчает дело. Тот, кто сеет ветер, пожнет бурю”. (7:95).

Итак, основным вопросом для теории референции является уточнение роли значения в установлении связи между именными выражениями и объектами действительности и в формировании смысла прдложения и его истинности. Е.В. Падучева рассматривает понятие значение с точки зрения лексической, грамматической и прагматической семантики, отмечая несущественное различие сущности лексического и грамматического значения (8). А. Вежбицкая отмечает единство семантики, что обеспечивается семантическим метаязыком, который признается автором единым во всех областях семантики, от лексики до прагматики (2,3).

Применительно к референции Е.В. Падучева отдает предпочтение логической теории семантики естественного языка, называя ее референциальной теорией, основывающейся на “функционально-истинностной семантике Тарского, теоретико-модельной семантике Крипке, семантике Монтэгю, семантике условий истинности” (7:14). Исходя из этого, Падучевой выделяется два основных направления теории референции: классическое (Г. Фреге, А. Черч, К. Льюис, Р. Карнап, Дж. Серл), которое исходит из предопределения референции смыслом и каузальное (К. Доннелан, С. Крипке, Х. Патнэм), отдавшее предпочтение не смыслу выражений, а разного рода прагматическим факторам (7).

Выделяя значения смысла и референции все-таки нельзя их отождествлять, поскольку между ними есть существенные различия. Например, признаком автономности в большей или в меньшей степени обладает смысл (значение) всякого синтаксического компонента предложения, а вот автономной референтностью обладает далеко не каждый компонент высказывания, к примеру, предикатное слово ничего не обозначает, а лишь приписывает определенные признаки, свойства.

Вообще значение рассматривается как свойство предложения (как типа), а референция и истинность (нереферентность/ложность) как свойства определенного употребления предложения (его компонентов) в высказывании, поскольку референция неотделима от прагматического описания высказывания (7, 10).

Останавливаясь на механизмах референции, необходимо особенно подчеркнуть связь референции с речевым актом, иллокутивной функцией высказывания (интенцией говорящего), пропозициональными компонентами предложений, включенных в высказывания, а, значит, и с коммуникативной (темо-рематической) организацией высказывания, и с прагматическим контекстом речевого акта в целом.

Сам принцип индентификации, положенный в основу механизма референции, “подчеркивает связь между определенной референцией и способностью говорящего дать идентифицирующую дескрипцию объекта-референта” (9:193). В связи с этим Дж. Серл останавливается на аксиомах, относящихся к самому акту референции и к референтным выражениям, одну из которых он, назвав “аксиомой существования”, сформулировал так: “То, к чему производится референция, должно существовать”, а другую, под названием “аксиома тождества”, представил как: “Если предикат истинен относительно некоторого объекта, то он истинен и для любого, тождественного данному, объекта, вне зависимости от того, какие выражения использованы для референции к этому объекту” (9:179-180). Однако  прагматический анализ референции в речевых актах характеризует обратные описанным в аксиомах тенденции, кроме этого, сама формулировка аксиом, как отмечает и сам автор, является в сущности тавтологичной (9:180). В таком случае ставится под сомнение само существование этих (и подобных) аксиом. На самом деле существует, пожалуй, одна проблема – проблема идентификации, которая в итоге и определяет наличие/отсутствие референта и сам механизм определения типа референции.

А. Вежбицкая для анализа (дешифровки, декодирования) текстов (высказываний) предлагает сначала убедиться в их однородности (отсутствии в них “вставок”, “чужеродных тел”, “цитаций”), в противном случае лингвистический анализ будет осложнен или невозможен) (2:237).

Приводя в качестве примеров утверждения типа: “Союз может быть подлежащим предложения, например: И – это союз”, Анна Вежбицкая предлагает именовать “вкрапления” (“и”), нарушающие правильность утверждений, цитациями. (2:238). В связи с этим ею отводится большое место так называемым “семантическим равенствам” или “формулам допустимых (семантически инвариантных) трансформаций”, которые предполагают не что иное, как возможность взаимного замещения высказываемых выражений. (2:238-239).

В итоге А. Вежбицкая выдвигает следующее: “Если в некоторой позиции некоторое выражение А не может (по семантическим, а не стилистическим причинам) быть заменено на синонимичное ему (= имеющее тождественный перевод на метаязык) выражение В, то следует подозревать, что А является скрытой цитатой”. (2:239).

Выражения, группы слов, находящиеся  под “скрытой цитатой”, по мнению А. Вежбицкой, выступают в качестве предикатов, так кака не функционируют как субъекты (аргументы) (2:241). Так, например в роли предикатов могут выступать выражения типа “хороший лыжник”, “настоящий художник” и подобные. Наряду с этим А. Вежбицкая останавливается на так называемых потенциальных дескрипциях типа “убийца Джона Смита”, “первооткрыватель Америки” и подобных (2:243). В этих случаях действует закон сингулярности, ведущий к сужению идентификации.

Как “явление идентифицирующей силы” рассматривает А. Вежбицкая и такие средства идентификации персонажей (субъектов), как “приписывание” каждому из них “собственного” предиката (2:244). Но в этом случае огромное значение имеет эмотивное содержание, экспрессивная сторона смысла и в конечном итоге отношение между обозначаемым лицом (предметом) и говорящим, т.е. по существу это выражение (дескрипция) субъективировано, оценочно, следовательно, нереферентно.

Обращаясь к грамматическим категориям и к частям речи в частности, А. Вежбицкая останавливается на процессе идентификации у существительных и прилагательных, отмечая, что процесс идентификации происходит на уровне существительного – референт, а “реальное семантическое различие между существительными и прилагательными лежит не в диапазоне или типе референтов, но в типе семантической структуры” (2:94). В данном случае можно также говорить о противопоставлении референтности и атрибутивности.

Особенности нереферентности анализируются Вежбицкой и на примере обращений, которые рассматриваются как “явные прагматические операторы”, стоящие в стороне от показателей идентификации: “То, что может употребляться в качестве дескрипции, не может выступать в качестве обращения и наоборот. Экспрессивные компоненты вводятся в обращения, а идентифицирующие – в субъекты” (2:262). Действительно, если и можно сказать, обращаясь: “Эй, толстый мальчик” или “Человек, родившийся в Дувре 1 июля 1945 года”, то это высказывание будет носить явно комический эффект, что, собственно, нередко используется не только в речи.

В осуществлении референции, как уже отмечалось выше, участвуют, как имена собственные и нарицательные, именные группы, личные, неопределенные, указательные и отрицательные местоимения (так называемый фонд автономных единиц), так и артикли (в артиклевых языках), притяжательные, указательные, неопределенные и отрицательные прилагательные, числительные (актуализаторы именных выражений).

Одним из механизмов референции являются анафорические связи, устанавливающие кореферентность, референциальное тождество: “Письмо Татьяны предо мною, его я свято берегу”. Местоимение “его” кореферентно именной группе “письмо Татьяны”. Кореференция может наблюдаться не только у анафорически связанных слов. Например, возвратные (рефлексивные) конструкции обычно определяются на основе кореферентности подлежащего и дополнения: “Возлюби ближнего как себя самого.” Объект и дополнение здесь корефрентны. Кореферентность помогает обеспечить семантическую связность текста: “Ограблен крупный банк. Грабителям удалось скрыться.” Здесь кореференция субъекта “грабители” и глагола, который подразумевает субъект. Благодаря кореференции в данном примере удалось избежать явной тавтологии.

Таким образом, референция представляет собой сложный  механизм соотнесения актуализированных (включенных в речь) имен, именных групп или их эквивалентов к объектам действительности. Референция определяется синтаксическим и прагматическим факторами.

Литература

1.                 Ван Дейк, Т.А., Кинч, В. Стратегии понимания свяного текста // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 23. М., 1982.

2.                 Вежбицкая, А. Дескрипция или цитация // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. М., 1982.

3.                 Вежбицкая, А. Семантические универсалии и описания языков. М., 1999.

4.                 Виноградов, В.А. Дейксис // Большой энциклопедический словарь: Языкознание. М., 1998.

5.                 Доннелан, К.С. Референции и определенные дескрипции // Новое в зарубежной лингвистике. Вып 13. М., 1982.

6.                 Куайн, У.О. Референция и модальность // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. М., 1982.

7.                 Падучева, Е.В. Высказывание и его соотнесенность с действительностью. М., 1985.

8.                 Падучева, Е.В. Семантические исследования: семантика времени и вида в русском языке. М., 1996.

9.                 Серл, Дж.Р. Референция как речевой акт // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. М., 1982.

10.            Стросон, П.Ф. О референции // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. М., 1982.

11.            Тондл, Л. Проблемы семантики. М., 1975.

12.            Abdullayev, A.A. Discourse Analysis and Theme Development. Technical University of Berlin, Germany, 2003

 

Ключевие слова референция, коммуникативное зрачение, прагматика, восприятие

 

Рецензент: доц. Л. Алекперова и доц. Дж. Садыхова

İradə İsrafil qızı Kərimova

AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİKASINDA TƏXƏLLÜSLƏR

Təxəllüs Azərbaycan antroponimikasının köməkçi ad kateqoriyalarına daxil olan tədqiqat mənbələrindən biridir və ərəb dilində “qurtarma, xilas olma (yazıçıların, şairlərin özləri üçün götürdükləri ad)” mənasını bildirir və şəxsin ictimai həyatda işlədilən uydurma adıdır. Təxəllüs əsl şəxs adı ilə birlikdə və ya ayrılıqda işlədilə bilən və əsasən şəxsin özü tərəfindən seçilib qəbul edilən xüsusi addır. Bu xüsusiy­yətlərinə görə təxəllüs digər antroponimik vahidlərdən - ləqəblərdən və əsl şəxs adlarından fərqlənir. Təxəllüslər sənətkarın xarakteri, xarici görünüşü, sənət­karlıq qabiliyyəti, istək və arzusu, vətəni, peşəsi ilə əlaqədar olur. Onlar köməkci adlar icərisində öz məna rəngarəngliyinə görə fərqlənirlər: Nizami Gəncəvi, Xətib Təbrizi, Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd Vurğun,  Hüseyn Arif və s.

                Təxəllüs əsasən şair, yazıçı, bəstəkar, incəsənət ustaları və alimlərin öz əsər­lərində müəllif imzası kimi əsl ad, ata adı və familiya  əvəzinə işlətdikləri antro­po­ni­mik kateqoriyadır. A.Qurbanova görə, təxəllüs yazıçı və şairlərin, ictimai-siyasi xa­dim­lərin yaradıcılıq prosesində öz həqiqi adları ilə yanaşı, bəzən müstəqil ad kimi işlətdikləri antroponimik vahiddır. Məhz bunun nəticəsidir ki, son zamanlar dilçiliyi­mizdə təxəllüslərin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirilir, maraqlı və dəyərli  tədqiqat əsərləri meydana  gəlir.

                Azərbaycan antroponimləri sistemində təxəllüslər zənginliyi, dil müxtəlifliyi, məna və funksiyalarına görə köməkçi ad kateqoriyaları sistemində xüsusi yer tutur. Azərbaycan təxəllüsləri sistemində ərəb, fars, türk mənşəli apelyativlər  əsasında  formalaşan təxəllüslər mövcuddur.

                Təxəllüs  Azərbaycan dilində həyat və məişətin, ətraf mühitin bu və ya digər sahəsini özündə əks etdirən ümumişlək sözlərdən ibarət olduğu kimi, ayrı-ayrı görkəmli mədəniyyət və elm xadivlərinin anadan olduğu yerə, mənsub olduğu tirə, qəbilə, tayfa və xalqı bildirən sözlərdən də ibarət ola bilir. Yazılı mənbələrin verdiyi məlumata görə təxəllüs  1500 il bundan əvvəl  (“Kitabi-Dədə Qorqud”a  əsaslanaraq)  təşəkkül tapmışdır. Bu fikri  “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı qəhrəmanlarının  əksəriy­yətinin təxəllüslərinin olmasıdır.

                Azərbaycan antroponimikasında təxəllüs tarixən o qədər geniş yayılmışdır ki, hətta ayrı-ayrı ədəbiyyat, incəsənət  və elm xadimləri bütün əsərlərini yalnız təxəl­lüslərlə  yazmış və  onlar xalq arasında, elm aləmində öz adı, atasının adı ilə yox, tə­xəl­lüslərilə şöhrət tapmışlar.  Bizə böyük irs qoyub getmiş onlarla ədəbiiiat və elm xadiminin adını indi də müəyyənləşdirmək çətindir. Dövrün acınacaqlı vəziy­yətinə açıq gözlə baxan şairlər təqibdən yaxalarını qurtarmaq üçün öz təxəllüsləri arxasında gizlənirdilər. Bu fikrə əsasən deyə bilərik ki, təxəllüsün yaranma səbəb­lərindən biri də mütərəqqi fikirli şair və alimlərin  hakim sinif tərəfindən təqib edil­məsi olmuşdur. Bütün bunlar sübut edir ki, Azərbaycan  antroponimikasında qədim yaranma tarixi, maraqlı və  zəngin xüsusiyyətləri var.

                Hələ familiya olmadığı zaman  tanınmış adamlar doğulduqları yerin adı ilə  təxəllüs götürmüş toponimlər təxəllüslərin yaranmasına ilk mənbə olmuşdur.

                X1X  əsrdə yazıb-yaradan klassiklərimizin, demək olar ki, hamısı   öz mənəvi zövqünə uyğun təxəllüslərdən istifadə etmiş və onlarla məşhurlaşmışlar: Nəbati (Seyid Əbülqasim Möhtərəm oğlu), Zülali (Mirzə Hüseyn), Nasir (Mustafa ağa Qiyasbəyov),  Racib (Qafar Hacı Məhəmməd Ziyad oğlu), Natəvan (Xurşidbanu), Xəminə (Fatimə xanım), Sabit (Axund Molla Hüseyn Qazaxi),  Xalxali (Ağamirzə Məhəmməd Bağır), Dilsuz (Məhəmməd Əmin), Rasim (Nəcəfqulu Cavad oğlu Nəzərli), Nəvvab (Mir Möhsün Hacı Məhəmməd oğlu) .

                XX əsrin əvvəllərində inqilabi hərəkatın ilk illərində azərbaycanlı inqilabçılar da ictimai-iqtisadi quruluşun eybəcərliklərini tənqid atəşinə tutduqları zaman polisin diqqətini yayındırmaq məqsədilə gizli imzalar və təxəllüslərlə çıxış edirdilər. Böyük inqilabçı,  dövlət xadimi Nəriman Nərimanov mətbuatda  “N”, “Ner”, “Nir” və başqa təxəllüslərlə çıxış etmişdir.

                “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru və naşiri, inqilabçı-demokrat, görkəmli və məşhur ədib Cəlil Məmmıdquluzadənin də coxlu təxəllüsü olmuşdur. 1927-ci ildə İsmayıl Həqiqi Mirzə Cəlilə yazdığı vəktubda qeyd edirdi ki, Mən bunu iqrara edirəm ki məcmuənin Tiflisdə çıxan  birinci nömrəsindən  ta axıradək: “Molla Nəsrəddin” imzası (təxəllüsü), “Mozalan” (təxəllüsü) ilə,  “Lağlağı” imzası (təxəllüsü) ilə, “Hərdəmxəyal” imzası (təxəllüsü) ilə, “Dəli” imzası (təxəllüsü) ilə “Cırcırama” imzası (təzəllüsü) ilə və Dəmdəməki” imzası (təxəllüsü) ilə yazılan cəmi məqalələr  sən Cəlil Məmmədquluzadənin öz əlilə iazılmış məqalələrdir (Q.Məmmədli. Mirzə Cəlilin imzaları.“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti,8.X. 1966.).

                Tədqiqatlardan aydın olur ki, hər hansı bir müəllif bir neçə müxtəlif təxəl­lüs­lərdən istifadə etdiyi kimi, bəzən bunun əksi də müşahidə olunur, belə ki, eyni dövr­də yaşayan bir neçə müəllif eyni təxəllüsdən istifadə etmişdir. Antroponimiyada belə belə vahidlərə həmtəxəllüs deyilir. Buna misal olaraq “Lağlağı” təxəllüsündən Cəlil Məmmədquluzadə ilə yanaşı Ömər Faiq Nemanzadə, Əbdürrəhim bəy Haqver­diyev, Rzaqulu Nəcəfov da istifadə etmişlər. “Mozalan” imzası ilə Cəlil Məm­mədqu­lu­zadə, Qurbanəli Şərifzadə, Əbdürrəhim bəy  Haqverdiyev, Salman Mümtaz; “Hər­dəmxə­yal” imzası ilə Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, və başqa molla­nəsrəddinçilər çıxış etmişlər.

                XX əsrin əvvəllərindən təxəllüslər Azərbaycan antroponimikasında  çox vaxt familiya ilə bərabər işlənməyə başladı və bu ənənə indi də davdm edir: Abbasqulu Ağa Bakıxanov Qüdsi, Mirzə Fətəli Axundov Səbuhi, Həsənbəy Məlikov Zərdabi, Osman Abdulla oğlu Qurbanov Sarıvəlli və başqaları.

                XX əsrdə yaşayıb-yaradan şair Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə Müşfiq təxəllüsü, yazıçı-jurnalist Məmməd Əli oğlu Əlizadə Mübariz təxəllüsü, Azərbaycan xalq şairi Nəbi Ələkbər oğlu Babayev Xəzri  təxəllüsü ilə tanınmışlar.

                Təxəllüslər tədqiqatçıların diqqətini çoxdan cəlb etmiş və onlar geniş miqyasda tədqiq olunmaqdadır. Rus antroponimikasında İ.F.Masanov, A.Reformatski, V.V.Vinoq­­­radov, V.Q.Dmitriyev, A.V.Superanskaya, V.D. Bondaletov və başqaları öz tədqiqat­larında təxəllüslərdən ətraflı bəhs etmişlər. İ.F.Masanov ömrünün 45 ilini X111-XX əsrlərdə rus mətbuatında işlədilən təxəllüslərin  toplanmasına, müəlliflərin şəxsiyyə­tinin müəyyənləşdirilməsinə və ətraflı tədqiqinə həsr etmişdir.

Azərbaycan antroponimikasında təxəllüsün tədqiqi sahəsində A.Qurbanovun, M.Adilovun, A.Paşayevin, T.Hacıyevin, Ş.Sədiyevin, Z.Sadıqovun,  M.Çobanovun, H.Həsənovun, Ə.Tanrıverdiyevin və başqalarının adlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. “Süni adlar”, “Təxəllüs necə əmələ gəlmişdir”, “Təxəllüs”, “Təxəllüslər və ləqəblər”, “Təxəllüs” və müxtəlif tədqiqat əsərlərini Azərbaycan antroponimikasında ilk tədqiqat əsərləri və ilk addımlardır.

 XY1  əsrin klassik şairi M.Füzuli nin bu baxımdan təxəllüs haqqindakı fikri çox maraqlıdir. Böyük  şairimiz yazırdı ki, düşündüm, əgər şerdə başqaları ilə müştərək bir təxəllüs götürərsəm, müvəffəg olmadığım bir təqdirdə mənə zülm olar, müvəffəg olarsam, ortağıma ( eyni təxəllüslü həmkar – İ.K.) təxəllüslərin yaranması ilə əlaqədar olaraq zülm etmiş olaram. Bu bənzərliyi ortadan qaldırmaq üçün Füzuli təxəllüsünü aldım və ortaqlarımın mənə zülm edib, məni iztirab içində qoyma­ma­larından qurtarmaq üçün təxəllüs himayəsinə sığındım.Beləliklə, Məhəmməd Füzuli­nin qeyd etdiyi kimi, həm adaşlarını, həm də  bu və ya digər yaradıcılıq sahəsində çalışanları bir-birindən fərqləndirməyə xidmət edir.

Antroponimik kateqoriya olmala şəxsi ad və təxəllüs eyni  funksiyaya malikdir, yəni hər ikisi bir şəxsi başqalarından fərqləndirməyə xidmət edir. Onların arasında ümumi antroponimik cəhətlər olduğu kimi, fərqli cəhətlər də vardır:

                1. Şəxsi ad uşaq yeni doğulduğu zaman verilir və dövlət tərəfindən qeydə alı­naraq rəsmiləşdirilir. Təxəllüs isə hər kəsin mənəvi zövqünə uyğun olaraq sonradan qəbul edilir.

Bəzən isə təxəllüs  həmin təxəllüsü qəbul  edən şəxsin  müəllimləri və ya ustadları, qələm dostları tərəfindən verilir.

                2. Təxəllüsün şəxsi addan başqa fərqi ondadır ki,  təxəllüs müvəqqətidir, nəsildən-nəslə keçə bilmir, onun ömrü əsasən, bir nəslin  və ya onu daşıyan adamın  ömründən də fz olur, çünki təxəllüs sonradan qəbul edilir, Şəxsi ad isə uzun müddət, yəni onu daşıyan adamın ömrü qədər yaşayır və sonralar da nəsildən-nəslə keçərək, daimi yaşamaq hüququ qazanır.

                Dilimizin lüğət tərkibi mənşəcə müxtəlif olduğundan onomastik dil vahid­lərinin də  mənşəcə müxtəlif  dil vahidlərinin əsasında yaranması labüddür və bu nöq­teyi-nəzərdən Azərbaycan təxəllüsləri  mənşəyinə görə iki yerə bölünür ki, onlar  aşağıdakılardır:

1.Dilimizin öz daxili imkanları əsasında yaqranan təxəllüslər. Belə təxəllüslər Azərbaycan antroponimikasında aparıcı vəzifə daşıyaraq Azərbaycan mənşəli təxəl­lüslər adlanır. “Azərbaycan təxəllüs lüğəti”-nə daxil olan təxəllüslərin yarılan çoxu Azərbaycan mənşəli təxəllüslərdir.

2.Alınma təxəllüslər. Antroponimikamızda alınma şəxs adları  kimi alınma təxəllüslər də mövcuddur. Təxəllüslər üzərində aparılan tədqiqatlardan, müşahidə­lərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki,  dilimizdəki təxəllüslərin yaranmasında ərəb və fars dillərindən keçmiş sözlərin də müəyyən rolu  olmuşdur.

Azərbaycan antroponimikasında zəngin və rəngarəng onomstik xüsusiyyətlərə malik olan  təxəllüsləri mənaia görə  5 qrupa bölmək olar:

                1.Toponimlərdən düzələn təxəllüslər. Azərbaycan ahtroponimikasında qədim zamanlardan bu günə qədər ən cox yayılmış təxəllüslərdir. X1X əsrin ortalarında təşəkkül taparaq, X1X əsrin sonlarına qədər yaranmışdır. Lakin bu o demək deyil ki  X1X əsrə qədər  toponimlərdən yaranmış təxəllüslər olmayıb. Əlbəttə ki, ta X1 əsrdən Təbrizi (X1 əsr), Əssar Təbrizi (X1Y əsr), Qövsi Təbrizi (XY11 əsr), Yusif Təbrizi (XY11 əsr)  kimi əliblər toponim mənalı təxəllüslərlə yazıb-yaradaraq, tanınıb məşhurlaşmışlar və bu gün də tanınırlar.

2. Etnonimlərdən düzələn təxəllüslər. Dilimizdəki bu cür təxəllüslər etnonim bildirən sözlərdən düzəlmişdir: Sadıq bəy Əfşar (XY1 əsr), Şah İsmayıl Xətai (XY1 əsr), Mirzə Mustafa Əfşar (alim, X1X əsr),  Rza Əfqanlı Rüstəm oğlu Cəfərzadə (aktyor, xalq artisti, XX əsr)  və  başqaları belə təxəllüslərlə tanınmışlar.

3.Zoonimlərdən düzələn təxəllüslər. Dilçiliyimizdə müəyyən quşların adını bildirən sözlər, yəni zoonimlər də müxtəlif şəxslər tərəfindən təxəllüs qəbul edilmişdir: Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri (şair, X1X əsr), Mirzə Abbas Şahin (şair, X1X əsr), Əbdülbağı Bülbülcan Kərbalayı Əli oğlu Zülalov (xanəndə, X1X-XX əsrlər), Rza oğlu Məmmədov Bülbül (xanəndə, XX əsr), Tağı Şahbazi Simürğ (yazıçı, XX əsr) kimi tanınmış insanları misal göstərmək olar.

4.Hidronimlərdən düzələn təxəllüslər. Azərbaican antroponimikasında belə təxəllüslər çox az işlənir. Bu baxımdan Araz və Kür çaylarının adı ilə düzələn təxəllüslər mövcuddur: Həmid Araslı (akademik, XX əsr), Məmməd Araz (şair, XX əsr), Əliağa Kürçaylı (şair, XX əsr) və başqaları.

                5.Kosmonimlərdən düzələn təxəllüslər. Başqa dildən dilimizə keçən terminlərin müəyyən hissəsi kosmonimlərdən ibarətdir ki, həmin kosmonimlərin bəzisi dilimizdə kosmonimlərin yaranması üçün əsas olmuşdur: şair Xurşid (XY111 əsr),  Mirzə Əliqulu xan Əxtər (X1X əsr). Təxəllüs qəbul olunmuş “Xurşid” sözü “günəş”, “Əxtər” sözü isə  fars  dilində “ulduz” mənasını ifadə edir.

Maraqlı bir cəhəti də xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, təxəllüslər ilk yaranma dövründə müəyyən bir şəxsi başqalarından fərqləndirmək üçün yardımçı vasitə-antro­ponim  olduğu halda, sonralar həmin təxəllüslər yeni doğulmuş  uşaqlara qoyulmağa başlandı. Göründüyü kimi, təxəllüslər xüsusi adların yaranması üçün bir mənbə rolu­nu oynayır. Əvvəllər Füzuli, Səhhət, Arif, Xaqani, Vaqif kimi işlənən təxəllüslər indi xüsusi adlara- antroponimlərə çevrilmişdir.

                Dilçiliyimizdə təxəllüslərin yaranması və hansi məqsədlə qəbul edilməsi cox müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda familiya hələ yaranmazdan əvvəl  (X1X  əsrin ikinci yarısına qədər) təxəllüslər  bir növ familiyanın funksiyasını yerinə yetirirdi. Buna görə də dilimizdə familiyalar qəbul edildikdən sonra (XX əsrin ortaları) təxəllüslər azalmağa başladı.

                                         

   Ə d ə b i y y a t :

1.Azərbaycan onomastika problemləri. Bakı,1990.

2.Adilov M., Paşayev A. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987.

3.Qurbanov Afat. Poetik onomastika. Bakı , 1988.

4.Əliyev H. Ümumi antroponimika problemləri. Bakı, 1985.

5.Məmmədli Q. Kim - kimdir“Azərbaycan” jurnalı, Bakı, 1984. №8.

6.Məmmədli Q.Mirzə Cəlilin imzaları.“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 8.10.1966.

7.Paşayev A. Təxəllüs və ləqəblər. Bakı. 1990.

8.Çobanov M. Familiya, təxəllüs, Tbilisi, 1987.

9.Çobanov M. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 1998.

 

Açar sözləri:Azərbaycan, təxəllüs, antroponim.

Ключевые слова: Азербайджан,  псевдоним, антропоним. 

Keywords: Azerbaijan, pen name, antroponim.

 

Məmmədova Svetlana Qasım qızı

NİTQ HİSSƏLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ TARİXİ

Nitq hissələri sözlərin qruplarıdır. Məlumdur ki, sözlərin qruplaşdırılması müxtəlif prinsiplər əsasında aparılır. Sözlərin qruplarından danışmazdan əvvəl sözün özünün nə demək olduğunu aydınlaşdırmaq lazımdır.

Söz dilin vahididir. Sözlər anlayışları ifadə etmək üçündür, ancaq bütün sözlər anlayış ifadə etmir. S.Cəfərov yazır: "Söz ünsiyyət məqsədinə xidmət etmək üçün işlədilən, gerçəkliyin hər hansı bir faktını onun təbiət materiyası kimi, fonetik tərkib vasitəsilə ifadə edən dil vahididir. Ona görə də söz lüğət tərkibinin əsas vahidi kimi öz təbiətinin dolğunluğunu və həqiqi mənasını əlaqəli nitq daxilində büruzə verir"(1, 12). Y.Seyidov yazır ki, "sözləri dil üçün tikinti materialına bənzədirlər" (2, 60).

Sözlər müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırıla bilər. Məsələn, quruluşuna görə (sadə, düzəltmə, mürəkkəb), leksik mənasına görə (sinonimlər, antonimlər, çoxmənalı sözlər, omonimlər), mənşəyinə görə (milli və əcnəbi) və s. O.P.Sunik öz əsərində yazır ki, "söz təsnif edilə bilər: fonetik və qrammatik əlamətlərə görə-birsözlü, ikisözlü, çoxsözlü, a, b, v və başqa hərf və səslərlə başlayan sözlər; leksik-semantik və tematik əlamətə görə- qohumluq terminləri, iş adları, keyfiyyət, kəmiyyət, hərəkət adları və s.; morfoloji əlamətlərə görə- hallanan sözlər, təsriflənən sözlər, hansısa prefikslə başlayan, ya da hansısa fleksiyayla qurtaran üzvlənməyən sözlər və dəyişməyən sözlər, yaxud morfoloji cəhətdən üzvlənən sözlər və b.; sintaktik əlamətlərə görə- mübtəda funksiyasında olan sözlər, xəbər funksiyasında olan sözlər və başqa funksiyalarda olan sözlər və s... Sözlərin nitq hissələri üzrə təsnifatının xüsusiliyi (sözlərin bir çox başqa təsnifatlarından fərqli olaraq) ondan ibarətdir ki, o, hər şeydən əvvəl qrammatikdir.(3, 20). Nitq hissələrinin hansı prinsip əsasında ayrılmaşı haqqında sonrakı hissələrdə danışacağıq.

 Y.Seyidov qeyd edir ki, "nitq hissələri də sözlərin bölgülərindən biridir. (Buna bəzən söz sinifləri də deyilir.) Lakin bu bölgü öz əhatəsinə və əhəmiyyətinə görə sözlərin bütün bölgülərindən fərqlənir. Digər bölgülərin hamısında bir lüğət vahidi kimi sözün özü, öz kütləsi tədqiqat obyekti olur, onun daxili və xarici stukturu, bunların münasibətləri, sözlərin əmələgəlmə və inkişaf yolları, istiqamətləri öyrənilir. Nitq hissələri təlimi bu cəhətlərə laqeyd qalmır, örtülü və ya açıq şəkildə onlara toxunur, bəzən birbaşa, bəzən dolayısı ilə onlara nəzər salır. Lakin nitq hissələri haqqında bu əsas məqsəd deyil" (21, 59). Doğrudan da, sözlərin yuxarıda qeyd etdiyimiz qruplarında ancaq söz özü tədqiq edilir, ayrılıqda həmin sözün əmələ gəlməsi və s. öyrənilir. Sözün nitq hissəsi kimi tədqiqi isə tamamilə fərqlidir. Çünki nitq hissələri nitq fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Məhz nitq fəaliyyəti nəticəsində sözlər, onların formaları bir-biri ilə əlaqəyə girir və bu əlaqələrin təsiri ilə nitq hissələri yaranır.

Y.Seyidov yazır ki, "nitq hissələri təlimi sözlərin nitqdəki fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn, ümumiləşən, qanuniləşən və dil faktına çevrilən dəyişmə qaydalarını öyrənir. Ümumiyyətlə, nitq hissələri dilçilik elminın hələ də tam həll olunmayan problemi olaraq qalmaqdadır, baxmayaraq ki, nitq hissələri problemi bu elmin ən qədim problerindəndir. Hələ ilk dəfə hind dilçiliyində nitq hissələrinin təsnifi ilə e.ə. V əsrdə yaşamış Yaska adlı dilçi məşğul olmuş və hind dilində dörd nitq hissəsi müəyyən­ləş­dir­mişdir: ad,  fel, önlük,  ədat.  Hətta hind dilçiləri nitq hissələrini sırf morfoloji kateqoriya kimi başa düşürdülər. Lakin yunan dilçiliyinin nümayəndəsi olan Platon nitq hissələrindən ad və feli qeyd etmiş və onlan morfoloji yox, sintaktik kateqoriya kimi başa düşmüşdür. Çünki o, sözlərə məntiqi aspektdən yanaşmışdır. A.Qurbanov da qeyd edir ki, "Platon dildə mövcud olan bütün sözləri məntiqi əsasda iki yerə bölmüşdür: ad və fel" (5,  28). Deməli, o, adla mübtədanı, fellə xəbəri qarışdırmışdır. Platondan sonra onun şagirdi Aristotel nitq hissələrinin bu sırasına bağlayıcını əlavə etmişdir. Burdan da görünür ki, o da nitq hissələrinə məntiqi çərçivədə yanaşmış, məntiqi hökmün üzvlərinə uyğun nitq hissələri qeyd etmişdir. Ə.Rəcəbli də yazır ki, "nitq hissələrinə tərif verərkən Aristotel də məntiq dairəsindən kənara çıxmır, adları və felləri hökmün subyekti və predikatını ifadə edən söz hesab edir (6, 20).

Yunanıstanda fəlsəfı cərəyanlardan biri olan stoiklər isə beş nitq hissəsi qeyd edirlər: ad (xüsusi isim), ümumi (ümumi isim), fel, bağlayıcı, zərf, artikl. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə nitq hissələri terminini dilçiliyə stoiklər gətirmişlər.

İsgəndəriyyə dilçilik məktəbinin nümayəndələrindən olan Aristarx səkkiz nitq hissəsi müəyyənləşdirmişdir: isim, fel, feli sifət, əvəzlik, zərf, bağlayıcı, önlük, artikl. Qədim romalılar isə bir nitq hissəsi kimi nidanı dilçilik elminə gətirmiş, artiklı isə nitq hissələri sırasından çıxarmışlar.

Qədim dövr dilçilərinin nitq hissələri haqqında fıkirləri ilə tanış olduqda görürük ki, onlar vahid bir təsnifat, nitq hissələrinin təsnifı haqqında nəzəriyyə yarada bilməmişlər. Hind dilçiliyi ilə yunan dilçiliyini müqayisə edəndə görürük ki, hind dilçiləri məsələyə müəyyən qədər dilçilik aspektindən yanaşa bilmiş, lakin yunan dilçiliyi isə fəlsəfə zəminində yaranıb inkişaf etdiyi üçün nitq hissələri probleminə də fəlsəfı, məntiqi aspektdən yanaşmışlar. Ə.Rəcəbli də yazır ki, "İsgəndəriyyə dilçiləri nitq hissələri haqqında təlimi xeyli genişləndirsələr və onlara ətraflı təhlil versələr də, sözlərin morfoloji quruluşunun təhlili məsələsinə çatmamış, qədim hind qrammatiklərinin ətraflı işlədikləri kök və affıks (suffıks, prefiks və şəkilçi) anlayışı onlara məlum olmamışdır" (1, 30).

Nitq hissələri dilçilikdə ən çox tədqiq edilən kateqoriya olmuşdur. Yazılmış qrammatikaların da əksəriyyətinin əsasında mərkəzi yeri nitq hissələri tutur. Məsələn, XVII yüzillikdə Rusiyada Lomonosovun yazdığı "Rus dili qrammatikası"nın da əsasını nitq hissələri təlimi təşkil edir. Ə.Rəcəbli yazır ki, "həmin əsərdə sözlərin nitq hissələrinə təsnifi məntiqi funksional əsasda qurulmuşdur. Sözlər iki dərəcəyə-mənalı və köməkçi sözlərə bölünür. Mənalı nitq hissələri məişəti əks etdirir, köməkçi nitq hissələri dil vasitələrinin qənaəti prinsipinə əsasən nitqin təkrarını azaldır... Qrammatika təlimində Lomonosov səkkiz nitq hissəsi haqqındakı klassik təlimə əsaslansa da, nitq hissələrinin təsnifi yeni materiala tətbiq edilmiş və semantik-morfoloji prinsip əsas götürülmüşdür" (20, 48).

Bundan başqa, orta əsrlərdə yaranmış Por-Royal qrammatikasının ikinci hissəsinin 24 fəslindən 23-ü morfologiyaya həsr edilmişdir ki, burada da müxtəlif nitq hissələri tədqiq edilmişdir.

Nitq hissələri müqayisəli-tarixi dilçiliyin də tədqiqat obyekti olmuş, sonrakı dövrlərdə müxtəlif dilçilik cərəyanları, məktəbləri (məntiqi, psixoloji, naturalizm cərəyanları) nitq hissələri haqqında müxtəlif fıkirlər söyləmişlər. Ə.Rəcəbli yazır ki, "Potebnya nitq hissələrinin semantik və sintaktik səciyyəsi üzərində ətraflı dayanır. Onun izahında nitq hissələri öz inkişaflarında bir sıra mərhələləri keçmiş tarixi-dinamik kateqoriyadır" (20, 68).

Moskva dilçilik məktəbinin nümayəndəsi F.F.Forunatov sözlərin qrammatik və qrammatik olmayan siniflərini ayırmışdır. Onun sözlərin qrammatik sinifləri haqqındakı təlimi sözlərin nitq hissələri üzrə ənənəvi təsnifınə qarşı qoyulmuşdu. Həmin məktəbin digər mümayəndəsi olan A.A.Şaxmatov isə nitq hissələrinə sintaktik mövqedən yanaşırdı. Onun fikrincə, nitq hissələrinin mənası sintaksisə görə və onların yerinə yetirdiyi funksiyadan asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Eyni bir söz müxtəlif sintaktik vəzifə yerinə yetirdikdə müxtəlif nitq hissəsi olur. Bu məktəbin digər nümayəndəsi M.M.Peşkovskinin nitq hissələri haqqındakı fikirlərində F.F.Fortunatovun təsiri özünü göstərir. Qazan dilçilik məktəbinin nümayəndəsi V.A.Boqoroditski nitq hissələrinin təcrid olunmuş şəkildə deyil, cümlədə əmələ gəldiyini qeyd etmişdir.

Bütün bu deyilənlərdən görürük ki, nitq hissələri problemi hələ də tam həllini tapmamışdır. Bu fikri bir çox dilçi-tədqiqatçının əsərlərində də görmək mümkündür. O.P.Sunik yazır: "Nitq hissələri haqqında təliminin çoxəsrlik tarixinin ümumi yekunu necədir?... Bu yekun elə də məzmunlu görünmür". (74, 17). Q.İ.Tiraspolski isə "Sözlərin tipləri və nitq hissələri" adlı əsərində yazır ki, "nəzəri qrammatikanın elə bir problemini tapmaq olmaz ki, nitq hissələri problemi qədər mübahisəli olsun və fikir ayrılığı yaratsın" (78, 32). V.M.Jirmunski isə "Nitq hissələrinin təbiəti və onların təsnifatı haqqında" əsərində belə yazır: "Nitq hissələri məsələsi dilçiliyin xeyli qədim problemlərindən biridir, lakin o, indiyə kimi nə tərkiblərinə, nə də öz təsnif prinsiplərinə görə həll olunmuş hesab edilə bilməz" (51, 7). V.A.Plotnikova isə qeyd edirdi ki, "keçən əlli ildə rus morfologiyasının müxtəlif problemləri tədqiq edilmişdir. Onların arasında mərkəzi yeri nitq hissələri problemi tutmuşdur və indi də tutur ki, hələ həll edilmiş hesab etmək olmaz" (77, 295).

Bütün bu qeyd etdiyimiz fikirlər bir daha sübut edir ki, nitq hissələri dilçilik elminin qədim, həm də çətin, mübahisələrə səbəb olan, hələ tam həll edilməyən problemlərindəndir. "Nitq hissələri nədir?" sualına cavab vermək üçün bu məsələ ilə əlaqədar bir sıra suallara cavab vermək, həmin problemləri həll etmək lazımdır.

 

Ядябиййат

 

1.                 Ъяфяров С. Мцасир Азярбайъан дили. Лексика, бакы, Маариф, 2007.

2.                 Сейидов Й. Азярбайъан дилинин грамматикасы. Морфолоэийа, БДУ, 2002.

3.                 Суник О.П. Общая теория частей речи. Москва-Ленинград. Наука, 1966.

4.                 Йеня орада.

5.                 Гурбанов А. Цмуми дилчилик. Бакы, Маариф, 1977.

6.                 Ряъябли Я. Дилчилик тарихи. Бакы, Маариф, 1987.

7.                 Йеня орада.

8.                 Йеня орада.

9.                 Тирасполски Й.И. Типы слов и части речи. Перм, наука, 1978.

10.            Жирмински В.М. О природе частей речи их классификасия. Москва, Наука, 1967.

11.            Тирасполски Й.И. Типы слов и части речи. Перм, наука, 1978.

 

Части речи

РЕЗЮМЕ

 

Статья посвящена историческому анализу термина «части речи». В ней приводятся мнения ученых о частях речи в азербайджанской, русской и европейской лингвистической науке. Наряду с различными классификациями частей речи учитываются также критерии, по которым проводится конкретное деление. В заключении отмечается, что проблема частей речи до сих пор остается актуальной.   

 

Parts of Speech

SUMMARY

 

The article is devoted to the historical analysis of the term of "part of speech". In it, opinions of scientists on parts of speech in the Azerbaijan, Russian and European linguistic science are resulted. Along with various classifications of parts of speech, also are considered criteria on which concrete division is spent. In the conclusion it is noticed, that the problem of parts of speech remains until now actual.     

 

Açar sözlər: nitq hissələri, linqvistik təlimlər, sözlərin nitq hissələri üzrə təsnifatı.

Ключевые слова: части речи, лингвистические учения, классификация слов по частям речи.

Keywords: parts of speech, linguistic doctrines, classification of words in parts of speeches.

 

Rəyçi: Абдуллаева Еsmira

Яли Mикайыл оьлу Əлийев

BELИRTEN YAN TЦMCESИ

Belиrten yan tцmcesи temel tцmcedekи adы veya adlaшmыш tцmce юьelerиnи belиrlemek ичиn kullanыlыr ve belиrtenиn temel tцmceden meydanagelen sorularыnы yanыtlar.

Belиrten yan tцmcelerиn tцrkчede esasen цч tиpи kullanыlыr.

 Ы tиp belиreten yan tцmcesиne чaьdaш tцrkчede az rastlanmaktadыr. Bu tиp bиleшиk tцmcelerиn yan tцmcelerи genellиk, soyutluk, temel tцmcelerи иse somutluk bиldиrиr ve кими zaman, yan tцmcenиn sonunda «sa(se)» edatы kullanarak, bиleшиk tцmceye bиr koшulluk anlamы kaтar. Юrn., Onu hangи kюyde bulsan, o kюyц yakacaksыn. (К. Кan)

                ЫЫ Tцrkчede en чok kullanыlan 11 tиp belиrten yan tцmceler чoьu zaman kи baьlacы ve belиrsиz adыllarыn yardыmыyle oluшur.

                Bunlarыn da ики bичиmи gюrцlmektedиr.

a) Тemel ve yan tцmce yцklemlerи bиtmиш ve dиlbиlgиsel aчыdan bичиm­lenmиш olur. Юrn., Юyle anlar vardы kи, кararыmdan hемesн щemen vazgычmыk цzereydиm. (D.Куr)

b) Temel tцmce yцklemиnde ek-eylem, кишиsel ekler, yardыmcы araчlar kиmи zamanиse bцtцnlцkle yцklem, kullanыlmaz  olur. Юrn., Иyи юyleyse dedи, hemen mahallede sana bиr dцьцn yaparыz. Bиr dцьцn ки dostun, dцшmanыn parmaьы aьzыnda kalsыn. (С.Кocagюз)

Tцrkчede bol bol kullanыlan bu tцr bиleшиk tцmcelerиn yapыsыndan ve иnta­nasyo­nun­dan temel tцmce yцklemиnи tasavvur etmek olur ve бu бичим tцm­celer kыsa ve etkиlиdиr. Her иkи юrnekten, bellи oluyor kи, temel tцmcesи юnce gelen belиr­ten yan tцmeelи baь иmlи bиleшиk tцmcelerиn oluшmasыnda ve taraflarыn bиrbиrиne daщa kuvvetle baьlanmasыnda yanыsыra bиlgиsиz adыllarыn (tцmce bиlgиsиnde bunlarы bиlgиsиz belиrtenler de adlandыrmak olur) da gюrevи ve юnemи bцyцкtцrk. Bu tцrlц gramatиkal araчlarыn kullanыlmasы, tarafиar, arasыndakи sюzdиzиmselи daha kuvvetlи olmasыnы ve mutlak yan tцmcelerиn kullanыlmasы zorunluьunu saьlar. Чцnkц bu tцrlц araчlar, yan tцmcelerиn yardыmы иle belитtыlмel erиnи, aчыklanmalarыnы иster.

Чaьdaш tцrkчede temel tцmcede бelиrten yan tцmcesиnиn aиt oldu­ьu sюzcцьцn юnцnde belgиsиz adыllarыn ve belgиsиzlиk bиldиren «bиr» sюzcцьцnцn kullanыlыp, kullanыlmamasыna gюre onu иkи kыsma ayыrmak mцmkцndцk.

1). Temel tцmcede «kalыp» gюrevиnde belgиsиz adыllar ve «bиr» sюzcцьц kullanыlмaз ve belиrten yan tцmcesи temel tцmcede kullanыlma­yan belиrtenиn yerиnde kullanыlыb. Тarafлar bиrbиrиne yalnыz ки baь­lacы иle baьlanыr. Юrn., Зaмan olur kи, иnsan ики ay sыrtыndakи kиr­lи kюйneьи deьишtиremez. (Ф'.Baykurt)

Йarн vиlayetten kurbanlыklar gelиyor ки, gюrцnce aклыmыz durur. (A. Нesиn)

Цчцncц tedbиr иnzиbatи ve hukukи tedbиrlerdиr kи, кanуnlarыmыzыn suч ve ceza saщasыna gиren bu щaraкetlerиn delиllи belиrtиlerиnи tes­pиt ettиkъe suчlular adalete teslиm edиlmektedиr. (С.Koъаgюz)

2). Temel tцmcede belиrsиz belиrtenлer (adыllar) kullanыlыr. Йan tцmce bu belиrtenlerиn yerиnde kuлlanыlarak adlara ve adlaшmыш sюzcцklere aиt olur.

Eyledиm lцtf иle bиr bюyle kasиde teklиf kи, vazиre dиyemez bиr yere gelse suava (Nef’и)

Sen шu hцkуmete bak kи, nasыl bиr hцkуmet, gиdиr de bюyle bиr vиcdansыzыn evиnde konuklar (А.Нesиn).

Вerиlmиш юrneklerden de gюrцldцьц gиbи temel tцmcede bulunan bu belgиsиz belиrtenler (adыllar) belиrsиzlиk bиldиrmekle beraбer te­mel tцmceden sonra belиrten yan tцmcesиnиn oluшmasы ичиn gereklи bиr ortam yaratmakla baьыmlы bиleшиk tцmcenиn bичиmlenmesиne yar­dыm etmиш olur.

Tцrkчede bulunan belиrten yan tцmcelи baьыmlы bиleшиk tцmcelerиn temel tцmcesиnde шu belgиsиz adыllar kullanыlыr.

Юyle. Basиt tцmcelerde asыl anlamыnda belиrten gиbи kullanыlan ve somutluk bиldиren «юyle» sюzcцьц belиrten yan tцmcelи baьыmlы bиleшиk tцmcelerиn temel tцmcesиnde sыk sыk gelerek belgиsиz belиrten gю­revиnde bulunur ve belgиsиzlиk, soyutluk bиldиrdиьиnden, onun yerиnde kullanыlacak, veya anlamыnы aчыklayacak belиrten yan tцmcelerиn kullanmasыnы zorunlu кыlыr.

Юrn., Gel  gelelиm, ben herиfe юyle шeyler sюyledиm kи, bиr dana ora­ya dюnemem. (A.Нesиn)

Юyлe bakыm, щem de иlaч bиlиyorlar ки, aьaчlarы vaktиnden юnce bцyц­tцp meyva verdиrebиlиr. (F.Baykurt)

«Юyle» adыlы temel tцmcenин аdsal yцklemиne, юznes иne, tцmlecиne aиt olur. Bu sюzcцk telem tцmcenиn hangи юьesиne aиt olsa, o юьenиn belиrlenmesи, aчыklanmasы gereklи olur ve belиrten yan tцmcesи de aynы юьеyи belиrtиr.

a). «Юyle» temel tцmcenиn юзnesиne aиttиr.

Юrn., Ama юyle ayrыlыklar vardыr ки, bu шekиlde denenemez. (B.Р.)

Юyle anlar vardы kи, кararыmdan hemen hemen vazgeчmek цzereydиm. (D.Aurdu).

b). «Юyle» temel tцmcenиn adsal (ыsmî) yцklemиneaиttиr.

Юrn., Юyle bиr netиceye vardыm kи, bиrkaч gцnden berи kullanыlmamыш­tы. (D.К.)

Kale юyle yenи kи, belkи ayakta каlaм en yenи osmanlы кalesи бu. (Й.Кemal)

Сandыklarыn her иkиsи de yerlerdeydиkи daha bиrer tahta koparma иm­kanы esla yoktu. (D.К.)

c) «Юyle» temel tцmcenиn tцmlecиne aиttиr. Юrn., Юyle шииrler yaz kи, bцtцn sevdalыlarыn dиlинde, dudaklarыnda dolaшsыn... (S.Кocagюz). Чцnkц nишanlыlыk olsun, evlиlиk olsun, иnsanыn цzerиne юyle bиr takыm mesulиyetler ve mecburиyetler yцkler kи, bцtцn gayretlerиyle bunlarы karшыlamыyan adam yuvasыnы tutamaz. (Е.Н.)

Kиmи zaman temel tцmcesиnde «юyle» sюzcцьц olan ve kи baglacыyle yantцmceye baьlanan baьыmlы bиleшиk tцmcelerde yan tцmcenиn kullanыlmasы­na ищtиyaч duyulmaz ve bu konuшanыn veya dиnleyenиn tasavvuruna bыrakыlыр. Bu en чok kи baьlacыnыn aчыklayыcы,  иzahedиcи fonksиyonu иle иlgиlиdиr. Юrn., Buradakи чocuklarыn hичbиrиsиne benzemиyor, «ke»lerи «ce» telâffuz ederek юyle serbest, шen bиr konuшmasы var kи…. (Р.Нurи Эцntekиn)

Иstedиklerи zaman юyle чabuk иш чыkarыyorlar kи... (Р.Н.Э.)

«Юyle» (keza шюyle, bюyle, bиr, юyle bиr ve.b.) sюzcцьц temel tцmcenиn adsal yцklemиne deьиl, eylemsel yцklemиne aиt oldukta yan tцmce belит­ten yan tцmcesи deьиl, durum yan tцmcesи olur.

Bu tцr bиleшиk tцmcelerи basиt tцmcelere чevиrdиkte belиrten yan tцmce­sи belиrten durum yan tцmcesи иse durum belиrteч tцmlecи olacaktыr. Юrn., Юyle karышtыrdы, daladы, yaktы kи, bedbaht adam neye uьradыьыnы anlыyamadы (Durum yan tцmcesи).

Азerиceden farklы olarak Tцrkчede «юylesиne» sюzcцьц de baьlayыcы sюzcцk gиbи temel tцmcede gelerek belgиsиz belиrten gюrevиnde kullanыlыr. Bu sюzcцk «юyle» sюzcцьц иle kыyaslamada pek seyrek kullanыlыr ve юrnek­lere dayanarak sюyle­ye­bиlиrиz kи, «шylesиne» esasen tцmcenиn adsal yцk­lemиne aиt olur. Юrn., Кadыncaьыz saray kapыsыnыn иltиfatыndan nюbetчиle­rиn sыrma ишlemelи Kыrmыzы kцlahlarыndan юylesиne шaшkыna dюnmцшtц kи, avcыna konan paraya alыp yцz gerи  eve dюndц. (Н.Щикmet)

Gюkyцzц bulutsuzdu, юylesиne de aчыk mavиydи kи, adete beyazdы (Н.Hиkmet)

Юyle sюzcцьц de yalnыz belиrten yan tцmceли baьыmlы bиleшиk tцmcede de­ьdл, keza durum, sonuч ve b. yan tцmceли bâgmlы bиleшиk tцmcelerde de kullanыlыr. «Bюy­le» baьlayыcы sюzcцьц чaьdaш tцrkчede belgиsиz бelиrten gюrevиnde kullanыlыr. Osmanlыca da исe bu sюzcцkle yapыlan belиrten yan tцmcelere rastlanmaktadыr. Юrn., Еyleдиm lutf иle bиr bюyle kasиde teklиfkи, nazиre dиyemez bиr yere gelse шuara (Нef’'и)

Tekrar verdиьиmиz bu юrnekte dиkkatи чeken bиr cиhet te «teklиf eylemek» bиleшиk eylemиn parчalanmasы,  икиncи tarafыn юne geчmesи ve bu bиleшиk eylemиn taraflarы arasыna baшka tцmce юьelerиnиn gиr­mesиdиr.  Tцrkчe ичиn doьal almayan bюyle bиr durum шииrиn иsteьи иle иlgиlиdиr.

«Bюyle» gиbи «bu» adыlы da чaьdaш tцrkчede temel tцmcede belgи­sиz belиrten gюrevиnde кullanmaz. Бuнуn asыl nedenи бu ишaret  adыlы­nыn belиrlиlиk ulamыna aиt olmasыdыr. «Bu ишare adыlыnыn belиrlиlиьи A.N.Kononovun sюyledиьиnden farklы olaraк adlaшtыьы zaman belиrlиlиьиn gramatиkal nиtelиklerиnи kabullenmesи deьиl, esasen atrиnutиfevaчыdan nesneyи belиrlиlиk yюnden belиrtmeсиle иlgиlиdиr ve adlaшarкen (supstantиv­leшeyken) de bu  bellи nesneye  чevrиlebиlиr».   (A.Hasanov)

Bundan baшka Azerиceden farklы olarak Tцrkчede ишaret adыllarыnыn sa­yыsы ve gюrevlerи baшkadыr.  Tцrkчede  «o»,  «bu» adыllarыndan baшka «шu» adыlы   da kullanыlыr,   «шu» adыlыnыn esas gюrevlerиnden bиrи de sюzц geчmeyen nesneye ve щenцz haккынda baщсedиlmemиш meseleye ишaret et­mektиr.  Шu sюzцnцn bиr anlamы da «aшaьыdakи»  demektиr.

Bцtцn bunlarдa beraber belиrten yan tцмcesиndekи щareket zaman bakы­mыndan temel tцmce yцklemиnиn zamanыndan sonрa geldиьиnden ve щem de aчыklama,  иzaщ etme anlamыna geldиьиnden temel tцmcede чogunlulukla «bu» yerиne «шu»  ишaret adыlы  kullanыlыr.  «Bu ve шu» adыllarыnыn bu anlam юzellиklerи aynen bunlarыn «tцremel erи» olan bюyle, шюyl sюzcцk­lerиnde de gюrцlmektedиr.

Чaьdaш tцrkчede юyle, шюyle sюzcцкlerи belgиsиzlиk, bиldиren «биr» sюzcцьц иle beraber kullanarak temel tцmcede belgиsиz belиrten gюrevиn­de bulunur.  Tцrk dиllerиnde belgиsиzlиk ulamыnыn oluшmasыnda gюrev alan «bиr»  sюzcцьц, юyle, шюyle sюzcцklerи иle beraber baьыmlы bи­leшиk tцmcelerиn temel tцmcesиnde kullanыlыrken bu sюzcцklerиn бeлэиsиzlиьиnи daщa kuvvetlи gюstermekлe yanы sыra belиrten yan tцmcesи­nиn kullanыlmasыnы зorunlu кыlыr. «Bиr» sюzcцьц yalnыz baшыna da temel tцmcede adla иfade olunan, ve yan tцmce иle belиrtиlen  юьenиn юnцnde belgиsиzlиk edatы da olur.

Юrn., O yыlda beterиn beterи bиr kurak, bиr кыtlыk, bиr aчlыk otur­muшtu kи, жandarmayla kovalasan da gиtmez (Ф.Erdиnч)

Kapыdan sonra koca bиr avlu  vardы kи, kыrk atlы raщatчa cиrиt oynar. (К.Tahиr)

Юйле bиr.  Bu иkи sюzcцьцn bиrarada kullanыlmasы belиrten yan tцmcesиnиn kullanыlmasыnы zorunla kыlыr ve temel tцmcenиn tцrlц юьe­lerиne, юznesиne, adsal yцklemиne, tцmlecиne aиt olur.

a) Юyle bиr temel tцmcenиn юznesиne aиttиr.  Юrn., Юyle bиr zaman gel­dи kи,  tыpatыp bиr mesele щakkыnda konuшmadan bиr bиrlerиne sormadan aynи  шeylerи dцшцnmeye baшladыlar. (С.Кocagюz)

Sen bana юyle  bиr иlaч ver kи, bиr az vцcuttan dцшeyиm,   (Ф'.Baykуrт)

b)  Юyle bиr temel tцmcenиn adsal yцklemиne aиttиr.

Юrn.  Tцrkиye юyle bиr memlekettиr kи,  baшtanbaшa sorunlarla dolu (Uluс)

Bu Kepиrlиk de юyle bиr yer ки,  шeytan harmanы yarыn bилe eksиk olmaz. (Ф. Erdиnч)

c) Юyle bиr temel tцmcenиn dцz ve dolaylы tцmlecиne aиttиr.

Юrn.,  Юyle bиr  eьиtиm gelишtиrmesи yaparыz kи, Тцrкиyede model olur. Bu tцr tцmcelerи basиt tцmceye чevиrdикte yan tцmce belиrten olarak юyle sюzcцьцnцn yerиnde kullanыlыr, «bиr» sюzcцьц иse yerиde kalarak belиrtenden sonra gelиr:

Юrn., Тцrkиyede model olan bиr eьиtиm gelишmesи yaparыz.

Киmи vakиt  юyle sюzcцьц иле bиr sюzcцьц arasыna aчaklanan sюzcцьцm belиrtenи veya sюzcцk gиrebиlиr.

Юrn.,  Юyle bыldыrчыn bиr шey kи, baya zeynим karышtы. (F.Bayкurt)

Burada araya gиren «bыldыrчыn» sюzcцьцdцr.  Gюrцnцшte bu sюzcцk ken­dи yerиnи deьишtиrmиш gиbи dцшцnцlebиlиr. Сankи tцmleч юьesи kendи kendи yerиnи deьишtиrmишtиr. Aslыnda иse Тцrkиyede tцmce юьelerи бu bичиmde oluшarak kalыplaшmыш ve daщa doьal olmuшtur.

Belиrten yan tииmcelи baьыmlы bиleшиk tцmcelerиn temel tцmъelerиnde «шu», «o»    adыllarыndan da faydalanыlыr.

Шu. Йan tцmceden юnce gelen temel tцmcelerde belgиsиzlиk bиldиren шu adыlы bahsи geчek adыllardan farиlи olarak, yalnыz temel tцmcenиn tцmlecиne aиt olur ve belиrten  yan tцmcesиnde aчыklanыr.

Юrn., Сяn шu hцkцmete bak kи, nasыl bиr hцкumet,  gelиr de bюyle bиr vиcdansыzыn evиnde konuklar.   (A.Нesиn)

О.  Bu adыl «шu» sюzcцьцne nиspetle belиrten yan tцmcelerde daщa fazla kullanыlыr ve en чok adsal yцklemlere aиt olur.

Юrn., Фakat o netиceye varmышtыm kи, en sert aьaч tahtasы bиle yelken kumaшlarыndan daha tehlиkesиz bиr engeldиr. (D.K.)

                О Husrevdиr kи, шebdиzи cиhangerdи celalиne Ъelacиldиr kevakиp sиnebenди kehkeшan цzre (Нef’и).

Onun tцrlц denиш suyu olduьunu ишиme asla yaramayacaьыnы bиldиьиm halde azap чekиyorum.  О шu kи,  habиre gemиye чarparak benиmle sankи alay  edиyordu. (Д.К.)

Burada verdиьиmиz юrneklerde bиr noktaya dиккat edelиm.

                Ы ve ЫЫ tцmce юrneьиnиn adsal yцklemlerи dиlbиlgиsel bakыmыndan bичиmlendиьи ичиn «o» adыlыnыn, belиrttиьи sюzcцklerиn (netиceye varmышtыm, husrevdиr) hakkыnda юnceden bиlgи verиlmиyor.

ЫЫЫ юrnekte durum baшиcadыr.  О adыlыnыn aиt olduьu «шu»  sюzcцьцnцn naсы: su olmasы hakkыnda belиrten yan tцmъelи baьыmlы bиleшиk tцmcedeн юnce bиr bиlgи verиlиyor.  Юnceden verиlmesи gereklи olan bu tцrlц bиlgиyи ve aчыklamayы zorunlu kыlan temel tцmce adsal yцklemиnиn henцz gramatиkal yюnden bичиmлem­me­me­sиdиr. Bu tцrlц tцmceler иlk gюrцnцшte bи­leшиk tцmcelere benzemиyor. Бunlar юzel tиp bиleшиk tцmceler olup чaьdaш  tцrk edebи dиlиnde bol bol kullanыlыr.  Bu tиp bиleшииc tцmce­lerиn temel  tцmcelerи  eksиltиlи (yarыm) tцmcelerden мцreккeptиr. Bu eksиltиlи tцmcelerиn кullanыlmayan кыsыmlarы, юьeлerи onlardan юnce gelen tцm­celerden bellи olur. Вerdиьиmиz цч юrnekte de durum bю bюyledиr.  «Su» sюzcцьц юncekи tцmcenиn tцmlecи gиbи kullanыlmышtыr (denиz suyu-belиrtиsиz taм­lama) sonra bu basиt tцmcenиn юteки юьeлerы кулланылмамлры тцмлеъ эюревинде булунан «дениз суйу» да юзнейе чеврилмиш ve юnцne «o» adыlы eklenmишtиr. Bu, sonuч olarak eksиltиlи tцm­ce bичиmиnde baьыmlы bиleшик tцmcenиn temel tцmcesи yerиnde kulla­nыlmышtыr. Eksиltиlи tцmcelerиn de ayrы ayrы юьelerden mцreккep olduьunu bиlиrиz. Bueksиltиlи tцmcede юzneden mцrekkeptиr ve onun юnцne «o» adыlы иle иfade olunan belиrten artыrыlmышtыr.

Yukarыda denиldиьи gиbи bu tиp bиleшиk tцmcelerиn temel tцmcelerиnde «o» adыlыnыn kullanmasы bиleшиk tцmceden юnce gelen aчыklayыcы tцmce­lerиn kullanышы иle иlgиlиdиr. Bu tцrlц tцmceler oлmasaydы temel tцm­ce юьelerиnden юnce «o» adыlы deьиl, «шu» adыlы kullanmalыydы. О adыlы temel tцmcenиn юznesиne aиttиr. Oрн., kыrыlan enselerиn gыcыrtыsыnы ишиttиm, sonra kulaьыma bиr d ses geldи. O ses kи, benи ишиmden aldы, etrafыma kulak vermиye mecbur ettи. (Д.К.)

Еvet  gюzlerиm юnцne gцzelиm ышыk serpиldи. О ышыk kи, gюnlцmde beklenиl­meyen bиr neшe uyandыrdы. (D.K.)

Gцnцmцz Tцrkчede yukarыda hakkыnda bahsedиlen bиlgиsиzlиk бelиrtenlerя den baшka «nasыl», «nиce» ve b. sюzcцklerde temel tцmcelerde belиrten gюrevиnde kullanыlarak bunlarы aчыklayan belиrten yan tцmcelerиn gel­mesиnи saьlar. Юsn., Bиz nasыl can derdиne dцшmцшцz kи, kursuyu sыrtlandыkta da bиze boш heybe кadar aьыr gelmedи. (A. Несин)

Bunlarda gюrdцьцm nиce fotoьraflar, oкуduьum nиce fotoэrafsыz щaberler var kи, benи alabиldиьиne etкилlиyor…. (F.Еrdиnч)

Юyle belиrten yan tцmceler de vardыr kи, onun temel tцmcesиnиn adsal yцklemиnиn ek-eylemlerи kullanmaz, чoьu zaman «dыr», «ды» dцшeк.

Юrn., Ишte bиr dert kи, mutlaka  bиr чare bulunmasы lаzыm gelиr (ulus). Bu Кara чete kи, meшrutиyetle лttиhat Тerakkы ичиne gиrmeyи, burdanburdan hцkцmetи ele geчиrmeyи becerdи. (К.Тahиr)

Тцrkчede sыk sыk kullanыlan юzel belиrten yan tцmcelerи de vardыr kи, burada aчыklayыcы gюrev taшыyan belиrten yan tцmcesи иkи tцmce ara­sыnda gelerek ara tцmce durumdadыr. Бurada yan tцmce her иkи taraftan tиre иle ayrыlыr ve kи baьlacы yan tцmcenиn baшыnda gelиr.

Юrn.,  Еreylи Шиrketиnden kalma otuz yыllыk  kahvыcи Hasan Еfendи - kи, her yerde olduьu gиbи sыkышыaнa юdцnч ve faиzle para verиr - kahvelerи, чaylarы getиr­dиьиnde,  akшamыn en tatlы deml erиdиr baшlыyan. (Д. Cцmbцшц)

Bu tцr tцmcelerи ЫЫЫ tиp beлиrten yam tцmcelerи adlandыrmak olur. Osmanlы Tцrkчesиnde, en чok шииrde kи baьlacы yerиne aynы gюrevи yapan kиm baьlacы kцl­lanыl­mышtыr kи, sonuч olarak asыl tцrk dиllerиne юzgц olan kи baьlacыna чevrиlmишtиr.

Юrn.,  иllet-и sadra aщdan gayrи nefes  aldыrmadы

Derde bak kиm derdиne etmezdи цmmиdи шиfa

(Nef'’и)

 

Ядябиййат

1. Рцфят Рцстямов. Тцрк дилинин синтаксиси.
2. Гязянфяр Казымов. Мцасир Азярбайъан дили синтаксиси.

 

 

 

 

Мцасир тцрк дилиндя тяйин будаг ъцмляси

ХЦЛАСЯ

 

                Чапа тягдим олунан тяйин будаг ъцмляси ян чох ишлянян будаг ъцмлялярдян биридир. Бу будаг ъцмля цч типдян вя бу типлярин ямяля эялмясиндя иштирак едян грамматик васитялярин сайы гядяр нювлярдян ибарятдир. Мягалянин йазылмасы цчцн тцрколожи ядябиййатдан мцкяммял истифадя олунуб. Юрнякляр Тцрк дилиндя йазылмыш бядии ясярлярдян, елми, информатик мянбялярдян истифадя олунараг мцкям­мял шякилдя «Мцасир Тцрк дилиндя тяйин будаг ъцмляси» йазылмышдыр.

Ачар сюзляр: будаг ъцмля, баш ъцмля, табели мцряккяб ъцмля, баьлайыъылар, баь­лайыъы сюзляр.

 

Определительные придаточные предложения в турецком языке

РЕЗЮМЕ

 

                Статья посвящена одной из актуальных проблем турецкого синтаксиса – определительным придаточным предложениям, которые являются их наиболее распространенным типом. Эти придаточные предложения классифицируются согласно грамматическим средствам, участвующим в их образовании.

Ключевые слова: придаточное предложение, главное предложение, сложно­подчиненное предложение, союзы, союзные слова.

 

Key words: cognitive linguistics, communicative, semantics, metaphor

Açar sözlər: koqnitiv dilçilik, kommunikativ, semantika,metafora

Ключевые слова: когнитивная лингвистика, коммуникативный, семан­тика, метафора

 

Ряйчи: дос.Ящмядов Рамазан

 

 

Гулийева Рящиля Рущулла гызы

ЯРЯБ ЯДЯБИ ДИЛИНДЯ ЗЯРФЛЯР

                Мялумдур ки, нитг щиссяляри тяркибиндя щяр щансы бир дяйишиклийин ямяля эялмяси дилин дахили инкишаф ганунлары иля, нитг щиссяляринин зярфляшмяси вя йени зярфлярин ямяля эялмяси ися лцьят тяркибинин зянэинляшмяси иля ялагядардыр.

                Зярф мясялясинин гойулушу яряб дилиндя диэяр нитг щиссяляри кими морфоложи, синтактик вя семантик вя семантик вящдятля юйрянилмялидир. Щяля рус грамматика ядябиййатында бу грамматик категорийаны мцяййян етмякдя мцхтялиф ъяряйанлар олмушдур. Беля ки, ХЫХ яср рус дилчи алимляриндян К.С.Искаков зярфин хцсуси фор­ма­йа малик олмадыьыны иддиа едир вя эюстярир ки, бу нитг щиссяси мцнасибятляри бил­дир­дийи цчцн артыг о нящви щадисядир. Диэяр дилчи алимлярдян А.М.Пешковски вя А.А.Шах­матов зярфя синтактик щадися кими бахараг ону ъцмля дахилиндя тядгиг етмишляр.

                Пешковскинин фикринъя зярфляр башга нитг щиссяляриндян бунунла фярглянир ки, онларын арасында кцлли мигдарда формасыз сюзляр вардыр. Форгонатов мяктяби нцмайяндяляри ися зярфи мцъярряд морфоложи категорийа щесаб едирляр. Онлар зярфляри семантик вя синтактик  нюгтейи – нязярдян тящлил едяряк хцсуси грамматик формайа малик олан вя гейри грамматик формайа малик олмайан зярфляр ады алтында ики йеря айырмышлар. Рус дилчилийиндя зярфлярин морфоложи яламятлярини, синтактик вя семантик хцсусиййятлярини илк дяфя В.В.Виноградов елми дялиллярля ясасландырараг онларын грамматик категорийа олдуьуну сцбут етмишдир.

                Зярфляр грамматик категорийадыр. Бу ад алтында щалланмайан, дяйишмяйян фелля, щал категорийасыны  исимлярля, сифятлярля вя онлардан дцзялян зярфлярля йанашы эялян вя синтактик функсийа ъящятинъя кейфиййят билдирян тяйин, йахуд зярфлик ролунда чыхыш едян сюзляр нязярдя тутулур.

                Бунунла ялагядар олараг АМЕА-сы тяряфиндян Азярбайъан дили граммати­касына даир 1960-ъы илдя няшр едилмиш грамматика китабында зярфляр мцстягил бир нитг щиссяси кими гойулмушдур. Азярбайъан дилиндя ясас нитг щиссяляриндян бири олан зярф юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдир. Азярбайъан дилиндя олан диэяр нитг щиссяляри ъцмлядян хариъдя тамамиля изащ едиля билдийи щалда, зярфлярин якся­рий­йяти мцяййянляшдириляркян ъцмляйя мцраъият едилир. Фелин, щятта ъцмлянин кю­мяйи олмадан яксяр зярфляри изащ етмяк чятинлик тюрядир. Мясялян, йахшы, пис, ширин, эюзял вя с. сюзляр морфолоэийада сифят олараг эюстярилир. Бу сифятляр исимлярин яв­вяли­ня эялдикдя онларын кейфиййятини мцяййян едир: мяс.: йахшы ев, пис ушаг, эю адам, ширин алма. Бу сюзлярин щягигятян сифят олдуьуну изащ етмяк цчцн онлары ъцмлядя ишлятмяк лазым эялмир. Лакин щямин сюзляр яшйанын яламятини, кейфиййятини мцяй­йян­ляшдирмякдян ялавя бир чох щалларда щярякятин дя кейфиййятини билдирир. Щямин сюз­лярин зярф олдуьуну айдынлашдырмаг цчцн онлары фел иля йанашы ишлятмяк лазымдыр.

                Бир чох исимляр мясялян, эеъя, эцндцз, сящяр, ахшам вя сабащ кими сюзлярин исим олмасына шцбщя йохдур. Чцнки бу сюзляр исимляря хас олан бцтцн хцсусий­йятляря ъаваб верир. Бу сюзляр щалланыр, мянсубиййят шякилчиси, ъям шякилчиси гябул едир, мцбтяда вя хябяр ролунда чыхыш едир вя с. Мясялян, «эеъя чох сакит вя га­ранлыг иди» ъцмлясиндя мцбтяда олан «эеъя» исимдир. Лакин «Щясян бизя эеъя эял­мишдир» ъцмлясиндя ишлядилмиш «эеъя» сюзц артыг иъра олунан ишин заманы бил­дирдийи цчцн даща исим дейил, зярф щесаб олунур. Демяли, йухарыда гейд етдийимиз эеъя, эцндцз, сящяр, ахшам сюзлярини морфолоэийасында щям исим, щям дя зярфляря дахил етмяк лазым эялир. Бцтцн бунлардан беля нятиъя чыхыр ки, зярф мцстягил нитг щиссяси олараг, щям юзцнцн морфоложи яламятиня вя мянасына эюря, щям дя синтактик вязифясиня эюря башга нитг щиссяляриндян фярглянир. Бу кими фяргляри нязяря алма­дан зярфляри мцяййянляшдирмяк чятиндир.

                Яряб дилчилийи елминдя ися зярф мясяляси демяк олар ки, аз тядгиг олунмуш вя мцбащисяли мясялялярдян биридир. Яряб дили грамматикасынын юйрянилмясинин узун тарихя малик олмасына бахмайараг бир сыра грамматик мясяляляр, о ъцмлядян зярфя аид мялумат ялдя олан гядим китаблардан анъаг бязисиндя тясадцф олунур.

                Лакин яряб дилчиляринин яряб дилинин грамматикасына аид йаздыглары йени китабларда мяс.: яш-шейх мустафа ял-ьяляйининин «ъямиу-д-дрūси» китабында зярфлярин йалныз синтактик хцсусиййятляри гейд едилмишдир. Ряшид яш-шяртуни «мябядин –л –луьатил арабиййяти» адлы китабында зярфляри ики йеря бюлцр. 1) заман зярфи; 2) мякан зярфи. Мякан зярфлярини ики йеря, заман зярфлярини ися дюрд йеря бюлмцш вя онлара аид мисаллар эятирмишдир.

                Яряб дилинин грамматикасына аид йазылмыш китаблардан Н-овротъкинин «Опыт грамматики арабского языка» адлы китабында зярфляр ашаьыдакы нювляря бюлцнмцшдцр:

                1) Йер зярфи: ейня –щарада, мин ейня –щарадан, щуня –бурада, щуняликя –орада, щунякя –арада, иля щуня –орайа, сяммя (сяммятя) вя йа щейсу-орада, щейъумя-орадакы вя с.

                2) Заман зярфи: мятя –ня вахт, мятя мя –ня заман ки, гат –йалныз, изя –дигдя, дикдя.

                Щал шякилчиляри иля ямяля эялянляр, мяс.: вагтяизин – о вахт, онда, бу вахт, щиняизин – о вахт, онда вя с.

                3) Тярзи-щярякят вя йа кейфиййят зярфи: кейфя-неъя, кейфямя –неъя ки, кя’яння – эуйа, кя’яннямя – эуйа ки, кямя – еля ки, вя с.

                4) Суал зярфи: щял (я) – мы, ми, му, мц вя с.

                5) Тясдиг зярфи: кялля, ня’ам, хейр, яъял вя с.

                Б.М.Гранденин «Курс арабской грамматики в сравнитнльно –историческом освещении» китабында ися зярфляр щаггында мцфяссял мялумат йохдур.

                Азярбайъаналимляриндян Я.Мяммядов «Яряб дили» адланан мцхтялиф китабларында зярфляри ясл (садя) вя дцзялтмя олмаг цзря ики гисмя бюлцр.

                Цмумиййятля бир чох яряб дилиндя йазылмыш грамматика китабларында зярф­лярин ардыъыл олараг гурулушъа вя йахуд мянаъа нювляри айрыъа гейд едилмишдир. Демяк лазымдыр ки, яряб дилиндя зярфляр индийя гядяр дяриндян тядгиг едилмиш вя мцасир дилчилик нюгтейи-нязяриндян ващид бюлэц ясасында юйрянилмямишдир.

                Зярфляр щям гурулушъа, щям дя мянаъа мцхтялиф олур. Яряб дилиндя зярфлярин гурулушъа цч: 1) садя, 2) дцзялтмя, 3) мцряккяб; мянаъа ися 1) Йер, 2) заман, 3) Тярзи-щярякят, 4) Кямиййят вя 5) сябяб вя мягсяд нювляри вардыр.

                Садя зярфляри яряб дилиндя зярф ядатлары тяшкил едир ки, бунлар да ашаьыдакылардыр: ’я вя щял – мы, ми, му, мт; гад – щеч, йалныз; фарат – артыг; иння – доьрудан да, щягигятян; ей –йяни; ейня-щарада; мятя-ня вахт; кейфя –неъя; из-дыгдя, дикдя; изя-яэяр, дыгдя, дикдя; ямсы –дцнян; куллу –там, бцтцн; таля –узун (вахт); бейня –арасында; щунякя вя щуняликя –орада;

                Яряб дилиндя дцзялтмя зярфляря исим, сифят вя сайларын тясирлик щалы вя юн гошмалары васитяси иля мцхтялиф нитг щиссяляриндян дцзялян зярфляр дахил едилир ки, бунлар да ашаьыдакылардан ибарятдир.

                Ы. а) Ад груплу сюзлярдян юн гошмалары иля дцзялянляр:

ли- юн гошмасы васитяси иля; ли мязя – ня цчцн; ли щязя – буна эюря;

б) би - юн гошмасы васитяси иля дцзялянляр:

би сур‛атин – сцрятля; бисябябин – сябябя эюря, би кялимятин – бир сюзля; би щяфавятин – гонагпярвярликля; би бут’ин – йаваш; би шяьфин – ещтирасла.

ъ) мин  юн гошмасы васитяси иля дцзялянляр:

мин баду – щяля; мин габлу –яввялляр; мин тащту –ашаьыда; мин щейсу –щарадан.

ЫЫ. Исимлярля дцзялянляр: бящран –дяниз, ъянбян – тяряф, йан, ба‛дян – бязян, дяимян – щямишя, лейлян –эеъя, мясяян –ахшам вахты, шимялян – шималда, йяминян – саьда, ял-йаумя – бу эцн вя с.

ЫЫЫ. Сифятлярдян тясирлик щал васитяси иля дцзялянляр: шящиран – мяшщур, азимян –язямятли, латыфян- инъя, сабуран –сябирли, сабян – чятин вя с.

ЫВ. Сыра сайлары иля дцзялянляр: яввялян – биринъи, сянийян – икинъи, хямисян – бешинъи вя с.

В. Гейри –мцяййян сайлар васитяси иля: ъиддян – чох, олдугъа, галилян мя – аз-аз, кясиран мя –чох-чох, адидян –бир нечя вя с.

Мцряккяб зярфляр ики вя даща артыг сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялир.

Мцряккяб зярфляр ашаьыдакы кими груплашдырылыр:

1) Ы щиссяси тясирлик щалда олан, икинъиси ися ли вя йа би юн гошмалары иля ишлянян ики ейни исимдян дцзялян мцряккяб зярфляр: Мяс.: кятфян ликятфин – чийин –чийиня, ваъщян ливаъщин – цз-цзя, бадян либадин – бир-бири иля, йядян бийядин –ял-яля, айнян биайнин – эюз-эюзя.

2) ли вя йа би юн гошмасы иля ишлянян щязя (щязищи) ишаря явязликляринин исимлярля узлашан тяйини сюз бирляшмяси ямяля эятирмяси йолу иля дцзялянляр: Мяс.: лищязял ьаради – бу мягсядля, лищязяс сябяби – бу сябябя эюря, бищязищис –сурати – беляликля.

3) аля   юн гошмасы иля ишлянян ваъщун – цз сюзцнцн исимлярля изафят тяшкил етмяси йолу иля дцзялянляр: аля ваъщид –диггати –дягиг олараг, аля ваъщит –тагриби –тягрибян, аля ваъщил-‛умуми-цмумиййятля, аля ваъщил –ясяси –ясас етибариля.

Еляъя дя аля юн гошмасы иля бир сыра исимлярин бирликдя ишлядилмяси васитясиля ямяля эялян мцряккяб зярфляр: Мяс.: аляд-дявами –щямишя, алял-ягалли –ян азы;

4) би юн гошмасы иля ишлянян шяклун, ваъщун вя йа суратун –шякил сюзляринин сифятлярля узлашан тяйини сюз бирляшмяси тяшкил етмяси йолу иля дцзялянляр: мяс.: би шяклин тяммин –там шякилдя, би суратин амигатин –дяриндян, бисуратин васи‛атин –эениш сурятдя, бисуратин кямилятин –там шякилдя.

5) Мцхтялиф юн гошмаларынын изафят вя йа узлашан тяйини сюзбирляшмяляри иля ишлянмяси васитяси иля дцзялянляр: мяс.: аля нитагин васи‛ин – эениш юлчцдя, фи кулли мякянин –щяр йердя, аля кулли щалин –щяр щалда, аля кулли буддин –мцтляг, би шяклин раи‛ин – эюзял сурятдя, биваъщин миняс-сурури –шадлыгла, финищяйятил –ямри –нящайят.

6) Сифят бирляшмясинин фи юнгошмасы иля ямяля эялмясиндян: мяс.: фил язминятил –яхирати –сон заманларда (вахтларда), фис-сянятил –мадийяти вя йа фил амил-мади-кечян илдя вя с.

7) Исим вя сифятлярдян тясирлик щал васитяси иля дцзялян зярфлярин мя ядаты иля ишлядилмясиндян ямяля эялян зярфляр: мяс.: йаумян мя-бир эцн, шейян мя – аз-аз, кясиран мя – чох, ьалибян мя – тез-тез, нядиран мя –аз-аз.

8) Бир сыра сюзлярин мя ядаты иля бирляшмясиндян ямяля эялян мцряккяб зярфляр: мяс.: ляммя –дыгда, дикдя; ындя мя-дыгда, дикдя; бейнямя, щынямя – о вахт ки, о заман ки, габля мя-яввял ки, бадя мя-сонра ки, изямя –яксяр ки, руббямя, ляллямя –ола билсин ки, бялкя; кяяннямя – эуйа ки, талямя –узун заман, йаумян мя – бир эцн, ля сеййимя –щеч бярабяри йохдур.

9) Бир сыра исимляр мцхтялиф йолларла зярфя чеврилмишдир. Мяс.: щинун-вахт, вагтун –вахт, йаумун-эцн сюзляринин из-онда ядаты иля бир нюв изафят тяшкил етмясиндян ямяля эялян мцряккяб зярфляр: мяс.: щинязяк – о вахт, щиняизин-онда, о вахт, йаумяизин-о эцн, зятя йаумин –бир эцн.

10) Кямиййят зярфляринин би юн гошмасы иля дцзялмясиндян ямяля эялян мцряккяб зярфляр. Мяс.: бил-кясрати –чох, бил –мияти –йцзлярля, бил-ашарати –онларла вя с.

11) Ики сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялян мцряккяб зярфляр: мяс.: шейян фяшейян –йаваш-йаваш, ващидян –ващидян –бир-бир вя с.

Зярфляр бязян яламятин дя яламятини эюстяря билир. Зярфляр иш вя щярякятин иъра тярзини, заманыны, йерини, кямиййятини билдирдийи кими, щал вязиййятини, щадисянин дя ейни яламятлярини эюстяря билир. Мящз бу яламятляриня эюря мцасир яряб дилиндя зярфляри мяна нювляриня эюря йухарыда эюстярдийимиз кими беш нювя бюлмцшцк:

Ы. Йер зярфи –Бу зярфляр щярякят вя щадисянин иъра олдуьу йери билдирир вя ейня? – щара, иля ейня? –щарайа, мин ейня? –щарадан суалларындан бириня ъаваб верир. Йер зярфляри садя, дцзялтмя, мцряккяб олмаг цзря цч йеря бюлцнцр.

1) Садя йер зярфляри бир сюздян ибарят олур вя онлара айры сюздцзялдиъи шякилчиляр ялавя олунур. Чох ишлянян садя йер зярфляри ашаьыдакылардыр: ямямя вя йа эуддамя – гаршысында, хялфя вя йа вара’а – архасында, сяммя (сяммятя) орада, фаувгя – цстцндя, тащтя –алтында, бейня-арасында, щейсу-щарада, ейня-щара, щуня-бура, щунякя-орада вя с.

2) Дцзялтмя йер зярфляри тясирлик щал васитясиля дцзялирляр ки, бунлар да олдугъа аздыр. Мяс.:шимялян – шималда, йяминян-саьда, ъянубян –ъянубда, бящран-дяниздя, бярран –чюлдя вя с.

3) Мцряккяб йер зярфляринин бюйцк бир гисми фи, иля мин, аля вя би юн гошмалары васитясиля дцзялир, мяс.: мин щуня-бурадан, иля ейня-щарайа, алял –ща’ити –диварда, илял-щадиэати –парка вя с.

ЫЫ. Заман зярфи – Бу зярфляр иш, щярякят вя йа щадисянин иърасынын заманыны билдирир вя мятя? –ня вахт, ня заман суалына ъаваб олур. Заман зярфляри гурулушъа цч йеря бюлцнцр: 1) садя, 2) дцзялтмя, 3) мцряккяб.

Мцасир яряб дилиндя чох ишлянян садя заман зярфляри ашаьыдакылардыр:

1.              Садя заман зярфляри:

мятя –ня вахт, суммя –сонра, изя-дыгда, диктя (вахт), таля –узун сцрян (вахт), яхяру (явахиру) сон вахтлар, ял-яня-инди, ял-йаумя –бу эцн.

2. Дцзялтмя заман зярфляри: а) исимлярдян тясирлик щал васитясиля дцзялян дцзялтмя заман зярфляри. Мяс.: сабащян –сящяр, сящяр вахты, мяся’ян –ахшам, нящяран –эцндцз вахты, лейлян-эеъя вахты, дяимян-щямишя, сянявиййян –иллик, усбуан –щяфтялик, ябядян-щямишя, сяатян –бир саат вя с. б) мя ядатынын бирляшмяси иля ямяля эялян дцзялтмя заман зярфляри: мятя мя – ня вахт ки, цзя мя – о вахт ки, бадя мя –сонра, куллямя –щяр вахт ки, бейнямя – о вахт ки, щинямя – о вахт ки, (йериня эюря), талямя-чох вахт ки, вя с.

3. Мцряккяб заман зярфляри: мцряккяб заман зярфляри ашаьыдакы кими ямяля эялир: а) вагтун –вахт, щинун – вахт, йаумун –эцн, амун –ил вя с. сюзлярин изя-онда ядаты иля бирляшмясиндян: мяс.: щиняизим – о вахт, онда, бу вахт, йаумяизин – о эцн, индяизин – о заман, вагтяизин – о вахт, онда. б) Ики сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялян мцряккяб зярфляр: зятя йаумин –бир эцн, йаумя ямси-сраьа эцн, сабаща ямси-дцнян сящяр, яваняс-сайфи-йай вахтлары, щинян бадя щинин –щярдянбир, шабащял –йауми – бу эцн. ъ) узлашан тяйини сюз бирляшмяляриндян ямяля эялян мцряк­кяб заман зярфляри: мяс.: фил-яййямил-мадийяти –кечян эцнлярдя, фиш-шящрил гадими –эялян айда, фис-сянятил-мунсаримяти-кечян илдя, фил-язминятил –яхирати –сон вахтларда.

ЫЫЫ. Тярзи –щярякят зярфи. Бу зярфляр щадисялярин, щярякятин вя йа онларын иърасынын тярзини, йахуд вязиййятини билдирир. Бу зярфляр кейфя –неъя, ня ъцр суалына ъаваб верир. Тярзи щярякят зярфляринин цч нювц вардыр. 1) садя, 2) дцзялтмя, 3) мцряккяб.

а) Садя тярзи-щярякят зярфляри йалныз бир садя сюздян ибарят олуб щеч бир сюздцзялдиъи шякилчи гябул етмир. Мяс.: кейтя – еля, сур‛аня –тезликля, бут-аня –лянэ, кейфя-неъя вя с.

б) Дцзялтмя тярзи-щярякят зярфляри исим вя сифятлярдян тясирлик щалы васитяси иля, юн гошмалары вя мя ядаты васитясиля ямяля эялир.

Исим вя сифятлярин тясирлик щалы васитяси иля ямяля эялян дцзялтмя тярзи-щярякят зярфляри ашаьыдакылардан ибарятдир: марратян –бир дяфя, ъиддян-олдугъа, чох-чох, фаувран-дярщал, щинян вя йахуд ящйанян –бязян, рувейдян-йаваш-йаваш ‘кясиран чох, галилян-аз, фаъ’ятян-бирдян, нядиран-аз, ьафлятян-гяфлятян.

Тярзи –щярякят зярфляринин бир щиссяси дя кюмяйи иля дцзялир. Мяс.: хатыбян-мцраъият едян, мутярябби‛ан-бардаш гуран, самитян-динмяз, ъялисян-отуран вя с.  

мя ядаты иля ямяля эялян дцзялтмя тярзи-щярякят зярфляри: кясиран мя бя йа ьалибян мя-тез-тез. галилян мя-аз-аз.

би юн гошмасы васитяси иля: бисуратун –сцрятля, бищяфавятин –гонаг­пяр­вярликля, бишяьфин – ещтирасла, бисущулятин –асанлыгла вя с.

ъ) Мцряккяб тярзи-щярякят зярфляри; Бу зярфлярин бюйцк бир гисмини би вя аля юн гошмалары иля дцзялян зярфляр тяшкил едир. Мяс.: би ваъщин миняс-сурури –эцляр цзля, бишяклин раи‘ин-эюзял шякилдя, аля ваъщил-цмуми –цмумиййятля, аля нитагин васи‘ын –эениш юлчцдя, алял-фикрати –йери эялмишкян, аляд-дявами –щямишялик, даима.

Бир сыра башга йолларла ямяля эялянляр: Мяс.: фауран минял-фаури-дярщал, кятфян ликят-фин –чийин-чийиня, ъянаб лиъянябин –йан-йана, ял-ващиду-тилвал-ахяри –бир-биринин ардынъа вя с.

ЫВ. Кямиййят зярфляри: Бу зярфляр иш, щал вя щярякятин мигдарыны, юлчц вя дяряъясини мцяййян едир вя кям? –нечя, ня гядяр суалларына ъаваб верир. Кямиййят зярфляри садя, дцзялтмя вя мцряккяб олмаг цзря цч ъцрядир:

1. Садя кямиййят зярфляри: кям-неъя, ащдя –тяк, тякбашына, мусяння-ики-ики, галля-аз, куллу-бцтцн вя с.

2. Дцзялтмя кямиййят зярфляри ашаьыдакы гайда цзря дцзялир: а) сайларын тясирлик щалы васитясиля; мяс.: кясиран –чох, галилан –аз, ъиддян-олдугъа, чох; яввялян-биринъи, сялисян-цчцнъц, шейян-бир аз, сулясян-цч-цч, ъямиан-щамы, щамылыгла, тамамиля; б) дцзялтмя кямиййят зярфляринин бир щиссяси би юн гошмасы васитяси иля сайлардан дцзялир. Мяс.: билкясрати –чохлу, бил-ашарати –онларла, бил-мияти-йцзлярля, бие-яляфи –минлярля вя с. ъ) мя ядаты иля дцзялян кямиййят зярфляри: галля мя –аз-аз, галилян мя-бир аз, шейян мя-аз-аз вя с. ямяля эялмишдир.

3. Мцряккяб кямиййят зярфляри: бу зярфляр ики вя даща чох сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялир. Мяс.: ващидян –ващидян – бир-бир, шейян фяшейян-аз-аз, алял-ягаллы –ян азы, алял-яксяри-яксяриййятля вя с.

В. Сябяб вя мягсяд зярфляри: Бу зярфляр щал, щярякят вя йа щадисянин сябяб вя мягсядини билдирир. Сябяб вя мягсяд зярфляри ли мязя, лимя-ня цчцн, нийя, лиеййи сябябин-ня сябябя эюря суалларындан бириня ъаваб олур. Сябяб вя мягсяд зярфляри диэяр зярфляря нисбятян чох аздыр. Бу зярфляр гурулушъа цч йеря бюлцнцр: а) садя, б) дцзялтмя, ъ) мцряккяб.

а) Садя сябяб вя мягсяд зярфляри бунлардыр: ли-цчцн, ютрц; буьйятя, гасдя- мягсяд иля; изяя, лиэая- гаршы, эюря; нятиъятя – нятиъясиндя.

б) Дцзялтмя сябяб вя мягсяд зярфляринин бир щиссяси диэяр нитг щиссяляриндян ли юн гошмасы васитяси иля дцзялир: мяс.: ли яъли –уьрунда; ли щязя, лизя – буна эюря; лигасди –мягсяди иля. Сябяб вя мягсяд зярфляринин диэяр щиссяси ися мин, би, фи гошмалары васитясиля ямяля эялир: Мяс.: бисябяби – сябябя эюря; мин яъли, фи сябили – уьрунда.

ъ) Гейд етмяк лазымдыр ки, юн гошмаларла дцзялян дцзялтмя зярфляри ейни заманда мцряккяб зярф щесаб етмяк олар. Мяс.: ли щязищил-ьайяти-бу мягсядля, лищязяс-сябяби –бу сябябя эюря. 

 

ЯДЯБИЙЙАТ СИЙАЩЫСЫ

Азярбайъан дилиндя:

 

1.                         Щцсейнзадя М. Мцасир Азярбайъан дили. Бакы, 1965.

2.                         Мяммядов Я.Ъ. Яряб дили. Бакы, 1958, 1971, 1988, 1998.

3.                         Ширялийев М., Щцсейнзадя М.  Азярбайъан дилинин грамматикасы,  ЫЫ щисся, Бакы, 1958.

4.                         Азярбайъан дилинин грамматикасы, Ы щисся (морфолоэийа) Азярб.ЕА няшрий­йа­ты, Бакы, 1960.

 

Рус дилиндя:

 

5.                         Шарбатов Г. Русско-арабский учебный словарь, Москва, 1964.

6.                         Баранов Х. Арабско-русский словарь. Москва, 1962.

7.                         Халидов Б.З. Учебник арабского языка. Ташкент. 1965

8.                         Ковалев А., Щарбатов  Г. Учебник арабского языка. Москва, 1960.

9.                         Гранде Б.М. «Курс арабской грамматики в сравнительно- историческом освещении». Москва, 1963.

10.                     Навроцкий. Грамматика английского языка. С.-Петербург, 1867.

11.                     Хащаб А.О. Грамматика арабского языка. С.-Петербург, 1910.

12.                     Виноградов В.В. –Русский язык. Москва-Ленинград, 1947.

13.                     Юшманов Н.В. Грамматика литературного арабского языка, Ленинград, 1928.

 

Яряб дилиндя:

 

14.                     яд-Дуктуру Мещди ял-Мяхзуми: ял-мяд-рясятул-куфяту, Баьдяду, 1955

15.                     яд-Дуктуру Кямал Мущяммяд бяшяр: дирясяту фи илмин-нящви, Мусру, 1969.

16.                     яд-Дуктуру усмян ямин: фил-луьати вал-фикри, мысру, 1967.

17.                    ‘Аббас Щясян: ян-нящвул – вāфи. ъ.3, Мысру, 1966.

18.                     Мустафа Ямин: ян-нящвул –ващищ, Мысру, 1965. 

 

 

НАРЕЧИЯ В АРАБСКОМ ЯЗЫКЕ

РЕЗЮМЕ

 

Среди частей речи в арабском языке именно наречия составляют недос­таточно изученную тему. Данный вопрос недостаточно изучен не только в арабских грамматических исследованиях, но и в русской арабистике.

Автор статьи рассматривает различные, в некоторых случаях противо­по­ложные мнения арабских и иностранных лингвистов о классификации наречий по структуре и значению, и приводит свои доводы о классификации наречий. Автор подразделяет наречия в три вида по структуре (простые, производные, и сложные наречия) а также пять видов по значению (наречия места, времени, обстоятельства образа действия, количества, причины и цели).

ADVERBS IN ARABIC LANGUAGE

SUMMARY

 

Adverbs constitute a relatively understudied phenomenon in Arabic language. This subject has not been sufficiently covered in grammar studies of Arab scholars. It has also not received much attention in the works of Russian linguists.

 In this article, the author builds on the works of Arab and non-Arab linguists, as well as a variety of opinions regarding the structural and connotation classification of adverbs. The author then proceeds to conclude that adverbs in Arabic language are divided into three structural types (simple, derivative and compound) and five connotation types (of location, time, quantity, cause and purpose), then provides comprehensive explanations and examples.

 

Açar sözlər: ərəb ədəbi dili, zərf, zərflərin təsnifatı

Слова ключи: арабский язык, наречие, классификация наречий

Key words: Arabic language, adverbs constitute, connotation types

 

Ряйчи: дос. Э.Й.Мащмудова

Кямаля Ящмядова Шамил гызы

МЦБТЯДА ЖЦМЛЯНИН БАШ ЦЗВЦ-ТЯШКИЛЕДИЖИ ЦЗВЦ КИМИ

 

Мцбтяданын дефинисийасы. Мцбтядайа мцхтялиф тярифляр верилмишдир. З.Буда­гова мцбтяда щаггында йазыр: «Мцбтяда жцттяркибли жцмлянин баш цзвляриндян биридир. О, жцмлядя щеч бир цзвдян асылы дейилдир. Мцбтяда хябярля ифадя едилян актив вя йа пассив яламятлярин дашыйыжысыдыр. Мцбтяда фикрин предметини эюстя­ряряк, щяр жцр шяхс, яшйа, щадися, иш, кейфиййят щаггында цмумиляшмиш анлайыш ифадя едя биляр. Хябяр вя мцбтяда щям грамматик, щям дя лцьяви мяна етибариля гаршылыглы ялагядя олур» (5,  с.163).

 Г.Казымов мцбтядайа беля бир тяриф вериб: «Мцбтяда- жцмлянин фикир юзц­лцнц (фикир предметини) тяшкил едян, щярякят вя яламяти хябяр васитясиля мцяййян­ляшдирян, адлыг щал формасында субстантив сюз вя бирляшмялярля ифадя олунан, ким? ня? бязян дя щара? суалына жаваб верян баш цзвдцр» (9, с.107).

 Я.Ряжябли йазыр ки, мцбтяда ондан асылы олан икинжи дяряжяли жцмля цзвлярини юз ятрафында бирляшдлириб мцбтяда гцтбц тяшкил едир. Мцбтяда, сюзцн эениш мянасында яшйа анлайышы билдирир. Я.Ряжябли тцрк дилляриндя мцбтяданын ашаьыдакы яламятлярини эюстярир: 1.Грамматик жящятдян мцбтяда жцмлянин щеч бир цзвцндян асылы олмур, жцмлянин бцтцн цзвляри мцбтядадан асылы олур. 2. Мцбтяданын яламяти хябярдя якс олунур. 3.Мцбтяда исмин адлыг щалында олур. 4.Мцбтяда щаллана билян сюзлярля (щабеля, сюз бирляшмяляри иля) ифадя олунур (1, с.129).

 А.Г.Щясянов да йазыр ки, мцбтяда жцттяркибли жцмлянин еля бир баш цзвцдцр ки, грамматик жящятдян жцмлянин диэяр цзвляриндян асылы олмайыб, адлыг щалда, адятян, исимлярля, явязликлярля, щямчинин субстантивляшян диэяр нитг щиссяляри вя сюз бирляшмяляри иля ифадя олунуб, яламяти (щярякят, щал-вязиййят, хасся, кейфиййят) хябярдя мцяййян олунан яшйаны (бу сюзцн эениш мянасында) билдирир (2, с. 133-134).

 Мцбтяданын суалларында да фяргли жящят мцшащидя олунур. Мясялян, гырьыз дилинин мцтядалары ким? емне? кимдер? емнелер? суалларындан бириня жаваб верир. Мяс.: Токтогул далайга чейин козголбой турду (А.Токомбаев), Душмандар емдигиче бирююнц ыргыта атпагандыгына ызаланышты (К.Ъантюшев) (7, с. 13)

 Мцбтяданын предмет мянасы. Бу хцсусиййятя эюря мцхтялиф системли диллярдя ишлянян мцбтядалары ашаьыдакы кими тясниф етмяк олар:

1)               шяхс билдирян мцбтядалар: Виктор читает (рус). Гыз дайаныб щейрят ичин­дя динляйирди (И.Яфяндийев). Араз чевилиб жялд аддымларла отагдан чыхды (И.Яфян­дийев). Мерет окайар (тцркм.), Иккита йигит Косимъонга нимадир дейишди (юзб.).

2)        диэяр жанлылары билдирян мцбтядалар: Гушлар щаваны йарараг учурдулар (данышыг дилиндя). Кяпянякляр ала-бязяк ганадларыны биларам титрядяряк, няшя иля учурдулар (И.Яфяндийев).

3)               жансыз варлыглары билдирян мцбтядалар: Тязя тикилмиш икимяртябя евин щяйятиндя долу кисяляр йцклянмиш бюйцк бир машын дайанмышды (И.Яфяндийев). Эюл сцрятля газылырды (И.Яфяндийев).

4)               мцжярряд анлайышлары билдирян мцбтядалар: Севэи мяьрурлуба бахмаз (И.Яфяндийев).

 Мцбтяданын семантикасы. Мцбтяда жцмлядя цч семантик функсийасыны дашыйыр: а) хябярля ифадя олунан яламятин дашыйыжысы кими чыхыш едир. Мяс.: Эежяляр щямишя мяня юз эянжлийими хатырладыр (И.Яфяндийев). Мешяляр хош бир сцкут ичиндяйди (И.Яфяндийев); б) пассив характерли конструксийаларда мянтиги субйектин йерини тутараг бу вя йа диэяр кейфиййятин, щярякят вя просесин ижрасы цчцн ясас йарадыр. Мяс.: Кянд йухуйа эетмишди (данышыг дилиндя). Даьлар эцлцмсяйирди (данышыг дилиндя). Баьча дярин бир сцкут ичиндя иди (И.Яфяндийев). Сонунжуларда метафорикляшмя щадисяси баш вермишдир.ж) мяжщул нювлц фели хябярли жцмлялярдя бу вя йа диэяр яламяти гябул едян субйект кими чыхыш едир. Мяс.: Алмалар сойулду. Пянжяряляр тямизлянди (данышыг дилиндя).

 Мцбтяданын ифадя васитяляри. Ейни мащиййятин бир сыра формаларда тязащцрц диалектиканын башлыжа ганунларындандыр. Буна эюря дя мцбтяда бир нечя формада нитг щиссяси шяклиндя тязащцр едя биляр. Бу сябябдян дя мцбтяданын даиряси исимлярдян даща эенишдир. Исим цчцн форма даща бюйцк ящямиййятя маликдир. Мцбтяда цчцн дя ясас жящят мащиййятдир.

 Мцбтяда тякжя структур-семантик планда дейил, щям дя ифадя планында да юйрянилир. Даща доьрусу, ифадя планы мцбтяда цчцн характерик жящятлярдян биридир.

 Мцбтяданын ифадя формалары эенишдир. Ян чох да исим, явязлик, исимляшя билян нитг щиссяляри, мясдяр, фразеолоъи ващидляр, сюз бирляшмяляри вя с.

 Мцбтяданын жцттяркибли жцмлянин баш цзвц олмасы вя онун исимля вя диэяр нитг щиссяляри иля ифадяси фикри А.М.Пешковскинин, А.А. Потебнинин, В.Виног­радовун, Н.Шведовойун, А.Гвоздевин, А.Рудневин, Е.М. Галкина-Федорукун, А.Реформатскинин, тцркологлардан Н.Дмитрийевин, Е.Севортйанын, Н.Баска­ковун, А.Кононовун, Т.Бертагайевин, М.Зякийевин, М.Балакайевин, З.Буда­гованын, А.Гуламовун, А.Сафайевин, И.Ахматовун вя башгаларынын ясярляриндя ясасландырылмышдыр.

 Мцбтяданын ифадя васитяляри мясялясиндя дя мцбащисяли мягамлар вар. Бязи дилчилярин фикриня эюря мцбтяда щаллана билян щяр щансы нитг щиссяляри иля, диэярляринин нязяринжя, мцбтяда адятян исимля, явязликля, субстантивляшмиш сифятля, сайла вя башга нитг щиссяляри иля ифадя олунур. И.Ахматовун бу фикирляря мцнасибяти белядир: «Однако ни первое, ни второе определение не является четким и полным. Они оба не содержат в себе указания на случаи субстантивации различных частей речи. В итоге в синтаксических исследованиях по тюркским языкам четко не проводится мысль о том, что основные синтаксические функции некоторых слов, входящих в одну и ту же часть речи, не совпадают.

За каждой частью речи в языке закрепляется основная синтаксическая функция, а все остальные функции являются второстепенными. Исходя из этого, части речи, главной синтаксической функцией которых в форме именительного падежа является выражение подлежащего, мы называем «мцбтяданын хцсуси ифадя васитяси».Те же части речи, которые в той же форме имеют другую основную функцию, но могут выступать и в роли подлежащего, относим к «мцбтяданын хцсуси олмайан ифадя васитяси». Но не всегда могут совпадать основная и второстепенные синтаксические функции всех слов, входящих в одну и ту же часть речи. Поэтому среди слов, входящих в одну и ту же часть речи, могут бытю слова, относящиеся как к специализированным средствам выражения подлежащего, так и слова, относящиеся к неспециализированным средмтвам его выражения» (6,  с. 6)

 1) Мцбтяданын хцсуси ифадя васитяляри: исим, бцтцн явязликляр (ишаря явязлийиндян башга), сыра сайлары, мигдар сайлары, мянсубиййят шякилчили сюз.

 2) Мцбтяданын хцсуси олмайан ифадя васитяляри: сифят, фели сифят, ишаря явязликляри, сайын диэяр нювляри, мцхтялиф сюз бирляшмяляри вя кюмякчи нитг щиссяляри.

 Исим мцбтяда вязифясиндя мцхтялиф лексик мяналары якс етдирир. Мцбтяда щямин нитг щиссясини синтактик бахымдан якс етдиряркян ашаьадакы ясас яламятлярин дашыйыжысына чеврилир: а) обйект мянасы, б) мякан мянасы, 3) юлчц мянасы, 4) заман мянасы вя с.

 Явязлик нитг щиссяляри ичярисиндя конкретляшдирижи мяналара малик олуб жцмлядя мцбтяданын семантикасыны ифадя мягамында характеризя едир. Шяхс явязликляри, гейри-мцяййян явязликляр мцбтяданын ифадсиндя типик бир васитя кими иштирак едир. Диэяр явязлик нювляри дя мцбтяда вязифясиндя функсийасыны дяйиш­дикдян вя субстантивляшдикдян сонра чыхыш едир. Мясялян, суал явязликляри: Кто говорит? Ким деди? жцмлясиндя кто (ким) суал явязлийи бу садя жцмлянин мцбтядасы ролунда чыхыш етмишдир.

 Мцбтяда сайла ифадя олунанда ики ясас семантик жящятя малик олур: 1) обйект мянасына, 2) сыра вя мигдар мянасына.

 Е.И.Убрйатова йазыр ки, мцбтяда щаллана билян бцтцн нтг щиссяляри иля ифадя олуна билир (3, с. 25).

 Она эюря дя тцрк дилляриндя функсионаллашан бцтцн нитг щиссяляри мцбтяда ролунда чыхыш едя билир. Мясялян, гарачай-балкар дилиндя тярзи-щярякят вя заман зярфляри мцбтяда вязифясини ижра едя билирляр: Акырынны терк ъетмез. Былтыр маллага кыйын ъыл болганды (6, с. 8).

 Жцмля цзвляри синтактик конструксийаларла ифадя олунур. 60-жы иллярдя бу мясялянин щяля там айдынлашдырылмадыьыны Е.В.Севортйан вурьуламышдыр. Е.В.Севортйан йазыр: «...бунлар щяля там айдын дейил вя нювбяти тядгигатлары эюзляйир» (8, с. 132).

 А.Чапаров гырьыз дилиндя жцмлянин баш цзвлярини айрыжа юйряняряк беля гянаятя эялмишдир ки, мцбтяда бир сюзля, еляжя дя сюз бирляшмяси иля ифадя олунур (9, с. 150).

 Инэилис дилиндя мцбтяданын ифадя васитяляри онун синтактик функсийасыны тямин едир. Мясялян, бу дилдя мцбтяда исим вя субстантивляшмиш сюз бирляшмяляри иля («Диннер вилл бе реадй ин а февв минутес», сще саид (С.Мауэщам). Тще доор оф тще жар вас опенед фор тщем (А.Эронин), субстантивляшмиш явязликлярля ( Ще щад ловед анд беен ловед бй а йоинэ воман (П.Абращамс). «Нободй евер кновс анйтщинэ (Е. Щеминэвай), фелин инфинитив формалары вя фели бирляшмянин нцвясини тяшкил едян мясдярлярля («То сее щим ис то ворсщип щим, то кнов щим ис то труст щим». (О. Вилде). То девелоп сужщ щабитс еффижиентлй демандс пражтиже анд море пражтиже, еспесиаллй орал пражтиже (Жщ.Фриес), федин герунд формалары вя фели бирляшмянин нцвясини тяшкил едян герундларла («Беинэ адоред ис а нуисанже». (О. Вилде). Беинэ оут ин а боат он тще ривер Леа соон макес йоу смарт ат щандлинэ а жрафт (Ъероме К. Ъероме), инфинитив предикатив сюз бирляшмяляри иля («Фор йоу то эо тщере ъуст нов воулд бе то валк инто а трап витщ ейес опен» (Е.Войнижщ), герунд предикатив сюз бирляшмяляри иля (Щис щавинэ беен ин пражтиже ин тщис ремоте Велсщ мининэ товн жондемнед щим (а. Эронин). «Странэерс оверщеаринэ ус маттерс нотщинэ». (Э. Жщестертон) ифадя олунур.

 Мцасир Азярбайжан дилиндя мцбтяданын ифадя васитяляринин морфолоъи вя синтактик эюстярижиляри белядир:

1)                        исимля ифадя олунанлар: Эцнляр кечир, о яфсаняли эюлцн хатиряляри ися унудулмурду (И.Яфяндийев).

2)                        явязликля ифадя олунанлар: Биз чадырда отурмушдуг (И.Яфяндийев).

3)                        исимляшмиш нитг щиссяляри иля ифадя олунанлар: Жаванлар ял сахлайыб эери чеврилдиляр (И.Яфяндийев). Эянжляр йыхылмамаг цчцн бир-бириндян йапышдылар (И.Яфяндийев).

4)                        фразеолоъи ващидлярля ифадя олунанлар: Онун бяхтийар вя щейран бахышлары йеня дя о эюлцн яфсанясиня далмышды И.Яфяндийев).

5)                        сюз бирляшмяляри иля ифадя олунанлар: Заводун ятрафында ишчиляр цчцн йашайыш биналары- щамам, гираятхана вя саиря тикилирди (И.Яфяндийев).

6)                        мянсубиййят шякилчили сюзля ифадя олунанлар: Атасы (Онун атасы) разы олду (данышыг дилиндя).

 Мцбтяданын структур типляри. Цмуми дилчилик вя тцрколоъи ядябиййатын ижмалы эюстярир ки, бу мясялядя дя мцхтялиф нюгтейи-нязярляр вардыр. Беля ки, бязи дилчиляр мцбтяданы тяркибиня эюря 2 нювя айырырлар. Бу нювляри мцхтялиф терминолоъи ващидлярля ифадя едирляр: садя мцбтядалар, садя-исми мцбтядалар; мцряккяб мцбтядалар, мцряккяб-исми мцбтядалар (6, с. 8). Диэяр дилчиляр мцбтяданын гурулушуну садя вя тяркиби олмагла ики йеря айырырлар. Цчцнжцляр ися мцбтяданын структур типини садя вя чеврилмиш мцбтядалар олмагла груплара бюлмцшляр. Биз мцбтяданын структур типлярини 3 нюв цзря тящлил етмяйин тяряфдарыйыг: садя, мцряккяб (тяркиби) вя чеврилмиш.

 Азярбайжан дилчилийиндя Я.Дямирчизадя фели сифят вя мясдяр тяркибляри иля ифадя олунан мцряккяб мцбтядалары «чеврилмиш вя кечид мцбтяда» адландырмышдыр. Я.Дямирчизадя бу щагда йазыр ки, бцтювлцкдя башга бир жцмлянин мцбтядасы вязифясиндя ишлянилян жцмляйя чеврилмиш мцбтяда дейилир. Чеврилмиш щяр щансы бир цзвцн (йяни башлыжа цзв вязифяси дашыйан чеврилмиш жцмлянин) мцбтядасына кечид мцбтяда дейилир: Бизим щяр эцн йени бир гялябя газандыьымыз дцнйайа бяллидир. Бу нцмуня бир мцбтяда иля бир тамамлыг вя бир хябярдян ибарят жцмлядир. Бу жцмлянин мцбтядасы Биз щяр эцн йени бир гялябя газанырыг жцмлясинин чеврилмиш шяклидир. Буна эюря дя бу жцмлянин мцбтядасы чеврилмиш мцбтяда сайылыр. Бурадакы чеврилмиш мцбтяданын тяркибиндя олан бизим мцбтядасы ися кечид мцбтядадыр (4, с. 47).

 Тцрколоэийада мцбтяданын гурулушжа мцряккяб адларладан ямяля эялдийини эюстярян фикирляр дя вардыр. Бу гурулушун (мцряккяб адларын) ися садя йахуд мц­ряккяб олмасы мцбащисялидир.

 Садя вя мцряккяб мцбтядалар бир-бириндян сюзлярин групларына эюря фярглянир. Лексикляшмиш дил ващидляринин садя вя мцряккяб мцбтяда олмасы да мцбащися йарадан жящятлярдяндир.

 Дил фактларынын тящлили эюстярир ки, мцряккяб мцбтядалар ашаьыдакы тяркибдян ибарят олур: 1) ясас сюзлярин бирляшмясиндян, 2) ясас вя кюмякчи сюзлярин бирляшмясиндян, 3) фразеолоъи бирляшмялярдян.

 Щямжинс мцбтядалар. Бир нечя мцбтяда жцмлядя ейни структурда чыхыш едир, ейни функсийаны йериня йетирир, ифадя цсулу да ейни олур. Бунлар- щямжинс мцбтядалар жцмлядя ейни суала жаваб верирляр. Мяс.: Бизим достларымыз Араз, Садай, Сона, Сярдар, Эцлювшя, Ряшид вя Султан да онларын арасында идиляр (И.Яфяндийев).

 Мцбтяда вя хябяр арасында грамматик ялагя. Бцтцн дцнйа дилляриндя мцбтяда иля хябяр арасында узлашма ялагяси мювжуддур. Бу ялагядя башлыжа тяряф мцбтяда олур. Мцбтяда щансы шяхся аиддирся, хябяр дя щямин шяхся аид олур вя щямин шяхсин морфолоъи эюстярижилярини гябул едир вя онунла узлашма ялагясиня эирир. Л.С.Бархударов йазыр: «Между тем, отношения между подлежащим и сказуемым являются гораздо более сложными, чем это кажется на первый взгляд, и не могут быть подведены под схему «согласования». В связи с этим представляется необходимым рассмотреть наиболее типичные случаи и выяснить, какими закономерностями характеризуется взаимоотношение между формами подлежащего и глагола-сказуемого в английском языке» (10, с.164).

 Мясялян, инэилис дилиндя: Лове филлед щис соул (Ъ. Эалсввортщй); Рус дилиндя: Азярбайжан дилиндя: Гызлар бир-биринин чийни цзяриндян бойланараг бахыб эцлцмсяйирдиляр (И.Яфяндийев).

 Адятян жцмлядя узлашмада мцбтяда тякдя олдугда, хябяр дя тякдя олур, жям дя олдугда, хябяр дя жям дя ола билир. Бу жящятиня эюря дцнйа дилляриндя- мцб­тяда вя хябяр арасындакы узлашмада фяргли яламятляр мювжуддур. Хцсусян дя, мцбтяда инсан мяфщуму ифадя етдикдя хябяр онунла ЫЫЫ шяхсин жяминдя щям там, щям дя натамам формаларда узлаша билир. Мясялян, там узлашма: Колхозчулар жцрбяжцр йемяклярля долу узун столун ятрафында яйляшяряк, айаг цстцндя данышан Няриманы динляйирдиляр (И.Яфяндийев); натамам узлашма: Памбыгчылар машынла тохум сяпирди (ляр) (И.Яфяндийев).

 Баш цзвляринин сырасы. Жцмлянин баш цзвляри мцхтялиф нитг щиссяляри иля ифадя олунур, мцбтяда бу заман адятян препозисийада ишлянир, хябяр ися постпозисийада дайаныр. Йяни мцбтяда жцмлянин биринжи, хябяр ися сонунжу йериндя дурур. Бу сыра мцхтялиф системли диллярдя йерини дяйишя дя билир. Мяс.: Колхозчулар эялирми? (Азярб.)- Колхозчылар гелйярми? (тцркм.)- Идут ли колхозники (рус). Эюрцндцйц кими, оьуз групу тцрк дилляриндян олан Азярбайжан вя тцркмян дилляриндя мцбтяда жцмлянин яввялиндя (юз мювгейиндя) ишлянмишдир. Амма рус дилиндя хябяр жцмлянин препозисийасында эялмишдир.

 Дейилянляри ашаьыдакы кими цмумиляшдирмяк олар:

1)             Мцхтялифсистемли диллярдя мцбтяда хябярля бирликдя жцттяркибли жцмляляри ямяля эятирир. Мцбтяда жцттяркибли жцмля структурунда мцтляг щаким мювгейиндя дайаныр; о, диминатдыр.

2)             Мцбтяда баш вя тяшкиледижи бир цзв кими диэяр жцмля цзвлярини юзцня табе едир. Структуржа мцбтядалар садя, мцряккяб,тяркиби вя чеврилмиш-кечид шяклиндя дя олур.

3)             Мцбтяда щямишя адлыг щалын формасында олур. Мцбтяда номинатив формада олан исимля, явязликля вя щаллана билян нитг щиссяляри иля, субстантивляшмиш нитг щиссяляри иля, сюз бирляшмяси, фразеолоъи бирляшмялярля ифадя олуна билир. Мцбтяда хябяр формасына эюря дя мцяййянляшир.

4)               Мцбтяда адятян хябярля структур-грамматик ялагяйя эирир.

5)               Мцтяда жцмлядя мцхтялиф мяна функсийаларына эюря дя груплашыр.

  Ядябиййат

1. Ряжябли Я. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили. Бакы, Нурлан, 2006.

2. Щясянов А.Г. Жцмля цзвляри. Я.Абдуллайев, Й.Сейидов, А.Щясянов. Мцасир Азярбайжан дили. Синтаксис, ЫВ щисся, Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1972

4.Дямирчизадя Я. Мцасир Азярбайжан дили. Бакы, Азярняшр, 1947.

5. Будагова З.И. Жцмлянин баш цзвляри. «Мцасир Азярбайжан дили», ЫЫЫ жилд, синтаксис, Бакы, «Елм» няшриййаты, 1981.

6.Ахматов И.Х. Главные члены предложения и средства их выражения в современном Карачаево-Балкарском языке. АКД, Баку, 1969.

8. Севортян Э.В. О сложном предложении в тюркских языках. Сб. ИСТГЯ, Синтаксис, ЫЫЫ, Москва, 1961.

9. Казымов Г.Ш. Сечилиш ясярляри. 10 жилддя, В жилд, Бакы, «Нурлан», 200

РЕЗЮМЕ

В статье анализируются структурно-функциональные характеристики подлежащего в различных языках мира. Здесь проведены некоторые изыскания, связанные с общей характеристикой подлежащего, вопросами исследования, спорными проблемами, его главными особенностями.

SUMMARY

In the article are analyzed structurally and functional characteristics of a subject in various languages of the world. There are some researches connected with a general characteristic of a subject, by research questions, controversial problems, and its main features.

 Keywords: a dominant member, a creative member, the nominative form, structural types, expression forms.  

Ачар сюзляр: доминати цзв, тяшкиледижи цзв, номинатив форма, структур типляр, ифадя формалары.

Ключевые слова: доминантный член, организующий член, номинативная форма, структурные типы, формы выражения.                                                                                            Ряйчи: ф.е.н.Айтян Ибращимовa ,   dос.З.Шащбазова  

 

 

Наиля Николаевна Мирбабаева

СОМАТИЗМ РУКА И ЕГО ПРОИЗВОДНЫЕ В ИСТОРИЧЕСКИХ

СЛОВАРЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА

                 Материалы  исторических словарей многих языков, а также специальные исследования по исторической лексикологии показывают, что почти во всех языках названия частей человеческого тела (соматизмы) составляют древнейшее  ядро лексики. Как неотъемлемая часть словарного состава соматическая лексика сыграла и продолжает играть важную роль в формировании лексико-семантической и деривационной системы языков. Этому способствует расширение концептуально-смыслового потенциала соматизмов за счёт активизации их употребления не только в номинативном, но и в переносном, фразеологически связанном значении. Именно таким путем в истории языка за каждым словом закрепляется особое значение или набор значений. В этом отношении можно выделить ряд особенностей соматической лексики. Как отмечает Н.В.Перцов, «казалось бы нет более конкретных слов, чем названия частей человеческого тела, однако детальное определение их смысловой структуры показывает, насколько сложно организовано их смысловое содержание» [2, 3].

По мнению Б.А.Серебренникова, «в основе денотативного компонента частей человеческого тела лежит индуктивное, эмпирическое понятие, добытое человеком в ходе его познавательно-трудовой деятельности, в силу чего такие понятия осложнены различными ассоциациями по внешнему виду, по назначению. Эти наименования представляют собой специализированные в той или иной мере имена, передающие «инвентарный образ предмета» [4, 122].

В нашей работе особенности соматизмов рассматриваются на примере существительного рука и производных от него слов, относящихся к разным частям речи. Прежде всего отметим, что в исторических словарях русского языка лексема рука представлена как многозначная единица, обладающая несколькими самостоятельными значениями и оттенками значений, реализованными в устойчивых оборотах и сочетаниях.

Словарная статья из «Словаря Академии Российской … » (САР II) показывает, что к концу  XVIII в. в семантической структуре слова рука  доминировало его номинативное значение « 1) Член человеческого тела, начинающийся от плеча и продолжающийся до конца перстов, служащий для осязания, взимания и прочих употреблений. Правая, левая рука. Ранен в руку».

И вовсе не случайно, что именно данное прямое значение у соматизма рука стало его стержневым значением, вокруг которого сгруппировались остальные ЛСВ (лексико-семантические варианты) этого слова. Вполне естественно и то, что указанное номинативное значение слова рука послужило источником образования целого ряда производных от него лексем. Такое соотношение исходного слова и производных в данном словообразовательном гнезде следует считать закономерным, поскольку обычно «подавляющее большинство производных слов возникает в языке на базе прямых, номинативных значений производящего слова» [7, 42].

Что касается остальных четырёх значений слова рука, кроме номинативного, то они, по данным САР II, в результате развития полисемии приобрели самостоятельную  денотативную основу и в стилистическом отношении обособились попарно: второе значение («почерк; образец как кто пишет») и третье («правая или левая сторона») сохранили нейтральную окраску, а четвёртое («помощь, пособие») и пятое («власть») - локализовались в сфере славянской лексики.

У слова рука в «Словаре языка Пушкина» (СЯз Пушкина) встречается почти такой же расклад значений, что и в САР II. Не случайно в языке Пушкина наиболее активным у рассматриваемого слова было его номинативное значение (в произведениях поэта отмечается 751 употребление), что находит подтверждение в примерах типа: Он подал руку ей. Печально (как говорится, машинально) Татьяна молча, оперлась, Головкой томною склонясь (Евгений Онегин IV, 17, 5); А ростом он мал, грудь широкая, одна рука короче другой (Борис Годунов VIII, 136).

Среди таких примеров наблюдается также ряд употреблений слова рука с оттенком значения «кисти рук»: В руки яблочко взяла, К алым губкам поднесла (МЦ 359); С чулком в руке, седой калмык (Евгений Онегин, VII, 39.10).

Другой оттенок номинативного значения слова рука встречается в тех случаях, когда данное слово «употребляется как символ человека, совершающего какое-н. действие»: Поэт, задумчивый мечтатель, Убит приятельской рукой (Евгений Онегин, VI, 40.4); Врата отверсты в тьме ночной Рукой предательства наемной (Полн. собр. соч., II, 25.84).

Особым случаем реализации прямого значения соматизма рука  можно считать его «употребление для указания на то, как каким образом совершается действие (с определением)»: И верного друга прощальной рукой  И гладит и треплет по шее крутой (Собр. соч., II, 164.47); Умён кто хитрости рукой Переплетает меж собой. Дипломатические вздоры И правит нашею судьбою (Собр. соч., I, 94.48).

Значительно реже употреблено Пушкиным слово рука в его производных значениях (втором, третьем, четвёртом и пятом). Вкратце рассмотрим эти значения. В качестве второго у данного слова можно выделить значение «сторона, бок (с определением)»: На первом месте брат большой. По праву руку брат меньшой (Собр. соч., II, 269.150).

В третьем значении соматизм рука  использован Пушкиным «как символ брака, согласия на брак»: Нет, мать моя Велела мне дать руку Дон Альвару (КГ, IV, 15); Толпы вельмож и богачей Руки Марининой искали (БФ 156).

В своем четвертом значении отмеченное слово означало «почерк, манера письма»: В самом деле, в рукописи г.Белкина над каждой повестию рукою автора надписано: слышано мною от какой-то особы (Повести Белкина, 61).

И, наконец, слово рука могло употребляться в пятом значении – «очередь делать ход при игре в кости»: Это удивительно первой руки не могу пройти (Ж, I, 136.3).

Однако концептуально-смысловой потенциал рассматриваемого нами соматизма рука не исчерпывается приведёнными его ЛСВ. Подтверждением тому являются реализации данного слова в многочисленных устойчивых выражениях и оборотах типа лёгкая рука, на скорую руку, по рукам, прибрать к рукам, руку приложить, руки чешутся, сложа руки и т.д., многие из которых сохранили свою актуальность и в наши дни.

Таким образом, материалы «Словаря языка Пушкина» дают основание судить о том, что великий русский поэт реализовал в своих произведениях весь актуальный концептуально-смысловой потенциал соматизма рука, показав тем самым особенности употребления данного слова в русском литературном языке первых десятилетий XIX в. и возможности его функционирования в последующее время.

Дальнейшая судьба соматизма рука (в пределах XIX в.) нашла объективное отражение в Словаре Даля, где данное слово по-прежнему представлено как многозначная лексема. Ср.: рука «одна из верхних конечностей человека и обезьяны», часть тела от плеча до ногтей; || собственно кисть ручная. В.И.Даль выделяет у этого слова ряд оттенков значения: «почерк письма человека» (Это не моя рука; «подпись, рукоприкладство» (Где рука (подпись), там и голова; «бок, сторона, говоря только о двух сторонах: правой и левой» (Иди по одну руку речки, я пойду по другую); «власть, сила, мочь» (Всё дело  в его руке или руках); «вид товара, сорт, разбор» (какой руки железо?).

Как видно из приведённой словарной статьи, В.И.Даль зафиксировал весь спектр семантических оттенков соматизма рука, который способствовал возникновению широкого круга устойчивых словосочетаний и фразеологических оборотов типа прибрать к рукам («захватить, завладеть»); руки не доходят («нет времени»); по рукам связан («воли нет»); ударить по рукам («дать слово, кончить дело»); носить кого на руках («беречь, лелеять»); дать волю рукам («драться»); опустить руки («отчаиваться») и т.п.

Наличие широкого круга фразеологических единиц, возникших на базе соматизмов, обусловлено тем, что «соматизмы, благодаря ясности функций частей и органов тела, называемых этими единицами, легкости их аллегорического осмысления, обладают повышенной продуктивностью в сфере фразообразования» (3, 15).

Такой же продуктивностью обладают соматизмы и в области порождения различных типов производных слов. Так, по данным САР II , в русском языке начала XIX в. соматизм рука функционировал в тесном единстве с генетически родственными словами различающимися между собой морфемным составом и деривационной структурой. Ср.: безрукий, безрукавный, рукав, рукавок, рукавичник, заручение, зарученный, заручитель, заручиться, рукавица, рукастый, рукавный, подручник, подручно, подрукавный. В этом перечне можно выделить лексемы, непосредственно мотивированные соматизмом рука: безрукий, рукав, рукавица, рукастый, подручный, заручать.

Приблизительно такое же количественное соотношение соматизма рука и его производных наблюдается в «Словаре языка Пушкина»; здесь в качестве его дериватов представлены производные рукав, рукавица, ручной, ручка, порука, ручаться, хотя к этому же словообразовательному гнезду относятся также слова подручник и поручение.

В отличие от этих источников, в Словаре Даля таких дериватов насчитывается ещё больше, точнее более двух десятков (рукав, рукастый, ручной, ручка, ручня, ручник, ручница, ручий, ручить, ручиться и т.п.). Если учесть, что некоторые из этих дериватов являются областническими, то такое их множество воспринимается нормально.

Вполне понятно и то обстоятельство, что в Словообразовательном словаре А.Н.Тихонова приводится гораздо больше однокорневых дериватов (90, не считая сложных слов) соматизма рука, чем в предыдущих словарях - в САР II и Словаре Даля, поскольку первый из этих источников отражает в себе более поздний и, следовательно, более совершенный этап развития лексики русского языка.

Требуют особой оговорки дериваты ручай, ручевинка, ручьевина, ручьяжина, ручеистые (места), ручьистый, ручьились (по лицу), зафиксированные в Словаре Даля. Дело в том, что слово ручей и его дериваты, ошибочно включённые В.И.Далем в одно словообразовательное гнездо с дериватами соматизма рука, в действительности генетически восходят к глаголу рыкать (рычать) и первоначально были связаны со значением «шумящий поток» [1, 396].

В этом отношении некоторое сомнение может вызвать также происхождение слов ручаться (ручиться) (кому в чём; чем) «быть порукой, стоять, отвечать за что собою или имуществом своим поручаться»; ручанье «действие по глаголу ручательство», ручательное (свидетельство) или письменное поручительство, ручатель (-ница) «поручитель, ответчик за другого, по своей воле» (8, 111-112).

В этом случае следует сослаться на данные этимологических словарей, которые дают основание судить о том, что глагол ручаться как восточнославянское слово «образовано путем присоединения возвратной частицы –ся от ручать – «поручаться», сохранившегося в диалектах и являющегося производным с суффиксом –ать  от  рука» [1, 396].

Анализируя материалы исторических словарей, нельзя не обратить внимания и на отсутствие среди дериватов соматизма  рука некоторых приставочных образований. Так, например, в Словарь Даля не попал префиксальный дериват безрукий. И, наоборот, в этом же словаре в состав словообразовательного гнезда к слову рука необоснованно включены глаголы выручил, заручил, обручил, которые утратили семантическую связь с указанным словообразовательным гнездом, хотя имеют определённое созвучие со сходноструктурными дериватами.

Характеристика деривационного потенциала соматизма рука будет неполным, если ограничиться только сферой аффиксального словообразования, ибо функционирование данного слова имеет специфическое проявление в области словосложения.

По  материалам упомянутых выше исторических словарей можно судить о том, что в XIX в. в русском языке было достаточно большое количество сложных слов с компонентом рук (о)-. Среди них наиболее многочисленными были композиты, в которых данный компонент был препозитивным (рукобитие, руководитель, рукоделие, рукомесло, рукомойник, рукопашный, рукопись, рукоплескать, рукополагать, рукоприкладство, рукотворение, рукоятка).

Однако среди сложений были образования и с иными препозитивными компонентами. К их числу можно отнести такие композиты, как долгорукий, косорукий, криворукий, однорукий.

В СЯз Пушкина отмечено 16 композитов с препозитивным компонентом рук (о)-: руководитель, руководство, рукоделие, рукожатие, рукомойник, рукопашный, рукописный, рукопись, рукоплескать, рукоприкладство, рукоять и др.

В отличие от двух предыдущих источников (САР II и СЯз Пушкина) в Словаре Даля отмечено значительно больше сложных слов с препозитивным компонентом рук(о):  рукотёр, рукобитчики, рукоблудие, руководить, рукогадатель, рукодействовать, рукодельный, рукоимный, руколом, рукомойник, рукомольник, рукопашный, рукописный, рукоплескать, рукожатие, рукоприкладство, рукотворный, рукоцвет и др.

Вызывает интерес и тот факт, что в словарной статье к слову рука, вопреки ожиданиям, нет ни одного сложного слова с отмеченным компонентом в постпозиции. А по идее, в силу того, что Словарь Даля был задуман как гнездовой, то в нём должны были найти отражение и сложения  с постпозитивным компонентом рук- ,  например, однорукий, долгорукий и т.п. Но отсутствие таковых свидетельствует о том, что в словаре подача сложений осуществлялась в основном с учётом только препозитивных компонентов.

Таким образом, подытоживая изложенное выше, можно сделать вывод о том, что слово рука, будучи одним из самых активных соматизмов, представлено в исторических словарях русского языка в кругу своих многочисленных дериватов и во всём объёме своего лексико-семантического потенциала.

 

Литература

1.                          Краткий этимологический словарь русского языка (Составители Н.М.Шанский и др.). М.: Просвещение, 1971.

2.                          Перцов Н.В. К проблеме инварианта грамматического значения // ВЯ, 1998, № 1, с. 3-10.

3.                          Сайфи Л.А. Концептуализация соматического образа человека в языке и дискурсивных практиках (на материале современного английского языка). АКД, Уфа, 2008.

4.                          Серебренников Б.А. Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977.

5.                          Словарь Академии Российской … СПб., 1806-1822, ч. 1-6.

6.                          Словарь языка Пушкина. В 4-х томах. М., 1956-1961.

7.                          Тихонов А.Н. Словообразовательный словарь русского языка. В 2-х т. М.: Русский язык, 1985.

8.                          Толковый словарь живого великорусского языка Владимира Даля, 2-е изд. СПб., М.: 1880-1882.

Хцлася

Мягалядя рус дилиня аид тарихи лцьятлярдя рука («ял, гол») соматик сюзцн мяналары, бу сюздян тюрямиш дцзялтмя сюзлярин хцсусиййятляри тящлил едилир. Бунунла ялагядар олараг дащи рус шаири А.С.Пушкинин ясярляринин лексикасыны якс етдирян хцсуси лцьят материаллары  да арашдырылыр.

 

Ачар сюзляр: бядянин щиссяляри, соматик лексика, тюрямя сюз, мяъази мяна, мцряккяб сюз.

 

Ключевые слова: части тема, соматическая лексика, производное слова, переносное значение, сложное слова.

 

Кейwордс: партс тще бодй, соматикал воъабуларй, деривативе wорд, фиэуративе меанинэ, ъомпоунд wорд.

Бибисара Реджеповна Мамедова

ТЮРКСКОЕ СКЛОНЕНИЕ КАК СИСТЕМА

Система склонения в современных тюркских языках была объектом пристального внимания в прошлом. Видимо, это определялось как экстралингвистическими, так и лингвистическими причинами. В России и Советском Союзе всегда существовала сильная тюркологическая традиция. Она формируется исторически как самое актуальное направление иноязычных исследований, что было обусловлено, с одной стороны, противостоянием Турции, с другой стороны, жизнью в одной стране с множеством тюркских племен. Например, В.Г.Кондратьев, исследовавший тюркские языки в сопоставлении с древнетюркскими, отмечает, что «При сопоставлении системы падежей древнетюркского языка (памятников рунической, уйгурской и манихейской письменности VIII-XI вв.) с системой падежей в современных тюркских языках можно отметить некоторые изменения» (4, 24). Например, отмечается, что в древности конкретно-предметное определение могло передаваться формой основного падежа, тогда как в современных языках это значение передается только родительным падежом. В современных тюркских языках локативное значение передается местным падежом, в древнетюркском эту функцию выполнял дательный падеж. Что касается местного падежа, то в древности он выполнял не только локативные функции, но и аблативные, тогда как в современных языках эти значения выполняются исходным падежом.

В.Г.Кондратьев отмечает, что в древнетюркском языке «существовали особые формы направительного и инструментального падежей, образованные с помощью аффиксов –гару и –ын. В современных тюркских языках эти формы отсутствуют» (4, 25). Ученый указывает, что в некоторых тюркских языках древняя падежная семантика сохраняется. Например, в якутском языке локативные значения передаются только дательным падежом. То же наблюдается в тувинском и уйгурском языках. Затем отмечается, что в турецких диалектах аблатив передается местным падежом, а также сохраняется форма инструментального падежа (4, 25).

Картина, открывающаяся этим анализом со всей очевидностью свидетельствует о сокращении падежей. Поэтому приведение мнения Э.В.Севортяна выглядит излишним. Например: «По мнению Э.В.Севортяна, развитие падежной системы в тюркских языках шло в направлении количественного сокращения падежей» (4, 25). В этой связи можно отметить, что общая логика развития падежной семантики должна развиваться именно в направлении сокращения падежей. Иными словами, древний этап развития языка предполагает конкретизацию падежной семантики по специализирующимся формам. Напротив, развитие языка вообще, и падежной системы в частности, показывает отвлечение от конкретных содержательно-формальных соответствий. Каждая из сохранившихся падежных форм в функциональном отношении оказывается синкретичной. На наш взгляд, это естественная перспектива развития не только системы падежей, а языка вообще. Возможно, эта перспектива также соответствует асимметрии языкового кода.

Дж.Г.Киекбаев указывает, что «Механика выяснения происхождения падежных (как и других грамматических) форм на основе теории определенности и неопределенности напоминает способ доказательства сложной геометрической теоремы (фигуры) или решения какого-либо алгебраического уравнения» (3, 175).

Иногда не совсем понятна логика интерпретации падежной семантики. Например, «Характерно, что огузско-тюркская форма родит. падежа на –ын-ин (-ың – иң), образовавшегося от винит. падежа на –ы-и путем наращивания элемента –н –ң, одновременно является и притяж. формой 2-го лица ед. числа у имен с согласным концом во всех тюркских формах, ср. общетюрк. ат-ың // атын ‘твой конь’, баш- ың // баш-ын ‘твоя голова’ т.д.» (3, 186). В том, что форма родительного падежа является одновременно и притяжательной формой проявляется логика транспозиции знака.

А.И.Иванов выделяет в чувашском языке такие падежи, как основной, притяжательный, дательно-винительный, местный, исходный, творительный, лишительный, причинно-целевой. При этом отмечается важнейшая особенность чувашского языка: «Хотя в современном чувашском языке ситаксическая связь между словами все еще осуществляется в значительной степени без падежного оформления слов, все же падежное оформление играет большую роль» (1, 125). Это утверждение довольно сложно понять, поскольку оно содержит очевидное противоречие. Если синтаксическая связь осуществляется без падежного оформления, то как получается, что падежное оформление играет большую роль? Видимо, падежная семантика или то, что называется падежной семантикой, может выражаться и без соответствуюших морфологических показателей. Поскольку падежное оформление есть не что иное совершенство кода, то, разумеется, оно играет большую роль. То есть оно играет большую роль вообще, в чувашском же языке можно обходиться и без этого. Видимо, с этим связана и функция так называемого основного падежа в этом языке. Характерно, что А.И.Иванов называет эту форму основной, а не именительным падежом.

А.И.Иванов указывает: «Это – исторически первый падеж, точнее – допадежная форма имени, обслуживавшая все члены предложения и ставшая падежом после появления первого аффиксного падежа, в противопоставлении ему (а аффиксный, в свою очередь, возник в противопоставлении безаффиксной форме)» (1, 106).

В этом утверждении содержится универсальная стратегия развития падежной семантики. С другой стороны, становится понятной логика корреляции морфологических показателей с нулем. Действительно, именительный падеж можно назвать основным падежом, поскольку это знак в его чистой данности. Поскольку в именительном падеже знак берется вне каких-либо синтаксических реляций, он и является основным падежом. Одновременно именно по этой причине знак сам по себе, в исходной форме, в аккумулированной форме содержит в себе семантику всех падежей. Иными словами, отсутствие морфологических показателей означает только одно – наличие семантики всех падежей.

На наш взгляд, подобная универсальность функции исходного падежа совершенна логична. Забегая вперед, можно определить схему развития системы склонения в ее формальной выраженности. Вполне достаточно одного падежа (одной формы), аккумулирующей в себе все возможные падения/казусы. Именно в этом смысл того, что падежная семантика определяется синтаксически. Каждое выпадение требует собственного выражения. Это требование кода, который предполагает дифференцированность. Возможно, падежная система представляет собой оптимальную панораму для иллюстрации соссюровского положения о том, что именно дифференциальный признак обеспечивает значимость знака в рамках системы. Это положение одинаково ценно как для языковой системы в целом, так и для отдельных подсистем.

Основной падеж на стадии аккумуляции универсальной падежной семантики коррелирует со всеми падежами, которые наличествуют только и исключительно виртуально. Таким образом, стратегия развития падежной семантики выг­лядит как корреляция основного падежа с несколькими нулями. Именно такое положение и дает основание для ассоциации с алгебраическими формулами.

Учитывая положение системы склонения в тюркских языках, видимо, можно утверждать, что она сохраняет в себе рудименты филогенеза. Сравнительно-исторический анализ тюркских языков дает возможность проследить путь развития в каждом из них.

Вызывает возражение определение основного падежа в семантическом отношении как неопределенного: «в семантическом отношении – неопределенный падеж, немаркированный член оппозиции, противопоставленный маркированным; в морфологическом – прямой, начальный, безаффиксный, неоформленный, противопоставленный косвенным, неначальным, аффиксным, оформленным; в синтаксическом – общий падеж, обслуживающий пережиточно все члены предложения, противопоставленный частным падежам; в статистическом – основной падеж, употребляющийся чаще всех других и противопоставленный группе неосновных» (1, 106).

Здесь мы видим очевидную экстраполяцию внешних признаков на внутренние. Основной падеж действительно является немаркированным в морфологическом отношении, именно потому что это исходный падеж. Однако считать его неопределенным в семантическом отношении совершенно неправомерно. Формальная исходность не соответствует исходности семантической.

Следует учитывать одно обстоятельство. Когда мы называем основной падеж неопределенным, мы рассматриваем его как искусственное образование, противопоставленное семантике падежей, имеющих морфологические показатели. Однако совершенно закономерно предтавлять себе исходный падеж как аккумулятор семантики всей парадигмы, взятой в целом. Именно это обстоятельство делало возможным обслуживание этой формой имени всех членов предложения. Совершенно ясно, что индоевропейский термин nominativus не обнаруживает подобной универсальной семантики, что и находит отражение в его внутренней форме. Та же традиция продолжается и в русском языке. Термин именительный, являющийся калькой с nominativus,  не сигнализирует о том, что это основной падеж. Актуальность внутренней формы говорит о том, что слово в этом падеже лишено какой бы то ни было семантики, кроме назывной. Поэтому эта форма и представляет собой абсолютный нуль, коррелирующий с любым минимальным от него отклонением. Если это минимальное отклонение оформлено как соответствие содержания форме, то это и любой другой член парадигмы по отношению абсолютному нулю именительного падежа.

В чувашском языке, а возможно, и во всех тюркских языках исторически, основной падеж содержал в себе на виртуальном уровне функцию обслуживания всех членов предложения. Характерно, что эту особенность он сохраняет и на более позднем этапе, когда морфологически оформились другие падежи: «общий падеж, обслуживающий пережиточно все члены предложения» (1, 106).

Вопрос, рассматриваемый Р.О.Якобсоном, ставит по отношению к тюркским языкам и С.Н.Иванов. Фактически этот вопрос связан с более широкой семиотической проблемой тождества и единства знака. Именно эту проблему называет в качестве основной С.Н.Иванов, рассуждая о падежной парадигме в тюркских языках. Он указывает, что «Главный вопрос, возникающий при изучении склонения в каком-либо языке, – это вопрос о соотношении формы и значения. Многообразие значений той или иной падежной формы ставит исследователя перед необходимостью определить, в какой степени едины и однородны эти значения, объединены ли они друг с другом, и если объединены, то каким образом; как соотнесены эти значения между собой: образуют ли они систему связанных значений или же в одной форме объединено несколько уже несовместимых для данного языка, хотя генетически и родственных значений?» (2, 51).

Фактически С.Н.Иванов ставит вопрос о том, распространяется ли гетерогенность плана содержания и плана формы в языке, или асимметрия кода, на падежную парадигму или нет? Этот вопрос имеет прежде всего большое теоретическое значение. С одной стороны, асимметрия кода расшатывает любую парадигму, в том числе и падежную. С другой стороны, сложившаяся система со всеми рудиментарными фактами есть не что иное, как результат действия асимметрии. В этом смысле синхрония падежной парадигмы есть одновременно результат асимметрии кода. Поскольку всё определяется на синтаксическом уровне, то любая транспозиция знака в конечном счете представляет собой итог развития. В этом смысле охваченность многих значений одной формой, как нескольких форм для одного значения вполне допустимо интерпретировать как результат асимметрии кода, наглядно манифестируемой в парадигме падежей.

С.Н.Иванов приводит, как и другие ученые, обсуждающие данную проблему, высказывания за и против реальности того, что в языкознании принято называть инвариантом. Характерно, что «Пути решения проблемы соотношения единичных проявлений какой-либо грамматической категории и ее грамматической сущности лежат в уяснении диалектики соотношения единичного и общего в том виде, как это трактуется марксистской диалектикой. Марксистская диалектика учит, что всеобщее определение родового понятия не может быть получено абстрактным выделением одинакового в видовых понятиях, относящихся к данному родовому классу» (2, 52).

В недавнем нашем прошлом было характерно обращаться к маркистской диалектике, но непонятно, почему марксистская диалектика против выделения инварианта. Под инвариантом следует понимать общий идеальный тип, которому в речи соответствуют варианты. На наш взгляд, тут все находится в рамках гегелевской диалектики, «поставленной Марксом с головы на ноги». Наиболее четко это прослеживается, конечно же, в области фонетики. Не случайно, что и термины, дифференцирующие языковое и речевое в большинстве своем фонетического происхождения. Когда нас учат произность трудные звуки, например, арабского или французского языка, нас пытаются приблизить к идеальному произношению. Хотя нередко и преподаватели не вполне адекватно произносят эти звуки. Например, гортанные заднеязычные звуки арабского языка. Важно понять, что преподаватели, даже не будучи в состоянии сами произносить правильно эти звуки, на виртуальном уровне совершенно четко знают, как их произносить. Такое явление имеет место и в музыке, когда голос певца не подчиняется его слуху, и он сам понимает, что фальшивит.

С.Н.Иванов дает чрезвычайно интересную интерпретацию основного падежа, причем связывает представленные характеристики исключительно с тюркскими языками. Например: «Основной падеж – это исходная, «словарная» форма имени. В основном падеже наиболее наглядно выступают свойства тюркского имени. Как известно, тюркское имя, взятое само по себе, т.е. вне предложения, совмещает в себе значения единичного предмета данного ряда и совокупной множественности предметов этого же ряда. Эти два значения можно было бы соответственно назвать: конкретно-предметное и отвлеченно-предметное (предметно-качественное), видовое и родовое» (2, 53).

Связывая эти особенности основного падежа с тюркскими языками, создается впечатление, как будто бы в других языках дело обстоит иначе. Необходимо отметить, что соотношение денотативного и референциального значений в семантической структуре любого слова и делает его носителем одновременно конкретно-предметного и отвлеченно-предметного значений. Это обстоятельство и дает основание рассматривать любое слово как имя. С другой стороны, именно эта особенность слова как знака и позволяет воспринимать его как виртуальный знак в языке, как бы стратегически воплощающий все возможные речевые проявления.

Вообще разграничение языкового и речевого, восходящее к Ф. де Соссюру, на наш взгляд, до сих пор трактуется совершенно произвольно и по-разному. При этом всем исследователям кажется, что они не выходят за рамки основной соссюровской дихотомии.

Тот факт, что концептуальное ядро знака составляет элементарное понятие о классе предметов, и дает возможность ему, знаку, называть бесчисленное количество единичных предметов. С.Н.Иванов указывает, что «основной падеж – это не только падеж субъекта, действующего лица. Как свидетельствуют приведеннные данные, в нем очень сильны отвлеченно-предметные, с качественным оттенком, значения, позволяющие ему выступать и в функциях определения и «качественного» дополнения» (2, 58-59). Таким образом, приведенное высказывание С.Н.Иванова полностью подтверждает нашу мысль о выраженности асимметрии языкового в падежной системе тюркских языков.

Характерно определение родительного падежа: «Падеж, который тюркологическая традиция называет родительным, характеризуется однородностью синтаксического использования и синтаксической соотнесенностью с категорией принадлежности. Родительный падеж – это форма имени, отнесенного к другому имени, снабженному аффиксом принадлежности, как определение» (2, 56). Необходимо было отметить, о какой тюркологической традиции идет речь. С.Н.Иванов не выходит за рамки русской тюркологической традиции. Так, в азербайджанском языкознании существует очень точное определение этого падежа, сигнализирующего о его синтаксической функции, на системном уровне представленного соответствующим аффиксом. Здесь также выделяется семантика конкретной принадлежности, которая в диапазоне данной парадигмы распространяется до семантики отношения вообще.

Винительный падеж, согласно С.Н.Иванову, обнаруживает стабильность с точки зрения семантики актуализированного прямого дополнения. Однако указывается противопоставление винительного падежа, как падежа прямого дополнения, основному падежу, как падежу предметной характеристики действия (2, 57). Это еще одно свидетельство полифункциональности основного падежа в тюркских языках.

С.Н.Иванов выделяет различные значения в дательном падеже. Например: «Синтаксическое употребление дательного падежа выявляет две группы значений в нем. Одна группа связана с выражением объекта, обозначающего направление, конечный пункт движения, цель /…/ Другая группа значений объединена общим значением объекта ответного действия, т.е. объекта, вызывающего в качестве реакции на него, в качестве замены, компенсации, эквивалента его какое-либо действие, явление или предметное возмещение» (2, 59). С.Н.Иванов тут же отмечает, что «Нетрудно видеть, что эти две группы значений в известном смысле противоположны друг другу» (2, 59). Нам как раз трудно понять, в чем суть противоположности. Ведь речь идет об инвариантной семантике, которая во всех комбинаторных случаях реализации связана с обозначением направленности на объект. Вообще, хотя это прямо и не утверждается, такого рода анализ восходит к аналитическому типу А.А.Потебни, когда каждая наблюдаемая в речи форма есть не что иное, как самостоятельный знак. Подспудно в контексте преставленного анализа манифестируется стиль анализа А.А.Потебни. Противоположность здесь как раз устраняется в силу охваченности общим типовым значением направленности на объект.

В тюркских языках особой разветвленностью значений выделяется исходный падеж. Перечислив все эти значения и приведя на каждый из них по иллюстрации, С.Н.Иванов заключает, что «в исходном падеже, как и в дательном, сталкиваются две группы противоположных значений – отложительности и «приложительности», отдаления от предмета и частичного затрагивания предмета» (2, 61).

Следует отметить, что и в этом случае мысль ученого вызывает возражения. То, что определяется им как семантика «приложительности» и в силу этого оказывается противоположной семантике отложительности, как основному концептуальному ядру семантики исходного падежа, на самом деле достаточно четко связано с этим концептуальным ядром интегральными семами. Постараемcя объяснить это на иллюстративном материале, представленном самим С.Н.Ивановым. Например: «јäтмiш јäрдiн курдылар (34, 3-4) ‘воздвигли в семидесяти местах’; артымыздан јав јäтдi (332, 6) ‘нас сзади настиг враг’; Дäвläт хаhлыкны карачылыкны iкi кiшiдiн кöрдÿк (275, 16-17) ‘через этих двух человек [открывших заговор] мы увидели преданность власти и бдительность’; тÿнlikдiн бiр јарук нäмäрсä кäliб кiрдi (61, 11) ‘через отверстие шатра вошло что-то светлое’; бäläнд суфадын јыкылыб (251-252) ‘споткнувшись о высокий порог’; ағзындын öпäрмäн (284, 18) ‘я поцелую их в уста’; јурт мäсläҳäтiдiн кöп нäсiҳäтläр кылыб (131, 19-20) ‘дав много советов о государственном устройстве’» (2, 60-61).

С.Н.Иванов во всех этих примерах видит семантику приложительности. Как это ни странно, но всех этих примерах также представлена семантика отложительности, что и делает их проявлением исходного падежа, или означает их охваченность семантикой отложительности.

Например, в первом примере јäтмiш јäрдiн курдылар – речь идет о том, что воздвигнутое было воздвигнуто (торчало, возвышалось) от семидесяти мест. Во втором примере – артымыздан јав јäтдi –  речь идет о том, что удар был нанесен врагом сзади. Сам С.Н.Иванов переводит этот пример как ‘нас сзади настиг враг’. Совершенно очевидно, что наречие сзади, использованное С.Н.Ивановым и аккумулирует в себе семантику отложительности, а вовсе не приложительности, как он думает.

Третий пример – Дäвläт хаhлыкны карачылыкны iкi кiшiдiн кöрдÿк – не через этих двух человек, а от этих двух мужчин мы увидели, т.е. от них.

В следующем примере – тÿнlikдiн бiр јарук нäмäрсä кäliб кiрдi – не в отверствие вошло, как это предлагает С.Н.Иванов, а из (от) отверствия вошло. Иными словами, важно не то, что в отверствие (снаружи) вошло во внутрь (тактика внешняя), а из (от) отверствия вошло, т.е. снаружи внутрь для сидящих внутри (тактика внутренняя). Ср. deşikdən siçan çıxdı.

Следующий пример: бäläнд суфадын јыкылыб. Совершенно неверный перевод предлагает С.Н.Иванов: ‘споткнувшись о высокий порог’. Тут дело не в том, что он споткнулся о что-то (семантика приложительности). Речь идет о том, что он упал јыкылыб, упал от чего? От высокого порога.

Та же семантика в предложении ағзындын öпäрмäн. Не куда я поцелую, а, например, «откуда, от какого места сорву поцелуй – от губ».

И, наконец, та же семантика отложительности обнаруживается и в предложении јурт мäсläҳäтiдiн кöп нäсiҳäтläр кылыб. Не ‘дав много советов о государственном устройстве’, как это предлагает С.Н.Иванов, а «от какой области, о чем, из чего дал много советов».

На наш взгляд, С.Н.Иванов очень легко переводит структуры тюркского языка в нормативные структуры русского языка. Иначе и быть не может, поскольку он не может переводить с тюркского языка, создавая неправильные конс­трукции на русском языке. Однако одна и та же денотативная семантика, на глубинном уровне соотносясь с семантикой отложительности, на поверхностном уровне всецело зависит от синтаксических и даже стилистических норм того языка, на котором предложение оформляется. Фактически в русском переводе мы имеем трансформ тюркской глубинной структуры. На наш взгляд, совершенно неправомерно судить по этому русскому трансформу о семантике тюркского падежа.

Во всех приведенных примерах, как показал анализ, обнаруживается семантика отложительности. Это разные случаи комбинаторного варьирования общего значения исходности, которые полностью охватываются инвариантной семантикой.

Совершая ошибку в интерпретации падежной семантики, С.Н.Иванов неверно толкует и семантику соответствующих идиоматизированных (как он их называет) сочетаний. Так, он указывает: «Различные значения исходного падежа (преимущественно причинные) дают жизнь идиоматизированным сочетаниям глагольных форм с объектом, в которых падежная форма представляется немотивированной: Сабаҳ кылған iшiндiн пiшiман болуб (99, 15) ‘Утром, раскаявшись в содеянном…’; ат за’iфалардын шäрмäндä болуб (251, 16-17) ‘стыдясь посторонних женщин’; умрларындан бiзар болуб (231, 15) ‘отчаявшись в своей жизни’» (2, 61).

Совершенно непонятно, почему автор считает, что падежная форма в этих идиоматизированных сочетаниях является немотивированной. Определение или термин немотивированный означает отсутствие связи с этимологическим значением. В этой связи не совсем ясно, что заставляет называть эти сочетания идиоматизированными. Поэтому семантика падежа даже не может определяться как этимологическая. Например, умрларындан бiзар болуб вполне соответствует употреблению в современных тюркских языках. Что же касается семантики падежа, то она представлена на эксплицитном уровне. Следовательно, и падежная форма вполне мотивирована.

В связи с интерпретацией различных значений исходного падежа в тюркских языках, представленной С.Н.Ивановым, следует, видимо, отметить, что данная интерпретация не соответствует тюркской ментальности, и различия носят когнитивный характер. Например, там, где С.Н.Иванов склонен видеть противоположные значения в одной и той же падежной форме, он интерпретирует не тюркский оригинал в соответствии с тюркской ментальностью, а русский ментальный трансформ. Это и позволяет ему говорить о противоположной семантике.

Значения местного падежа он связывает с местом и временем. Однако совершенно справедливо отмечается, что «в некоторых тюркских языках сосуществует с динамическим значением процесса, длящегося во времени (ср. временные формы глагола, развивающиеся на основе этого падежа, типа турецк. yazmaktayım, yazmaktasın и т.д.)» (2, 62).

На наш взгляд, знаменательно, что семантика местного падежа в тюркских языках охватывает как местные, так и временные значения. Данный факт также поддается когнитивному осмыслению, а именно – можно предположить, что время для древних тюрок ассоциировалось с пространством. Следы древних тюрок сегодня можно обнаружить во многих местах земного шара, происхождение многих цивилизаций связано с их именем, от Шумера до Сибири. Когнитивный анализ лексико-семантической и грамматической системы тюркских языков говорит о том, что они жили в разные времена, по-разному проявляли свою активность на различных территориях.

 

ЛИТЕРАТУРА

 

1.    Иванов А.И. Склонение и его роль в чувашском языке // Ученые записки Научно-исследовательского института при Совете Министров Чувашской АССР. Чебоксары: Чувашское книжное изд-во, 1969, с. 106-126.

2.    Иванов С.Н. К интерпретации тюркского склонения (по материалам «Родословного древа тюрок» Абу-л-гази-хана) // Исследования по филологии стран Азии и Африки. Л.: Изд-во ЛГУ, 1966, с. 51-62.

3.    Киекбаев Дж.Г. О происхождении некоторых падежных форм в урало-алтайских языках в свете теории определенности-неопределенности // Вопросы методологии и методики лингвистических исследований. Уфа: Башкирский государственный университет, 1966, с. 175-190.

4.    Кондратьев В.Г. Развитие падежной системы в тюркских языках // Востоковедение. Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1979, с. 24-31.

 

XÜLASƏ

TÜRK HALLANMASI SİSTEM KİMİ

Məqalə türk dillərindəki hal sisteminə həsr olunub. Məqalədə tarixi proseslər nəzərdən keçirilir. Göstərilir ki, türk hal sistemində məkan anlamı mühüm yer tutur. Bu amil məntiqi və koqnitiv cəhətdən səciyyələndirilir.

 

SUMMARY

TURKIC CASES AS A SYSTEM

The article deals with the case system in turkic languages. The historical processes are reviewed.  The notion of space is claimed to be of impartance in turkic case system. This factor is characterisied in terms of logics and cognitive.

 

Ключевые слова: падеж, парадигма, ареал, тюркские языки, время, пространство

Açar sözlər: hal, paradiqma, areal, türk dilləri, zaman, məkan

Key words: case, paradigm, area, Turkic language, time, space

 

Ряйчи: АМЕА-нын мцхбир цзвц, проф. Т.И.Щаъыйев

 

Эфендиева Наргиз К.

СРЕДНЕВЕКОВЫЙ «СЛОВАРЬ» АРАБСКИХ ФИЛОЛОГОВ

                Средневековый «Словарь» арабских филологов, если сказать точнее, «каталог» имен и основных данных о ведущих арабских филологах Средневекового периода был создан Джалаладдином ас-Суюти.  Автор, крупнейший представитель египетской грамматической школы, живший и творивший свои бесценные произведения в период с 1445 по 1515 годы (849-911 гг.х.), оставил после себя большое наследие по языкознанию и литературе, в частности, по истории арабского языкознания.

Большое количество его трудов в данных областях содержат ценную библиографическую информацию.  Среди таковых отметим его научное произведение «Табагату-н-нахвыййин ва-л-лугавыййин» («Классы грамматистов и лексикологов»).  Данный труд написан автором после завершения работы над его не менее ценными трудами «Табагату-л-хуффаз» («Классы знатоков Корана»), рукопись которой находится под номером 123 в  египетской городской библиотеке Александрии, а также «Табагату-л-муфсирин» («Классы комментаторов»), которая, в свою очередь, ввиду ее определенной значимости, была издана в Лейдене в 1839 году.  До нашего времени, к сожалению, дошли лишь 43 его страницы, которые содержат, несмотря на их краткость, довольно ценные  пояснения и фихристы (библиографические указатели).  Однако имеется также латинский перевод названного труда, дающий наиболее полную информацию о названном произведении ученого.

Автор пишет об «авторитетных» филологах данного исторического периода, об ученых, чье творчество в той или иной мере соприкасалось с чтением Корана и хадисов. Здесь хотелось бы отметить, что большинство исследований ас-Суюти, связано, прежде всего, с Исламом.  Изучив опыт языковедов, предшествовавших ас-Суюти, опыт его современников, и опыт его самого, очевидно, что языкознание у этих исследователей всегда было связано с их отношением к религии, Корану, хадисам, фикху, чтениям Корана нараспев и другим религиозным наукам.

В контексте данного материала следует упомянуть большой вклад в историю арабского языкознания двух крупных произведений ас-Суюти.  Это «Китабу-л-игтирах фи усули-н-нахв» («Книга предложений по основам грамматики») и «ал-Ашбах ва-н-назаир» («Взгляды и мнения»).  Отметим, что академик Мамедалиев В.М. считает, что в данных трудах ученого сконцентрированы все основные методы внедрения фикха в грамматику, применяемые такими крупными арабскими учеными, как Ибн Джинни (942-1002 гг.), Абульбаракат Абдуррахман ал-Анбари (род.в 271 г.х., являлся одним из видных представителей знаменитого университета Низамиййе), а также многими юристами и языковедами, предшественниками поколения ас-Суютию.  Причем, автор усовершенствовал, в свою очередь, известные методы и развил их, насколько это было возможно.

Ученый в своих трудах, будь то исследование по языку или его другие работы, постоянно ссылается на Коран.  Ведь изучение языка само зарождалось на Востоке, в основном, наряду с изучением Корана.  В данном контексте уместно упомянуть его ценный труд «Об арабизированных словах, имеющихся в Коране», который к тому же содержит персидские слова и  выражения, а также турецкие, средне-ассирийские, еврейские (на иврите), индийские, эфиопские, коптские, и греческие слова и выражения.

Возвращаясь к основному вопросу данной статьи, отметим, что рассматриваемый нами «Словарь» языковедов, дает руководящую нить относительно многих знатоков языка и литературы, особенно, в сфере поэзии.  Он, в частности, указывает на известного ученого Шарафаддина б.ал-Мустауфи, жившего в 1168-1239 гг.(564-637 гг.х.), представлявшего определенную ценность для данной научной сферы, о котором ранее имелось очень мало сведений.  По этой книге обнаруживаются и многие другие сведения по арабскому языкознанию и арабской литературе.

Отметим тот факт, что ас-Суюти переписывал это свое произведение три раза, и, таким образом, оно имелось в трех вариантах.  Самым удачным является третий вариант с очевидными дополнениями, сделанными самим автором.  Автор создавал его в 868 г.х., основываясь на своих исследованиях произведений ас-Сирафи, аз-Зубейди, ал-Фирузабади, в основном на их сборниках по истории языка и литературы, а также на трудах по истории, принадлежащих перу Абубакра ал-Хатыби «Тарих Багдад» («История Багдада»), Абу Асакири «Тарих Димашг» («История Дамаска»), а также на произведениях других известных историков.

Книга с предисловием, в свою очередь изданная в Париже, вышла многочисленным тиражом.  Она была составлена по фонетическому принципу расположения согласных.  Притом, начиналась она с имен Мухаммед и Ахмед (с имени пророка).  Однако, позднее составление данной книги было несколько пересмотрено, и она оказалась составлена по алфавитному порядку.

Все произведение насыщено различными историческими и филологическими данными и достоверными сведениями.  Первые главы посвящены известным представителям языкознания и литературы, а конечные главы – их предкам и потомкам, а также другим их родственникам, заслуживающим упоминания в данной области.

Имеется также один экземпляр этой книги, находящийся в Египте в библиотеке «Дару-л-кутуб»; сто страниц в нем отведено грамматике.  Имеется 2300 его переводов, что свидетельствует очевидно о его большой популярности.  Его первый экземпляр издан в Париже в 1322 году небольшой книгой под названием «Бугйату-л-вуат фи табагати-л-лугавыййин ва-н-нухат» («Благая цель классов лексикологов и грамматистов»).  В 1326 году это произведение было издано и в Египте.  Настоящее издание содержит в себе 463 страницы.  В свою очередь, рукописные экземпляры этого труда ас-Суюти имеются в библиотеках в Берлине, Афинах, Коберли и еще  некоторых европейских городов.

Данный труд является результатом плодотворных исследований великого средневекового арабского ученого, результатом изучения и анализа  им творчества своих предшественников.  В его труде нашли свое отражения все основные положения прочитанных им книг по языкознанию, а их ученый прочитал, по имеющимся сведениям, немало.  Его заслуга и в том, что он не позволил кануть в забвение канонам творчества своих предшественников и пронес их через все свое творчество.  Таким образом, мы уделили внимание именно этому труду ученого в связи с тем, что несмотря на очевидность его значимости, в современном языкознании ему не было уделено должного внимания, и оно заслуживает более глубокого изучения и в нашей арабистике.

 

Использованная литература

1.                 Мамедалиев В.М.  Арабское языкознание. (на азерб.яз.) – Баку

2.                 Баранов Х.К.  Арабско-русский словарь. – М., 1984.

3.                 Крачковский И.Ю.  Избранные сочинения. – М.-Л., 1955-1960.

4.                 Джалаладдин ас-Суюти.  Лира словесных наук и их разновидностей (на араб.яз.) –Каир, 1966.

5.                 Джирджи Зейдан.  История литературы по арабскому языку. (на араб.яз.), том 3 – Бейрут, 1967.

6.                 Шавки Дайф.  Грамматические школы. (на араб.яз.) –Каир, 1983.

 

РЕЗЮМЕ

 

В данной статье рассматривается Средневековый «Словарь» арабских филологов, если сказать точнее, «каталог» имен и основных данных о ведущих арабских филологах Средневекового периода, который неоднократно переписывался самим автором, и содержит ценные библиографические сведения о жизни и творчестве арабских филологов.  Ценность этого труда в том, что оно содержит различные исторические и филологические данные и достоверную информацию. В статье также подробно перечисляются основные издания данного труда и места сохранения его рукописных экземпляров и переизданных вариантов в библиотеках Европы.

Ключевые слова : арабские филологи, средневековый словарь.

 

Рецензенты: доц. Н.Мамедов, доц. Н. Мусаева

 

 

 

Ширинова Фирангиз Ширин к.

Особенности написания иноязычных слов

Транскрипция и транслитерация

Хотя многие случаи разнобоя в написании слов иноязычного происхождения были устранены «правилами русской орфографии и пунктуации» (1956), но известные трудности, а частично и колебания остались до сих пор.

Объясняется это в первую очередь отсутствием в некоторых случаях единого подхода к передаче на письме иноязычных слов, главным образом собственных имен, но частично и нарицательных.

Используются два принципа: 

транскрипция (передача звуков иноязычного слова средствами русского письма);

транслитерация (передача букв иноязычного слова при помощи букв русского алфавита). 

В результате применения обоих принципов к одним и тем же иноязычным словам они передаются у нас по-разному, например: 

Айседора Дункан – Исадора Дункан (чаще встречается первое), 

Вэн Клайбен – Ван Клибен (чаще встречается второе), 

Дальтон – Долтон  (чаще встречается первое в связи с наличием терминов дальтонизм – по имени английского физика,  дальтон-план в школьном обучении – от названия города в Северной Америке),

Монтегю – Монтагю, Силбермэн – Силберман (об употреблении э – е  в иноязычных словах см. ниже),  Энтони – Антони, Ватсон – Уотсон, Вебб – Уэбб и т.д.

Даже одни и те же звуки иногда передаются по-разному, например: бутсы – буцы (закрепилось первое написание, отражающее буквенный состав слова – оригинала).

Аналогичное явление наблюдается в тех случаях, когда при транскрипции неточно передается звуковой состав иноязычного слова или когда оно соотносится с разными источниками (например, латинским языком и французским) и т.д.

Сравним:

гидальго – идальго (используются оба написания, хотя испанскому произношению этого слова соответствует только второе), гас(с)иенда – асиенда (правильнее второе написание),

гверильясы – герильясы (принято первое написание, вопреки произношению в испанском языке),

дюралюминий – дуралюминий (первая часть в одном случае возводится к французскому dur, в другом – к латинскому durus; закрепилось первое написание).

Двоякое написание заимствованного из итальянского языка слова каприччио – каприччо объясняется наличием в слове-источнике графического и, которое не произносится, поэтому произношению больше соответствует написание каприччо, однако чаще встречается написание каприччио по аналогии с другими музыкальными терминами (тоже с нарушением правильного произношения); арпеджио, сольфеджио, адажио.

Непоследовательность сказывается и в том, что в собственных именах в настоящее время закрепилось написание соответствующего слова без  и: Бокаччо, Петруччо, Джованни и т.п.

Название польской газеты «Zycie Warszawy» передается так: «Жице Варшавы», хотя в польском языке в первом слове произносится мягкое  ч,  а не  ц (сказывается влияние графики: польскому  с  в основном соответствует русское  ц).

Значительные трудности в написании иноязычных слов создает отсутствие в звуковой системе русского языка эквивалентов отдельных звуков других языков. Отсюда проистекает непоследовательность в их передаче у нас на письме, появление дублетных написаний, орфографический разнобой и т.д.

Так, колебания в выборе начального  э – е  находим в словах греческого происхождения: Эвклид – Евклид,  Эврипид – Еврипид, Эвтерпа – Евтерпа, эвфемизм – евфемизм, эзоповский – езоповский, эфес – ефес и др. (более распространены написания с  э).

Нет единства в написании слов латинского происхождения, имеющих в своем составе звук l: он передается то как твердый л, то как мягкий л(ь), например: люминал – люминаль, риванол – риваноль (принято сейчас первое написание).

В одном и том же положении (в конце слова) звук l передается по-разному; сравним: ментол, этил – гликоль, перегидроль.

То же самое в других положениях (перед согласным, в сочетаниях la, lo, lu);

например:

ностальгия, но невралгия;  ларинголог, латентный, коллапс, капсула, но ляпис, альвеолярный, капиллярный, малярия; стафилома, но гранулёма; ретикулоз, но туберкулёз; флуоресценция, но флюктуация; инфлуэнца – инфлюэнца (закрепилось второе написание).

Аналогичное явление наблюдается в передаче западноевропейского (английского, французского) l;

сравним:

Конан Дойль – Конан Дойл, Гильберт – Гилберт, Чарльз – Чарлз, «Дженераль электрик» - «Дженерал электрик» (в передаче английских слов чаще встречается написание твердого л, однако обычно пишут Чарльз Диккенс); блуминг – блюминг (принято второе написание);

де ла Мотт, но де ля Гранвиль (обычно французский артикль передается на русский язык в написании ла, сравним: де ла Вижери, де ла Пательер).

Колебания в передаче французских носовых звуков выражались в таких написаниях, как бомбоньерка – бонбоньерка (принято второе).

Дифтонг  аи  передавался то как  ау, то как  ав,  например: аутогипноз – автогпиноз, томагаук – томагавк (закрепились вторые написания).

Нет единого принципа в передаче немецкого придыхательного h; ср.: Гейне – Хермлин, Гесс – Хесс (чаще используется буква г).

Написание иноязычных слов

Наблюдающаяся общая тенденция унифицировать сходные написания и передавать иноязычные слова (особенно собственные имена) с возможным приближениям к их образованию и произношению ослабляется установившейся во многих случаях традицией.

Например, наличие таких слов,  как   комфортабельный, рентабельный, транспортабельный  (сравним также шутливые  читабельный,  курибельный),  давало основание писать операбельный, однако в медицинской литературе принято написание   операбильный.  Все же можно говорить о некоторых наметившихся тенденциях.

1.  Выбор между э и е в середине слов решился в пользу второй.

Так,  в парах адекватный – адекватный, дэнди – денди, кэб – кеб, лэди – леди, лэндлорд – лендлорд, мэтр – метр (учитель, наставник), плэд – плед победили вторые написания. То же после гласной  и:  диэта – диета,  пиэтет – пиетет и т.п.

Колебания сохраняются в написании собственных имен  (Кэмпбелл – Кемпбелл).

2. В написании слов с двойными согласными наблюдается в одних случаях стремление к упрощению, что отвечает произношению.

Сравним принятые сейчас вторые варианты в парах  аггрегат – агрегат,  аттрибут – атрибут, одно с в словах вернисаж, импресарио, политес, продюсер, фрикасе и т.п. 

Однако этот принцип не проводится последовательно,  и в аналогичных образованиях сохраняются двойные согласные  (агглютинация, аттракцион,  также  аппликация, аппретура и т.п.)

В других случаях больше учитываются такие факторы, как словообразовательный тип, характер интернациональной терминологии, влияние традиции, и закрепилось написание с двойными согласными. К этим случаям можно привести следующие примеры: дифференциал, коэффициент, индифферентный, аксессуар, гуттаперча, теннис, параллелограмм (с двумя м), стрептококк и др.

3. Колебания между дефисным и слитным написанием решаются в пользу второго, если в русском языке в слове не выделяются две части с присущими им значениями, например: ватер-машина – ватермашина, ватер-поло – ватерполо, метр-д’отель – метрдотель, табль-д’от – табльдот, прейс-курант – прейскурант,  гумми-арабик – гуммиарабик (также другого типа образования  гуммилак, гуммиластик).

Сравним также:

крепдешин (в слове не выделяются две составные части с французским предлогом между ними, поэтому также  файдешин,  фильдекос,  фильдеперс),

 но  креп-сатин (и аналогичные  креп-жоржет, креп-кашемир, креп-марокен, креп-шифон – без служебного слова между обеими частями).

Унифицировано в большинстве случаев дефисное написание слов с первой частью:

 блок (блок-аппарат, блок-диаграмма, блок-механизм, блок-сигнал, блок-система, но: блокпост),

пресс- (типа пресс-атташе, пресс-бюро, пресс-коференция, пресс-центр и типа пресс-клише, пресс-конвейер, пресс-папье, пресс-форма).

Дефисное написание слов па-де-де и па-де-труа давало основание для написания «па-де-катр», однако в силу традиции пишем слитно падекатр. Нет единства в написании таких слов, как бормашина – мюль-машина и др.

4. Наблюдаются колебания в написании иностранных слов (т.е. слов, воспроизводимых в их иноязычном звучании),  например:

персона нонграта – персона нон грата (рекомендуется второе),

блэк энд уайт – блек энд уайт (чаще встречается первое).

 В таких написаниях, как  а-конто, де-факто,  де-пюре, ин-кварто, ин-октаво, казус белли, комедия дель арте, контолоро, контоностро, мементо мори, перпетуум-мобиле, рок-н-ролл, сальто-мортале,  фигли-мигли,  форс-мажор,  цирлих-манирлих,  шахер-махер и др., учитывается особенность структуры и происхождение сочетания.

Отражение иноязычной орфографии  (раздельное написание предлога, употребление прописных букв, наличие апострофа) находим в таких написаниях, как Нотр-Дам де Пари, Коллеж де Франс, Кэ д’Орсэ и т.п.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

1. Г.П. Торсуев – Константность и вариативность в фонетической системе, 1977

2. J. Brown – Listening To Spoken English

3. Ярцева В.Н. – Историческая морфология английского языка. М., 1960

РЕЗЮМЕ

Данная статья рассматривает написание слов иноязычного происхождения, в которых остались трудности и колебания даже на сегодняшний день.

Также рассматриваются принципы транскрипции (передача звуков иноязычного слова средствами русского письма) и транслитерации (передача букв иноязычного слова при помощи букв русского алфавита).

Абдинова Севинж Ящмяд гызы

Мцхтялифсистемли диллярдя щал-вязиййят

семантик категорийасынын ифадя вастяляри щаггында

Предикатив ифадялярин адекват семантик тясвири просеси онларын тяснифини актуаллашдырыр. Беля тясниф предикатив ифадялярин ишлянмя шяртлярини тяйин едир. Феллярин жцмлядя апарыжы рол ойнамасы, онларын цмуми мянаны формалашдырма хцсусиййяти мцасир дилчиликдя фел семантикасына диггятин артырылмасына сябяб олмушдур. Фелин семантикасы мясяляси бу нитг щиссясинин жцмля вя йа щюкмцн ямяля эялмясиндя даща чох ишлянмяси иля баьлыдыр. Жцмля вя йа щюкм предикатив бирляшмялярин кюмяйи иля дцзялир. Фелин предикативлийин ифадя васитяси кими мящсулдарлыьы онун семантикасынын жцмля дахилиндя вя йа цмуми контекстдяки функсийаларыны арашдырмаьа зямин йарадыр. Беля лингвистик мясялянин щялли, шцбщясиз ки, предикат, предикативлик, предикасийа, предикатив ифадяляр анлайышларына диггят йетирмяйи тяляб едир.

«Жцмлянин гурулмасы вя йа жанландырылмасы заманы «предикатив мцнасибят» вя йа садяжя, предикативлик адландырылан важиб синтактик конструксийанын ящямиййяти, еляжя дя важиблийи данылмаздыр. Беляликля, предикативлийин щюкмцн субйекти вя обйекти кими ики компонентя бюлцнмясиндян доьмасы ашкара чыхыр. Щюкмцн субйекти вя предикаты щяр бир жцмлянин важиб компонентляридир» (1, 37).

Жцмляни тяшкил едян предикативлийин функсийасы вя вязифяси жцмлянин мязмунуну ифадя етмяк вя онун эерчякликля ялагяляндирил­мясини тямин етмякдян ибарятдир. Данышанынын эерчяклийя мцнасибятини билдиряряк, юз-юзлц­йцндя нисбятян битмиш бир фикри тяжяссцм етдирян, грамматик жящятдян нитг цнсий­йятинин мцтяшяккил ващиди олан жцмляни тяйин едиб мцяййянляшдирян грамматик категорийаларын мяжмусу предикативлик демякдир.

Предикативлик лингвистикада мянтиги-грамматик щадися щесаб олунур вя жцмлянин мцяййянляшдирилмясиндя ясас мейарлардан бири кими чыхыш едир. Щяр бир жцмляйя предикативлик, йяни эерчяклийя аидлик хцсусиййяти хасдыр. Предикативлик фикир билдирмя вя формалашдырма васитяси ролунда чыхыш едир.

Фикирбилдирмя вя йа фикри ифадя етмя васитяси ролунда предикативляр чыхыш едир. Предикативляр предикасийанын ясасында дуран ващидлярдир. Щяр бир дилин юз предикативляр системи вардыр. Бу системин ващидляри фяргли диллярдя мцяййян жящятлярдян охшарлыглары иля сечилир. Йяни щяр бир дилин юзцнцн предикативляр чохлуьу вардыр вя бу чохлуьа дахил олан елементляр мцяййян жящятляри иля бир-биринин охшарыдыр.

Предикасийа предикатларын кюмяйи иля ифадя олунур. Предикатлары онларын гурулуш­ларына (садя, мцряккяб) вя морфолоъи хцсусиййятляриня эюря (вербал вя номинал) тясниф едирляр. Номинал предикатлар Азярбайжан дилиндя исмин хябярлик категорийасына уйьун эялир. Инэилис дилиндя бу форма «то бе» фели иля адларын ялагялянмяси цзря формалашыр. Азярбайжан дилиндя исми хябярли жцмлялярдя предикасийанын грамматик ифадя васитяси шяхс шякилчиляридир. Инэилис дилиндя охшар предикасийа васитяси кими «то бе» фелинин мцхтялиф шяхс формаларындан истифадя олунур. Йоу аре а дожтор. Ы ам а теажщер. Ики дилдя предикасийа васитяляринин вя предикативлийин охшар жящятляри юзцнц эюстярир. Предикасийа фелляр васитяси иля эетдикдя заман вя шяхся эюря узлашма щяр ики дил цчцн сяжиййявидир. Лакин инэилис вя Азярбайжан дилляриндя заманын вя шяхсин ифадяси цчцн фяргли васитя вя цсуллардан истифадя олунур. Бурада сющбят жцмлянин формалашмасында фелдян истифадя олунмасы щалы нязярдя тутулур. Азярбайжан дилиндя мцяййян заманда ишин, щярякятин щансы шяхс тяряфиндян ижра олунмасы шяхс шякилчиляринин кюмяйи иля эерчякляшдирилирся, инэилис дилиндя индики заманда цчцнжц шяхсин тякиндя фел «-с», «-ес» цнсцрцнц гябул едир. Диэяр шяхсляр цчцн фелин истифадя олунан формасы ейни иля галыр. Бу ися шяхсин тяйини цчцн ону билдирян сюзцн вя йа щямин сюзц явяз едян явязлийин ишлянмяси тялябини ортайа атыр.  

Бу жящят предикативлик заман вя шяхс васитясиля реаллашан фели вя йа исми форманын мцбтяда иля шяхс яламятляриндя бирляшмясиндян йараныр.

Илк нювбядя, гейд едилян мясялялрин щал-вязиййят семантик категорийасы иля баьлылыьыны айдынлаш­дырмаг лазым эялир. Ялбяття, диэяр семантик категорийаларда да беля бир баьлылыг вардыр.

Предикатив ифадяйя мцхтялиф аспектлярдян йанашмаг олар. Шяраит актантына предикатын артырдыьы функсийа бахымындан фели сяжиййяляндирмяк олдуьу кими, предикатын заман охундакы йериня эюря арашдырма вя тяснифат апармаг да мцмкцндцр (2, 24).

Предикатларын типолоэийасында онларын ясас цч типя бюлцнмяси хцсуси йер тутур. Бу типляр семантика иля ялагядардыр. Гейд едилян цч тип ашаьыдакылары ящатя едир: 1) щярякят, просес; 2) щал; 3) кейфиййят. Бу типлярдян щяр бири морфолоъи яламятя эюря  мцхтялиф нитг щиссяляриня аидлийи иля сечилир.  Жцмля вя йа щюкмдя предикативлик феллярля вя йа адларла ифадя олуна билир. Феллярдя дя, ад билдирян лексик ващидлярдя дя йухарыдакы цч семантик група аидлик ашкардыр.

Инэилис дилинин предикатлары системиндя щал предикатлары хцсуси йер тутур. Бу предикатлар инэилис дилинин динамик типли - щярякят, просес билдирян предикатлары иля статик типли – кейфиййят билдирян предикатлары арасында аралыг мювгедя дурур. Щалын заман охундакы йери онун 7 яламятини тяйин етмяйя зямин йарадыр (3, 250). Бу яламятляри ашаьыдакы кими груплашдырмаг олур:

1.                                                                                    Предикатын денотаты билаваситя заман оху цзяриндя йерляшир. Бу форманын цмумиляшдирижи заман характеристикасы йохдур. Беля щал заманын мцяййян анларында мейдана чыхыр. Бу щалын фазалары заман охунун мцяййян нюгтяляриня уйьун эялир

2.                                                                                    Щал заман охунда мцяййян интервалда йерляшир. Бу щалын фазалары мцяййян интервал дахилиндя пайланыр. Предикат юз денотатыны заманын мцяййян интервалында, парчасында баш верян щал кими тяйин едир. Мясялян, Бцтцн эцнц ганы гара иди. Сящярдян ахшама гядяр йатды.

3.                                                                                     Щал заманла баьлы дяйишир. Дяйишмя заманынын яввяли бир щала, сону ися диэяр щала уйьун эялир. Мясялян, Чялляйин суйу ахыб эетдикжя чялляк бошалырды. Рянэи саралыр. Чичякляр солур. Йарпаглар тюкцлцр.

4.                                                                                     Щал юз-юзлцйцндя мювжуд олур. Бир щалдан диэяриня кечид яталятля баш верир.

5.                                                                                    Щал предикаты щал субйектиня кюклянир.

6.                                                                                    Щал заман щиссясиндян, интервалындан тяжрид едиля билмир.

7.                                                                                    Щал юзцнцн фазалылыьы иля сечилир.

Цмумиййятля, щалын обйектин заман хассяси олмасы фикри вардыр. Бунун изащы чятин дейилдир. Щал мцяййян обйектя аид олур. Обйектя аид олан щал ися йа обйектин даими вязиййяти, йа да онун мцяййян замандакы вязиййятидир. О, эюзялдир. О, щцндцрдцр. О, кядярлидир. О, фикирлидир. Бу жцмлялярдя ифадя олунан щаллардан бязиляри обйект цчцн нисби даими сяжиййялидирся (О, эюзялдир. О, щцндцрдцр), диэярляри заманла баьлыдыр вя обйектин заманын мцяййян фазасындакы щалыны ифадя едир.

Щал предикатлары кейфиййят предикатларындан фяргли олараг щадисянин айры-айры тякрарланан щадисяляр шяклиндя олмасыны, бу щадисянин тякрарланмасыны, кясилиб йенидян баш вермясини ифадя едир. Щал предикатлары беля мяналары адвербиал ифадялярля ишляндикдя ялдя едир. Адвербиал ифадяляр конкрет референт функсийасы дашымыр. Надир щалда, те-тез, щямишя, даим, бязян, адятян, щярдянбир; ахшамлар, беля анларда, беля эцнлярдя, бцтцн эцнц, цч саат далбадал вя саир беля адвербиал ифадялярдир. Гейд едилян адвербиал ифадялярин инэилис дилиндяки гаршылыьы rarely, often, from time to time, at times, always, continuously, sometimes, usually, never, in the evening / morning, all morning / day / year, for three hours сюзляридир. Бу жцр щал семантик категорийасынын инэилис дилиндя ифадя васитяляринин Азярбайжан дилиндя верилмясини конкрет нцмуняляр цзря нязярдян кечиряк.

As she was unused to getting up early she was lethargic in the morning (J. Irving) – Тез дурмаьа адят етмядийи цчцн о, сящярляр язэин вя йухулу олурду. The last few days I’ve been feeling depressed. – Бир нечя эцндцр ки, мян депресийадайам.

Щалын квантланмасы инэилис дилиндя can, Азярбайжан дилиндя ися олмаг фели иля ифадясини тапыр. Мясялян, It can be very warm in London in September – Сентйабрда Лондонда чох исти олур.  Щалын онун субйекти иля ялагясинин мцвяггятилийи, тясадцфлцйц щал предикатларынын Азярбайжан дилиндя субйекти билдирян сюздя эюстяря билирся, инэилис дилиндя гейри-мцяййянлик артикли вя йа any сюзцнцн ишлянмяси иля эерчякляшир. Мясялян, A boy is sad – Ушаг кядярлидир.  Any worker is furious – Ишчи гязяблидир. Гейд олунмуш нцмунялярин мцгайисяси заманы бязи жящятляр диггяти жялб едир. Инэилис дили вариантында кядярли олан вя йа гязябли олан шяхсин гейри-мцяййянлийи ифадясини ашкар шякилдя тапыр. Азярбайжан дилиндя ися сющбятин щансыса ушагдан вя йа щансыса фящлядян эетмяси там айдын олмур. Бу заман контекст сявиййясиндя дягигляшдирмя тяляби цзя чыхыр.

X is pale, X is resentful, X is out of his right mind типли предикатив бирляшмялярдя “Х” конкрет референсийайа маликдир. «Х» -ин субйект функсийасыны йериня йетирмяк йолу иля цмуми щюкмлярдя щал предикатлары иля бирляшя билмямясинин сябяби щал семантикасынын ифадя васитяляри иля баьлыдыр. Щал предикатлары хцсуси исимлярля, явязликлярля бирляшя билир. Мясялян, He was a bit nauseous.  – Онун цряйи азжа буланырды.  My father looked pale when he came home from the vet’s (S. Townsend) –Атам ити байтарын йанына апардыгдан сонра бир гядяр сольун эюрцнцрдц.  All three mеn were hot, dirty and exhausted. – Щяр цчц тярли, кирли вя эцжсцз идиляр. Mrs. Zapp was extremely tight and in a highly aggressive mood (D. Lodge) – Ханым Запп чох эярэин, щяддян артыг ясяби иди. 

Инэилис вя Азярбайжан диллдяриндя щал вя мцнасибят (гиймятляндирмя) предикатларыны щеч дя щямишя фяргляндирмяк олмур. Йазыг, айдын, ашкар,севмяк, нифрят етмяк, асылы олмаг (to be sorry, to depend, to like, to love, to hate) кими предикатлар бу гябилдяндир. Щал вя мцнасибят предикатларынын семантик-синтактик  тящлили эюстярир ки, мцнасибят предикатлары икивалентли, щал предикатлары ися бирвалентли олур. Мясялян, а) икивалентли мцнасибят предикатлары:   I’m sorry for him (PP) – Мяним она йазыьым эялир. I’ve never wanted him to know how much I depend on him (J. Priestley) –Мян истямирдим ки, о, мяним ондан ня дяряжядя асылы олдуьуму билсин; б) бирвалентли щал предикатлары: He is sick –О, хястядир. I am cold – Мяня сойугдур. The boss is furious – Мцдир гязяблидир.

Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, мцнасибят предикатлары цмуми щюкмлярдя ишляня билдийи кими истянилян, щяр кяс, щяр адам кими сюзлярля дя бирляшир.  Мясялян,  Young children are dependent on their parents (J.Fletcher) – Ушаглар валидейнляриндян асылы олур.

Щал предикатларындан фяргли олараг мцнасибят предикатлары бцтцн эцнц, бцтцн сящяр, йарым саат (all day, all morning, for half an hour) вя с. типли адвербиал детерминантларла ишляня билир.  I’ve been sorry for him all day. Мяним бцтцн эцнц она йазыьым эялди.

Щал предикатлары инэилис дилиндя used to be ифадяси иля бирляшяряк субйектин мцнасибятинин мцхтялиф мягамлардакы вязиййятини ифадя едя билир. Ейни хцсусиййят Азярбайжан дилиндя дя юзцнц эюстярир. Мясялян, Мяним яввялляр она йазыьым эялирди, инди ися эялмир. – I used to be sorry for him but now I’m not -Яввялляр мян ондан асылы идим, инди ися асылы дейилям.  – I used to be dependent on him, but now I earn my own living- Яввялляр мян ону севирдим, инди ися она нифрят едирям.  – I used to love him, but now I hate him.

Истяр Азярбайжан, истярся дя инэилис дилиндя щал предикатлары субйектдян асылы олараг ики група бюлцнцр. Биринжи груп шяхсин,  икинжи груп ися  ятраф мцщитин щалыны ифадя едир. Инэилис дилиндя шяхсин щалыны ифадя етмяк цчцн ашаьыдакы синтактик моделлярдян истифадя олунур: а) фели модел (She is sulking), б) адйектив модел (I am cold), ж) фели сифят модели (He was annoyed).

Щал предикатларынын грамматик модификасийасы эерчяклийин темпорал вя аспектуал хцсусиййятляри иля баьлыдыр. Бу бахымдан инэилис дилиндя фяргли жящят юзцнц эюстярир. Чохсайлы олмайан щал семантикалы фели предикатлар узунмуддятли аспектуал мянаны ифадя едир. Мясялян, It’s raining  Йаьыш йаьыр(щярфи тяржцмя -Йаьышлайыр). My feet were aching (S. Townsend) – Мяним айагларым аьрыйырды. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, инэилис дилиндя перфектив аспекти ифадя едян щал предикасийасы да вардыр. The last few days I’ve been feeling depressed– Сон ики-цч эцндя депрессийа кечирмишям. Инэилис дилиндя структур – семантик модификасийа фазис вя модал модификасийа шяклиндя юзцнц эюстярир. Бу жящят Азярбайжан дили цчцн дя сяжиййявидир. Фазис модификасийасы инэилис дилиндя to begin / start / go on / continue / stop типди феллярля ялдя олунур. Мцгайисяли тящлил эюстярир ки, ейни ифадя васитяляринин Азярбайжан дилиндя ишлядилмяси зяруридир. Инэилис дилиндя бирляшдирижи, ялагяляндирижи феллярин  бир сыра  семантик типлярини айырмаг мцмкцндцр. Мясялян, seem (to be), appear (to be), feel, look, sound: In spite of the heat she seemed cold beneath the white cotton (J.Fowles) –Щярарятя бахмайараг еля эюрцнцрдц ки, о, юзцнцн аь чит палтарында донур. As often as your baby appears hungry at this stage, feed it (Cobuild)–Ушаьы бу йашда о ажан кими йедиздирмяк лазымдыр.  He felt obscurely humiliated (J.Archer)–О, юзцнц алчалдылмыш щисс етди, анжаг буну бцрузя вермяди.  My father just looked sad and old (S.Townsend) –Атам кядярли вя гожалмыш эюрцнцрдц. Mrs Fielding tried to sound light and unworried (J.Fowles) – Ханым Филдинг юзцнц еля эюстярмяйя жящд едирди ки, еля бил о щеч щяйяжанланмыр.

Варлыьын йаранмасыны, дяйишмясини вя с. билдирян  become, get, go, grow, turn, fall фелляри дя инэилис дилиндя щалын ифадя васитяси кими чыхыш едир. Бу феллярин Азярбайжан дилиндяки гаршылыьы ейни семантиканын верилмясиня хидмят едир. Мясялян, At that moment he became aware that the throng had fallen eerily silent (SS) – Щямин анда о щисс етди ки, издищам гярибя шякилдя сусду. I shall go mad through lack of sleep (S. Townsend) – Мян йухусузлугдан дяли оларам. I grew embarrassed about the ten or fifteen too many pounds I couldn’t hide on the scale (Ch. Bohjalian) – Мян тярязийя чыханда эизлядилмяси мцкцн олмайан 15 фунт артыг чякийя эюря утанырдым. 

Апарылмыш тядгигат эюстярир ки, щал семантик категорийасынын мцхтялифсистемли диллярдя предикатив ифадя сявиййясиндя эерчякляшмяси, щалын мянасы мцхтялифсистемли диллярин сюзляринин семантикасы иля ифадясини тапыр. Инэилис вя Азярбайжан дилинин материаллары ясасында апарылмыш тящлил айры-айры диллярдя щалын ифадя васитяляринин мцяййян семантик групда бирляшян фелляр вя адлар олмасыны тясдиг едир. Щал семантикасынын предикасийасы мцхтялиф грамматик модификасийалар вя синтактик-семантик моделляр шяклиндя тязащцр едир.

Инэилис вя Азярбайжан дилляринин материаллары ясасында апарылмыш функсионал-семантик тядгигат щалын номинатив семантикасында вя онун ифадя васитяляриндя охшар вя фяргли жящятлярин варлыьыны эюстярир.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Адмони В. Г. Введение синтаксис современного

немецкого языка. Москва, 1955

2. Щеголева И.Н. Корреляция типа глагольной лексемы и ее синтаксического окружения // Проблемы романо-германского языкознания и методики преподавания иностранных языков: Материалы научной конференции. –Воронеж, 1999. –С.24-25.

3. Яковлева И.Н. Специфика перевода языковых единиц, репрезентирующих синтаксический концепт “субъект и его состояние” // Пе- ревод и межкультурная коммуникация: Материалы научной конференции. –Нижний Новгород, 2003. –С.249-251

4. Мисаллар Sara Search [http://sara.natcorp.oxac.uk/lookup.http] интернет сайтындан сечилиб эютцрцлмцшдцр.

 

Мцхтялифсистемли диллярдя

щал семантик категорийасынын ифадя вастяляри щаггында

РЕЗЦМЕ

Мягаля щал семантик категорийасынын мцхтялифсистемли диллярдя ифадя васитяляринин мцгайисяли тящлилиня щяср олунмушдур. Инэилис вя Азярбайжан дилляринин материаллары цзря апарылмыш тящлил вя тядгигат шяхся вя ятраф мцщитя аид олан щалын ифадя едилмясиндя мцхтялиф предикативлярдян истифадя едилмяси, бу предикатларын адвербал вя адйектив сюзлярля жцмля дахилиндя бирляшмяси ашкара чыхарылмышдыр. Инэилис дилиндя щал семантикалы предикатларын бир сыра синтактик-семантик моделляри тяйин едилмишдир. 

Ачар сюзляр: предикативлик, предикасийа, предикат, щал семантик категорийасы, адвербал сюзляр, адйективляр

 

About means of expression of semantic case category in multi system languages

RESUME

                The article is devoted to the comparative analysis of means of expressions of semantic case category in multi system languages. The analysis and studies carried out on the basis of materials of English and Azerbaijani language revealed that use of various predicative for expression of case relating to person and environment, joining of these predicates with adverbial and adyective words within a sentence. Some syntactical and semantic models of predicates of semantic case were defined in English language.

 

Key words: predicativity, predication, predicate, semantic case category, adverbal words, adyectives

 

О средствах выражения падежей семантической категории в разносистемных языках

РЕЗЮМЕ

                Статья посвящена сравнительному анализу средств выражения падежей семантической категории в разносистемных языках. Анализ и исследование, проведенное на основе материалов английского и азербайджанского языков, выявил, что различные предикативы, используемые для выражения  падежей относящихся к лицу и окружающей среде соединяются в составе слова с адвербальными и адективными словами. Определены некоторые синтактико-семантические модели предикатов семантического падежа.

 

Ключевые слова: предикативность, предикация, семантическая категория падежа, адвербиальные слова, адективы.

 

Sərdar Zeynal Səyyad oğlu

XX ƏSRİN BİRİNCİ RÜBÜNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL VƏ DƏRSLİK

Bu gün neft və qaz ölkəsi kimi dünyanın qabaqcıl və eyni zamanda hegemon ölkələrinin diqqətini cəlb edən Azərbaycan həm də elm, mədəniyyət və incəsənət sahəsindəki ugurları ilə zəngin tarixə malik xalqlarla bir sırada dayanır. Təkcə XX əsrdə əlifbası dörd dəfə dəyişdirilən, min illər boyu öz təbii sərvətlərinin zənginliyinə görə müxtəlif dövlətlərin işğalına məruz qalan Azərbaycan bu gün bütün sahələrdə ən qabaqcıl ölkələrlə çiyin-çiyinə addımlamaqda davam edir.

1813-cü ilə qədər 410 min kvadratkilometr əraziyə malik bir xalqın illər boyu param-parça bölünərək bu gün cəmi-cümlətanı 86,6 min kvadratkilometr əraziyə sahiblik etməsi və onun da 20%-nin ermənilər tərəfindən işğal olunması Azərbaycanın necə çətin və agır bir tarix yaşamasından xəbər verir. Bu gün dünyanın ən qabaqcıl təhsil ocaqlarında təhsil alan tələbələrinin, ən inkişaf etmiş dövlətlərin elm mərkəzlərində çalışan elmi kadrlarının sayına görə zəngin elm və ənənəyə malik xalqlardan heç də geridə qalmır. Biz qazandıgımız bütün bu nailiyyətlərə görə dilimizə borcluyuq. Işğallara, təsirlərə, zorakılıqlara sinə gərərək dəyişməyən, aid olduğu xalqın mənəvi sərvətini özündə yaşadaraq qoruyub saxlayan Azərbaycan dilinə (Azərbaycan türkcəsinə).

“Azərbaycanda dövlət dili funksiyasını tarixən müxtəlif dillər daşımışlar ki, bunların içərisində əsas yeri ərəb, fars və rus dilləri tutmuşdur. Xalqın ana dili olan Azərbaycan dili – Azərbaycan türkcəsi müəyyən mərhələlərdə dövlət dili səviyyəsinə qalxmaq imkanlarına malik olsa da, onu son dövrlərə qədər gerçəkləşdirə bilməmişdir” [1, 46].

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan dili ilə bağlı demişdir: [2, 410-419] “Azərbaycan dili! Bu gün iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, sovet hakimiyyəti illərində biz Azərbaycan dilini qoruduq, saxladıq və inkişaf etdirdik. Azərbaycan dili indi çox yüksək səviyyədə, yəni onun qrammatik quruluşu, başqa sahələri yüksək səviyyədə olan bir dildir” [2, 415].

Azərbaycan xalqı nə qazanıbsa, nə əldə edibsə, hamısını Azərbaycan dilinin – Azərbaycan türkcəsinin hesabına qazanıb, əldə edib. Azərbaycan dili həmişə bu cür imkanlara malik, inkişaf etmiş səviyyədə olmayıb. Bu inkişaf o qədər də asan başa gəlməmişdir. “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda maarif, məktəb və mədəniyyət işlərinə, onların fəaliyyətinə rəhbərlik etmək, lazımi metodik, pedaqoji göstərişlər vermək üçün vahid bir mərkəz yox idi” [3, 68]. 1902-ci ildə “Bütün Qafqaz üzrə götürsək, azərbaycanlı uşaqların 7,6%-i ibtidai məktəblərdə təhsil alırdı” [3, 70].

“1914-cü ildə Azərbaycan ərazisində 942 məktəbdən 920-si aşağı ibtidai məktəb... burada təhsil alan 62786 şagirddən 22161-i azərbaycanlı” [3, 76] olmuşdur.

Verilən statistik məlumatlardan aydın olur ki, XX əsrin ikinci onilliyində də vəziyyət o qədər ürəkaçan olmamışdır. Təhsilin inkişafına göstərilən bu cür soyuq münasibət dərsliklərin nəşrində də özünü büruzə vermişdir. Həmin illərdə Azərbaycanın qabaqcıl elmi-dünyagörüşə malik elm və maarif nümayəndələri xalqını cəhalət bataqlıgından qurtarmaq üçün dövrün tələblərinə cavab verə biləcək dərsliklər hazırlamağa çalışırdılar.

Bu cür ziyalı, alim, müəllim və dərslik müəlliflərindən biri də XX əsrin geniş elmi-dünyagörüşə malik, müxtəlif elm sahələrinə aid (dilçilik, lüğətçilik, riyaziyyat, coğrafiya) dərsliklər hazırlayan Qafur Rəşad Ələkbər oğlu Mirzəzadədir (1884-Şamaxı, 1943-Bakı).

Onun Azərbaycan dilinin qrammatikası ilə bağlı hazırladığı ilk dərslik “1910-cu ildə “Buxariyyə” mətbəəsində (Məhəmmədsadıq Axundovla birgə) çap olunan “Rəhbəri-sərf” dərsliyidir.” Qrammatik anlayışların aydınlaşdırılması, onlara verilən elmi izah və dil vahidlərinə yanaşma baxımından dərslik bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. 66 səhifədən ibarət olan bu dərslik altı hissədən ibarətdir. Birinci hissə “Ləfz, kəlmə və cümlə” (səh.2-8), ikinci hissə “İsim” (səh.9-33), üçüncü hissə “Məsdər” (səh.34-54), dördüncü hissə “Ədavat” (səh.55-58), beşinci hissə “Təhlil” (səh.59-60), altıncı hissə  isə“Təsrif” (səh.61-66) adlanır.

 “Ləfz, kəlmə və cümlə” adlanan birinci hissədə ləfzin nə olduğu, onun kəlmə ilə oxşar və fərqli cəhəti aydınlaşdırılır. “Ağızdan mənalı və mənasız çıxan söz(ə) ləfz..., mənalı ləfz (isə) kəlmə” [4, 2] adlandırılır. Kəlmələrin birləşərək ümumi şəkildə bildirdiyi məna isə cümlə adlandırılır.

Birinci hissə “Heca”, “Səslər və hərflər”, “Əlifba”, “Hərufe-emla” və “Vurğu” bölmələrindən ibarətdir.

“İsim”lə başlanan ikinci hissə isə “mofərd (tək – S.Z.)-cəm”, “ismin halları”, “izafət”, “izafətin qismi” və s. bölmələrə ayrılır. Eyni zamanda, bugünkü dərsliklərdə ayrıca nitq hissəsi kimi aydınlaşdırılan “Sifət” də bu bölmədə verilmişdir və aydınlaşdırılmışdır. “Sifət” haqqında danışılarkən bugünkü yanaşmadan fərqli olaraq, onların da tək və cəm olduğu qeyd edilir. “Sifət” bölməsinin daxilində, eyni zamanda, mübtəda və xəbər haqqında da məlumat verilir (Bax: həmin dərslik, səh.22). Bu gün müstəqil nitq hissəsi kimi öyrənilən “Say” da “İsim” bölməsinin tərkibində “İsmi ədəd” adı altında aydınlaşdırılır. Burada “say”  “sayları bildirən ismə ismi ədəd deyilir” formasında qiymətləndirilir. Bu gün dilimizdə işarə əvəzliklərinin sırasına daxil edilən o, bu əvəzlikləri, həmin əvəzliklərdən yaranmış ora, bura zərfləri, də “mübhəmat” (qeyri-müəyyən, aydın olmayan, müxtəlif cür başa düşülən söz, fikir və s.)  adı altında verilən özü, kim, nə, necə, xeyli,  hansı, sual əvəzlikləri (xeylidən basqa) [5,400]  ümumiyyətlə, zəmir adlandırılan əvəzlik də bu bölmənin içərisində aydınlaşdırılır.

Kitabın üçüncü bölməsi “Məsdər” adlanır. Burada məsdərin nə olduğu aydınlaşdırılır. Bununla bərabər bu gün dərsliklərdə ismin xəbərlik kateqoriyasını əmələ gətirən şəkilçilər də “zəmire nisbətlər” adı altında araşdırılır. Məsdərin iki tərəfdən (məsələn, “qaç” və “maq”) [4,35] ibarət olduğu qeyd edilir. Bu bölmədə həm fail (iş görən, ərəb qrammatikasında feli sifət, oxuyan, yazan), həm felin nə olduğu izah edilir. Burada təsirli (mütəəddi) fellər, felin zamanları, məlum və məchul fellər, fellərin quruluşca növləri (bəsit (sadə) - S.Z.) və mürəkkəb, köməkçi fellər (idi, imiş, isə) və ən nəhayət feli bağlama şəkilçiləri olan -ıb⁴, -ınca⁴, -alı², -dıqca⁴ verilir və qısa formada olsa da, elmi şəkildə nümunələrlə aydınlaşdırılır.

Dərsliyin dördüncü hissəsi “Ədavat” (ədatlar – S.Z.) adlanır. Dörd səhifədən ibarət olan bu bölmədə ilk olaraq ədatın nə olduğu aydənlaşdırılır və qeyd edilir ki, “Ədavatın başlı-başına mənası yoxdur, başqa kəlmələr ilə birləşib məna hasil edir” [4, 55]. Müəllif bu gün qrammatik şəkilçi adlandırdığımız morfemləri, a, o nidalarını və tək, nə, bəli, ha kimi sözləri ədatların sırasına daxil edir. Bir sözlə, təklikdə heç bir mənası olmayan, yalnız sözlərə qoşulduqda müəyyən məna bildirən sözlər və şəkilçilər bu bölməyə daxil edilir və aydınlaşdırılır.

Iki səhifədən ibarət olan beşinci hissə isə “Təhlil” adlanır. Müəllif ilk cümlədə təhlillə bağlı yazır: “Bir cümlənin əczasını (parçalarını, hissələrini – S.Z.) tapıb, qaydalarının hamısını göstərməyə təhlil deyilir” [4,59 ]. Sonra isə müxtəlif cümlələr morfoloji təhlil edilir ki, bu yanaşma bugünkü morfoloji təhlilin tələblərindən o qədər də kənarda qalmır.

Dərsliyin son hissəsi olan altıncı hissə isə “Təsrif” adlanır və qeyd olunur ki, “Kəlmələri müxtəlif hallara dəyişdirməyə təsrif deyilir” [4, 61]. Əvvəl ismə, sonra isə məsdərə aid verilən nümunələr təsrif olunur. Yəni isimlər hallara, məsdərlər (fellər – S.Z.) zamana və şəxsə görə dəyişdirilir.

Dərsliyin yüz il bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq qrammatik anlayışlara yanaşma və onların ifdə formaları bu gün də öz sadəliyi, yığcamlığı, sərrast deyilişi və elmi yükü baxımından qibtə ediləcək dərəcədədir ki, yeni dərsliklərin hazırlanmasında bu ənənə və münasibətdən lazımi qədər yararlanmaq olar.

Dərslik ikinci dəfə 1918-ci ildə “Məktəb”in elektrik mətbəəsində çap olunub. Birinci nəşr 66 səhifədən ibarət olduğu halda, heç bir dəyişiklik olmasa da 1918-ci ildə nəşr olunan kitab 63 səhifədən ibarətdir. M.F.Axundov adına kitabxananın arxivində müəllifsiz kitab kimi saxlanılan və Ə.Fərəcovun 1967-ci ildə hazırladığı “Azərbaycan dilinin tədrisinə aid çıxan ədəbiyyatın biblioqrafiyası (1920-1965-ci illər) (əlyazma şəklində)” kitabında da həmin dərsliyin adı verilmiş, lakin müəlliflərinin kim olduğu göstərilməmişdir. Kitab aşağıdakı kimi qeyd olunmuşdur: “Sərf və nəhv. B., 1925, 66 s., 18 sm” [6, 5].

Apardığımız araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, 1925-ci ildə nəşr edilən (üzərində nəşr ilini göstərən səhifə cırılmışdır) “Sərf və nəhv” dərsliyi də Q.R.Mirzəzadə ilə M.S.Axundovun birlikdə hazırladıqları “Rəhbəri-sərf” dərsliyinin 1925-ci il nəşridir ki, bu ehtimalı kitabların son səhifəsində verilən “Müəlliflərin sair təlifləri” mətni də təsdiq edir. Eyni zamanda, həm 1910, həm də 1925-ci ildə nəşr olunan dərsliklərin hər ikisi 66 səhifədən ibarətdir və bunu inkar etmək olmaz.

Kitabların arxasında verilən “Müəlliflərin sair təlifləri” (yazılmış, çap olunmuş əsərləri – S.Z.) [5,611] başlıqlı mətnlərdə verilən yazının hər ikisi biri-birinin eynini təşkil edir. Hər iki kitabın sonunda “Baku, Komenistaya ul. № 123, Axundovu” ünvanı yazılmışdır. Hər iki kitabın eyni girişlə başlayıb, eyni sonluqla qurtardığına nəzər saldıqda bunların hər ikisinin sanki təkrar nəşr olunan kitab olduğu qənaətinə gəlirsən. Ondan ötrü ki, 1910-cu ildə nəşr olunan dərsliklə 1918-ci ildə nəşr olunan dərslik müxtəlif mətbəələrdə hazırlandığı halda, 1925-ci ildə nəşr olunan dərsliyin 1910-cu ildə nəşr olunan kitabın buraxıldığı mətbəədə hazırlandığı bəlli olur.

Lakin bununla bərabər 1910-cu ildə nəşr olunan dərsliklə nəşr ili 1925-ci il göstərilmiş dərsliyin arxasında yazılmış satış mərkəzinin ünvanı eyni olsa da, həmin yazıların şriftlərində bəzi fərqli cəhətlər nəzərə çarpır. Ancaq bu cür fərqləri dərsliklərin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti kimi dəyərləndirmək və qəti şəkildə hökm vermək olmaz.

 

Ə D Ə B İ Y Y A T

1.                 Nizami Cəfərov. Azərbaycan: dil, ədəbiyyat və mədəniyyət. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2001.

2.                 H.Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir: çıxışlar-nitqlər... 29-cu cild. Bakı, Azərnəşr 2009.

3.                 Ə.Tağıyev. Azərbaycanda məktəb tarixi, Bakı, “Maarif”, 1993.

4.                 Qafur Rəşad Mirzəzadə. “Rəhbəri-sərf” Bakı, “Buxariyyə” 1910.

5.                 Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı “Yazıçı”, 1985.

6. Ə.Fərəcov. Azəri dilinin tədrisinə aid çıxan ədəbiyyatın biblioqrafiyası.(1920-1965-ci illər) 1967.

 

Summary

This article discusses the state of the educational system of Azerbaijan in the first period of the twentieth century, as well as the problem of textbooks and teaching aids. The author based on material factual material summarizes the findings and identify patterns of emergence of the educational system of Azerbaijan

 

Açar sözlər: təhsil sistemi, dərsliklər.

Ключевые слова: образовательная система, учебники.

Key words: problem of textbooks, teaching aids

 

Balıyeva Çinarə Allahverdi qızı

MİLLƏTİN FORMALAŞMASINDA DİL FAKTORUNUN ROLU

Tarixdən məlum olduğu kimi, ilk olaraq həyatda qalmaq, qida əldə etmək, vəhşi heyvanlardan qorunmaq üçün birləşən və heyvan sürülərindən çox da fərq­lən­məyən insan dəstələri zaman keçdikcə inkişaf etmiş, yeni məzmun ifadə edən insan birliklərinə-qəbilələrə, tayfalara çevrilmişdir. İnsanların icma halında yaşa­dıq­ları cəmiyyətinin inkişafı prosesində insan birliklərinin həyat tərzlərində, məşğulluq formalarında baş verən yenilklər onların mahiyyət dəyişikliyini mydana gətirmişdir. Hər bir insan birliyi özündən əvvəlkindən daha mütəşəkkil və möhkəm olması ilə fərqlənirdi.

İctimai-iqtisadi formasiyaların dəyişməsi və bir-birini əvəzləməsi ilə bərabər dövlətlər yaranır, bu fonda yeni insan birlikləri meydana çıxırdı. Dövlətlər yaranır və bu dövlətlərin səhrədləri daxilində yaşayan insanları ərazi, dil birliyi birləşdirir, get-gedə onların ortaq adət-ənənələri və mədəniyyətləri meydana gəlirdi. Bu birlik xalq (etnos) adlanırdı. “Etnos insanların tarixən təşəkkül tapan sabit birliyi olub müəyəyn ərazidə qərarlaşan, ümumi cəhətlərlə, sabit mədəniyyət xüsusiyyətləri (dil də daxil olmaqla) və psixoloji cəhətləri, milli xarakterləri ilə səciyyələnən mənsub olduğu birliyi dərk edən və digər brlikərdən fərqləndiyini başa düşən sosial fenomendir” [1, s.160].

Kapitalizm mühitinin yaranması ilə meydana gələn insan birliyinin ən mütəşəkkil forması olan millət məhfumunada isə kütləni təşkil edən fərdləri daha çox cəhətlər bir-birinə bağlayırdı. Bu birlikdə bir növ fərdlər arasında qırılmaz qarşılıqlı asılılıq əlaqəsi mövcuddur. Millət mənşəyinin, dilinin, ərazisinin, iqtisadi həyat tərzinin və eləcə də etnik şüurunun ümumiliyi ilə seçilən insan birliyi formasıdır ki, o eyni zamanda  mədəniyyət və psixoloji xarakter ortaqlığı ilə səciyyələnir.

Bəşəriyyətin inkişaf prosesini izlədikdə aydın olur ki,  istər xalqın, istərsə də millətin formalaşmasında əsas  cəhətlərdən biri, bəlkə də birinci dildir. Çünki dil cəmiyyətə xidmət edir, cəmiyyyət üzvləri arasında əlaqə yaradır, ünsiyyətə xidmət göstərir,  fikir mübadilsinin əsasını təşkil edir. “Dil insan həyatının, fəaliyyətinin elə bir sahəsidir ki, onsuz (dilsiz) nəinki insanın fəaliyyətini, hətta bir ictimai, sosioloji varlıq kimi insanın özünün varlığını, mövcudluğunu təsəvvürə gətirmək belə mümkün deyildir” [4, s. 9].

Dil inkişafının bütün mərhələlərində cəmiyyətin bütün fərdlərinin ortaq malı kimi onlara xidmət göstərir və bu funksiyasını yerinə yetirərək inkişaf edir, dəyişir. “Qəbilə dillərindən tayfa dillərinə tayfa dillərindən xalq dillərinə və xalq dillərindən milli dillərə doğru inkişafın bütün mərhələlərində hər yerdə cəmiyyət üçün ümumi və vahid dil olmuş, o, cəmiyyət üzvlərinin ictimai vəziyyətindən asılı olmayaraq onlara eyni dərəcədə xidmət etmişdir” [3, s. 10].

Dil tarixi kateqoriya olaraq bəşər tarixinin inkişaf çərçivəsi daxilində dəyişir. Onun təkamülünü bu çərçivədən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Millətin və dilin inkişafı qarşılıqlı olaraq bir-birini şərtləndirir və qarşılıqlı asılılıq olaraq özünü göstərir. Əlbəttə ki, inkişaf etməmiş bir millətin dilinin inkişafından danışmaq doğru olmaz. Bu müasir, sürətlə inkişaf edən və dəyişən dünyada özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. 

Dil hər bir millətin həyatında mühüm rol oynayan başlıca faktordur. Dildə xalqın, millətin bütün mənəviyyatı, dəyərləri və özünəməxsusluqları əksini tapır. Bu haqda rus maarifçisi Uşinski yazırdı: “Dildə bütün xalq və onun bütün vətəni canlanmış olur... Xalq mənəvi həyatının bütün izlərini qayğı ilə ana dilində mühafizə edir” [6, s. 10-11]. Maarifçi eyni zamanda öz ideyalarında ana dilinin xalqın, millətin varlığının ilkin səbəbi olduğunu ciddiyyətlə irəli sürür və ana dilinin öyrənilməsi və qorumnasını millətin varlığını yaşatmaq kimi şərtləndirirdi. “Dil nəinki xalqın həyatiliyini özündə ifadə edir, o eyni zamanda məhz həyatın özüdür. Ana dili məhv olarkən, xalq artıq yox olur! Xalqın əlindən hər şeyi alsanız o onların hamısını qaytara bilər; lakin onun dilini alın o heç vaxt bir daha onu yarada bilməz; xalqın ağzında dil öldüsə, xalq da öldü” [6, s. 112].

Dil millətin həm psixologiyası, həm  mədəniyyəti, həm də tarixidir. Dil milləti birləşdirir. Onun varlığının qorunub saxlanmasında və gələcək nəsillərə ötürül­mə­sində əvəzsiz rol oynayır.  Dil milətin maddi, mənəvi bütün dəyərlərinin, bütün özünəməxsusluqlarının daşıyıçısı, mühafizəçisidir.

Görkəmli alman dilçisi Vilhelm fon Humboldtun dilçilik görüşələrinin əsasını məhz dillə xalqın bağlılığı, eyniliyi haqqında təlim təşkil edir. O, dili birmənalı olaraq “xalq ruhu” ilə eyniləşdirir və dilə belə bir tərif vrirdi: “Dil xalqın ruhunun sanki xarici təzahürüdür. Xalqın dili onun ruhudur, xalqın ruhu onun dilidir və bundan daha çox eynilik təşkil edən bir şeyi təsəvvürə gətirmək çətindir” [5, s. 18]. Bu tərif idelist mövqedən səslənsə də həqiqəti əks etdirir və dilin xalqın  xüsusiyyətlərini ifadə etdi­yini göstərir. Bununla yanaşı xalqın mənəvi xüsusiyyətlərinin dilin milli xüsusiyyət­lərini müəyyənlədirdiyini ifadə edir. “Xalq ruhu”nu dillərin müxtəlifliyinin səbəbi hesab edən V. fon Humboldt deyir ki, dil mədəniyyət qanunları üzrə inkişaf edir. Xalqın psixi xarakteri, fikir tərzi, fəlsəfəsi, elmi, incəsənət və ədəbiyyatı, yəni “xalq ruhu” anlayışına daxil olan xalqın dünyagörüşünü, dünyaya baxışını, mənəviyyatını müəyyənləşdirən nə varsa, hamısı dildə öz əksini tapır [5, s.19].

Araşdırmalar göstərir ki, dünya dillərinin diferensiallaşması, milli dillərin yaranması millətlərin formalaşmasını şərtləndirir və öz növbəsində millətlərin inkişafı milli dilin inkişafına təkan verir. Bu cəhət onu göstərir ki, dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil. Əgər belə olsaydı dünyada yalnız bir dilin olması kifayət edərdi. Dilin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri məhz milliliyin təzahürü olması, mənsub olduğu milləti təmsil etməsi, onun siması olmasıdır. Bu xüsusda yaranmış milli dil məfhumu  hər bir millətin ünsiyyət vasitəsi mənasını daşıyır. “Elmdə milli dil və onun davamı kimi milli ədəbi dil anlayışı var. Bu anlayış avropaşünaslıqdan gəlir. Elmi seman­tikadan çox Avropa mərkəzçiliyi (avrosentrizm) ilə bağlıdır. Bu doktrinaya görə millət və təbii ki, onunla bağlı törəmələr (milli ədəbi dil, milli dil) kapitalizmlə bağ­lıdır. Həmin düşüncəyə görə, kapitalizm dünya tarixi üçün yeni mədəni, elmi səviyyə yaradır və müasir yüksək tərəqqinin başlanğıcı və hərəkətverici, siyasi-ictimai təşkilatçısı kapitalizmdir. Deyirlər ki, xalq ictimai kollektiv olaraq millət həddinə çatanda ən yüksək inkişaf səviyyəsinə qovuşmuş olur. Həmin mövqedən, deməli: Avropa ölkələrinin xalqları millət məzmunu kəsb edərək müasir dünyanın ən mədəni cəmiyyətlərini təşkil ediblər” [2, s.21].

Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir. Dilimiz xalqın keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birgə olmuş, onun taleyini yaşamışdır. Xalqımızın milli mənliyini qoruyub saxlyan, ulu keçmişimizin, keşməkeşli tariximizim daşıyıcısı olan dilimiz eyni zamanda onun gələcək nəsillərə çatdırılmasının qarantıdır.

Dilimizin inkişaf səviyyəsi, ifadə imkanlarının zənginliyi bunu deməyə əsas verir ki, millətimizin tərəqqisi öz bərabərində dilimizi də inkişaf etdirir. Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri olduqca aydın şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Bu dil sayəsində xalqımız dünya mədəniyytinə, ədəbiyyatına əvəzsiz sənət nümunələri bəxş etmişdir. Azərbaycan dilinin keçdiyi inkişaf yolunu izlədikdə və bugünkü səviyyəsinə nəzər saldıqda Azərbaycan xalqının dünyanın ən qədim xalqlarından biri olduğunu aydın görmək olar.

Azərbaycan dilinin dünya dilləri arasında ən kamil dillərdən olması həqiqətini bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri də dönə-dönə etiraf etmişlər. Onlar öz əsərlərində bu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək, onu Avrasiyanın hər tərəfində işlənilən bir dil kimi yüksək qiymətləndir­miş­lər. Milyonlarla azərbaycanlının hazırda mədəni inkişaf vasitəsi olan bu dil tarixən Qafqazda yayılmaqla yanaşı müəyyən dövrlərdə daha geniş məkanda müxtəlifdilli xalqların da istifadə etədikləri ümumi bir dil olmuşdur.

Sosializm dövründə müəyyən qədər rus dilinin kölgəsində qalmış dilimizin inki­şafı və sərbəst istifadəsi üçün artıq heç bir  maniyə qalmamışdır. Ölkəmiz müs­təqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan dili dövlət səviyyəsində inkişafı, qorunması və təbliği üçün lazımi şərait yaradılmışdır. Əsasən ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Ana dilimizin istifadəsinə, ümumilikdə, bu sahəyə xüsusi qayğı geniş vüsət almışdır. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan dilinin hər­tərəfli inkişafı, ümumişlək dilə çevrilməsi, diplomatiya aləminə yol açması bilavasitə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Ulu öndər kommunist rejiminin hakim olduğu, milli dillərin sıxışdırıldığı bir zamanda Ana dilimizin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun qorunması sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər həyata keçirirmişdir. Heydər Əliyevin bu istiqamətdə fəaliyyətinin nəticəsi olaraq Azər­bay­can SSR-də dövlət dili Azərbaycan dili olmuş və bu Azərbaycan SSR-nin Konsti­tusiyasında öz əksini tapmışdır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra isə H. Əliyevin hakimiyyəti dövründə qəbul olunan Azərbaycan Respublikasının Konsti­tusiyasının 21-ci maddəsində təsdiq edilmişdir. Konstitusiya ilə yanaşı, ulu öndər dövlət dilinin istifadəsi, qorunması haqqında bir sıra qanunlar da imzalamışdır. Hey­dər Əliyev 30 sentyabr 2002-ci ildə “Azərbaycan Resrublikasının dövlət dili haq­qında” Azərbaycan Respublikası Qanununa imza atmaqla dilimizin istifadəsi qayda­larını təsdiqləmişdir. Bu qanun dilimizə verilən dəyərin, diqqətin göstəricisi idi.

Ümummilli lider millətin formalaşmasında, yaşamasında Ana dilinin rolunu yüksək qiymətləndirərək deyirdi: “Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının Ana dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir... İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə malik olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalmış bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu, onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur”.

 

 İstifadə olunmuş ədəbiyyat

 

1.                                         Əfəndiyev M. Sosiologiya. Bakı: “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2009, 520 s.

2.                                        Hacıyev T. Azərbaycanın milli ədəbi dil məsələsi. Bakı Universitetinin Xəbərləri.Humanitar elmlər seriyası. 2009, № 3, s.21-26

3.                                        Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. Bakı: Maarif, 1980, 315 s.

4.                                        Rəcəbli Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: Azərnəşr, 1993, 160 s.

5.                                        Rəcəbli Ə. Vilhelm fon Humboldt-ümumi dilçiliyin banisi kimi. Bakı: “Nurlan”nəşriyyatı, 2004, 104 s.

6.                                        Uşinski K.D. Seşilmiş pedaqoji əsərləri. Bakı. Azərnəşr, 1953, 314 s.

                                          

 

The Role of Linguistic Factors in Forming the Nation

SUMMARY

In the article talks about the language factor as importance of such concepts. The article notes that the language of every nation it reflects the past, the history, traditions, culture, and even psychology. Requirement for the existence of the people is the existence of its national language.

  

   Açar sözlər: мillət, dil faktoru, mənəvi dəyər, milli dil, dövlət dili.

   Ключевые слова: нация, языковой фактор, моральные ценности, национальный язык, государственный язык.

   Keywords: Nation, Factor of language, Spiritual values, National language, State language.

 

Əliyeva Natəvan Əsgər qızı

DİLDƏ SIRA KATEQORİYASI PROBLEMİ

Həyatın özündə sosial təkamülün əsasını təşkil edən azdan-çoxa, məlumdan-məchula, sadədən-mürəkkəbə, aşkardan-gizlinə və s. problemlərdə özündən əvvəlkinə əsaslanma yeganə prioritetdir. Bu, təbiət və cəmiyyət hadisələrinin, habelə ictimai şüurun formaları olan elmlərin hamısına aiddir (təkcə sənət buraya daxil deyil. Məsələn, M.Füzulini mükəmməl öyrəndikdən sonra belə Füzulidən yaxşı əsər yazmaq olmaz). Dil isə bir ictimai hadisə olduğu üçün, cəmiyyətlə, onun sosial həyatı ilə bağlı olduğu üçün təkamül burada əsas qanun kimi çıxış edir. Təkamül dil strukturunda təkmilləşməyə apardığı kimi, eyni zamanda asandan-çətinə ardıcıllığını da mütləq şərt edir. Ardıcıllıq sıralanmadan doğur. Dildə sıra (sıralanma) dilin struktur sistemini sabitləşdirdiyi kimi, dili təfəkkürlə də bilavasitə bağlayır. Dil sistemində gedən sıralanma prosesi təfəkkürün tələbləri və qanunları çərçivəsində baş verir. Məsələn, sadəcə olaraq ixtiyari ədədlərin mahiyyətini bilmək və qiymətləndirmək üçün dildə sözlər yaranır. Yəni azlıq və çoxluq anlayışı insan təfəkküründə yarandıqdan sonra onları adlandırmaq (sözlə ifadə etmək) lazım gəlir. Biz dildə olan sıra kateqoriyasından bəhs edəcəyik. Yuxarıda dediyimiz kimi, sıra demək olar ki, insan təfəkkürünün (habelə şüurunun) əksər sahələrinə aiddir. Sıradan bir ümumişlək söz kimi bəhs edən Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində deyilir:

«Sıra, 1.  Yan-yana və ya ard-arda düzülmüş adamlar və şeylər düzümü, səf, cərgə.

2. Bu və ya başqa bir münasibətlə ya təşkilati cəhətcə bir arada birləşən adamlar toplusu.

3. Coğrafi cərgə, silsilə.

4. Növbə.

5. Sinif, dərəcə, cərgə, mərtəbə, rütbə, zümrə.

6. Adətən «bir» sözü ilə: bir sıra, bir çox, bir miqdar, bir qədər [2, s.88]

Riyazi termin olaraq sıra – u₁, u₂...u₃ simvollarından + işarəsi vasitəsilə düzəlmiş u₁ + u₂ + ... u_n. [3, s.469] Riyaziyyatda sıra anlayışı çox funksiyalıdır. Görkəmli riyazi dilçi A.A.Piotrovskaya özünün «Riyazi dilçilik» kitabında Linqvistik proseslərdə cəmləmə və birləşdirmə (inteqrasiya) məsələlərindən danışarkən ilk öncə sıra nəzəriyyəsinin əsas anlayışlarına toxunaraq yazır: «Əgər birincidən ikinciyə və s. keçən informasiya kəmiyyətinin mənalar çoxluğunu götürsək aydın olur ki, dilin tarixinin müəyyən mərhələsində, hər hansı bir dil hadisəsinin işlədilməsini səciyyələndirən hissələrdən çoxlu rəqəm ardıcıllığı (sırası) yaratmaq olar». Sonsuz sıra ardıcıllığı isə aşağıdakı formada müəyyənləşir:

u₁, u₂ ..., u_n, ...¹ [30, s.87]

Dil strukturunun elementləri ierarxik şəkildə təsəvvür edildikdə sıra yaradır. Belə ki, funksional asılılıq və tərtibilik cəhətdən dilin yarusları sıra təşkil edir. Beləliklə, fonem-morfem-leksem-frazem-sintaqm-cümlə-mətn dil strukturunun sırası hesab edilir.

Fonemlər dilin sistemində ixtiyari işarələr kimi çıxış etdiyindən fonem sırası deyilən ierarxik həlqə yoxdur. Çünki d + a + ş=daş olduğu kimi, bu strukturun (tərtibin) əksi olaraq ş + a + d = şad tərtibi də mövcuddur. Fonemlərin işarələri olan hərflərin (alloqrafların) əlifba sistemindəki sırasına gəlincə göstərmək lazımdır ki, bu sıranın tərtibi təbii-elmi anlayışa deyil, ənənəvi, metodik prinsipə əsaslanır. Belə ki, Kiril əlifbasının düzülüşü-sırası ilə latın qrafikası əsasında yaranan əlifbanın sırası arasındakı fərq fonemlərin mahiyyətini və funksiyasını dəyişmir. Eləcə də ərəb əlifbasında olan 28 hərfi işarəni 8 sözdə (əbcəd, həvvəz, Hütti, kələmən, səfəz, qərəşət, şəxiz, zəziğ) bütün 28 samit səs ehtiva olunur. Bu kəlmələrdə işlənmiş saitlər heç bir funksiya daşımadığı kimi, bütövlükdə sözlərin mənası da yoxdur. Amma bu sözlərdə işlənmiş hərflərin yerini dəyişmək olmaz. Çünki bu hərf əbcəd hesabında bir rəqəmi bildirir. Klassik ədəbiyyatımızda çox vaxt bədii və elmi əsərlərin yazılma tarixini əbcəd hərfləri ilə göstərirdilər. Məsələn, Əbcəd ( ə – 1, b – 2, c – 3, d – 4 yəni 1 2 3 4).

Beləliklə, Əlif – 1, b – 2, c – 3, d – 4, h – 5, v – 6.

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ərəb əlifba sırasında hərflərin yeri sabitdir – onların yerini dəyişmək olmaz.

Dilin semantik yarusu və sıra anlayışı semantik yarusda ierarxik üslubi sistem və cərgə anlayışları vardır. Doğrudur, sistem və cərgə dil strukturu üçün vacib anlayışlardır. Amma sistem və cərgə anlayışı sıra kateqoriyasına daxil deyil. Çünki sistemdaxili və cərgədaxili dəyişiklik etmək mümkün olduğu halda sırada yerdəyişmə mümkün deyil. Belə ki, dilin leksik sistemində üslubi lay ierarxik olaraq vertikal şəkildə qurulur. Hər bir üslubi layın özünün vahidləri olur. Bu vahidlərdən biri digərinin sahəsinə keçdikdə üslub pozulmuş olur. Başqa sözlə dilin terminlər sistemindən bir vahid poetik laya və ya vulqar laydan bir vahid evfemistik laya keçərsə, dərhal üslubi pozğunluq özünü göstərər. Amma bu həmin layda sıranın olması və onun pozulması demək deyil.

Eyni sözləri sinonimik cərgə haqqında da demək olar. Məsələn, böyük-yekə-iri-nəhəng-dahi-zırpı və s. sözlərin yaratdığı sinonimik cərgədə hər sözün işlənmə yeri vardır. Belə ki, böyük alim əvəzinə iri alim, yekə alim demək olmadığı kimi, iri-yekə qarpız əvəzinə dahi qarpız işlətmək olmaz. Amma bu heç də sinonimik cərgənin pozulmaz-sıra olması demək deyil. Bu sözlərin cərgədə yeri sabit olmadığı üçün onlar sıra əmələ gətirmir.

Dildə qoşa sözlərin işlənməsindəki qaydalar da diqqəti çəkən faktorlardan biridir. Qoşa sözlərin yerini dəyişmək olmaz. Çünki belə sözlər özlüyündə mini sıra təşkil edir.

Məsələn, tar-qaval əvəzinə qaval-tar, zurna-balaban əvəzinə balaban-zurna, dil-ağız əvəzinə ağız-dil, qonum-qonşu əvəzinə qonşu-qonum, baş-ayaq əvəzinə ayaq-baş, əl-ayaq əvəzinə ayaq-əl demək olmaz. Bunun səbəbini bir neçə yolla göstərmək olar. Tar-qaval cütlüyündə tar, zurna-balaban cütlüyündə zurna, dil-ağız cütlüyündə dil əsas olduğu üçün birinci deyilməlidir. Baş-ayaq cütlüyündə baş, əl-ayaq cütlüyündə əl yuxarıda yerləşdiyi üçün belə bir sıra sabitləşmişdir.

Eyni sözləri qrammatik vasitə kimi mənanı qüvvətləndirən yarımçıq təkrarların sırası haqqında da demək olar. Məsələn, uşaq-muşaq, kitab-mitab, ət-mət, çörək-mörək, kol-kos, daş-maş və s. burada da sözlərin yerini-sırasını dəyişmək olmaz.

Dilin konstruktiv yarusunda isə sıra problemi ciddi xarakter daşıyır. Konstruksiya dedikdə nə isə bir sistem pozulmaz ardıcıllıq nəzərdə tutulur. Dilin konstruktiv yarusu formal və semantik-məntiqi deyə iki qismə ayrılır. Formal qismdə dilin formal elementlərinin aparıcı olduğu üçün morfologiya adlanır. Konstruktiv yarusun qrammatik quruluşun hər iki hissəsində dilin milliliyi əks olunur. Belə ki, Azərbaycan, eləcə də bütün türk dilləri aqqlütinativ dillər qrupuna daxil olduğundan burada sıra sistemi tipoloji cəhətdən başqa qruplara daxil olan dillərə nisbətən sabit olur. Burada sözün quruluşu kök və budaq morfemlərdən ibarət olur. Türk dillərində kök dəyişmir. Ona şəkli məna müxtəlifliyi verən budaq morfemlər-formantlardır. Burada ciddi sistem-sıra özünü onda göstərir ki, heç vaxt «kök+şəkilçi» sıra-sistemində dəyişiklik olmur. Başqa dillərdə prefikslər, infikslər sözün mənasına təsir edə bildiyi halda, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində belə hal baş verə bilməz.

Azərbaycan dilində kök+söz düzəldici şəkilçi+sözdəyişdirici şəkilçi sistem-sırası sabitdir. Yəni kökdən yeni söz yaranmalı sonra dəyişməlidir. Məsələn, üzüm+çü+lük+dən; kitab+xana+çı+lıq+dan bərbər+xana+lar və s. Burada nəinki sözdəyişdirici şəkilçini qabağa keçirmək olmaz (məsələn, bərbər+lər+xana), hətta sözdüzəldici şəkilçilərin özlərinin yerlərini də dəyişmək olmaz; üzümçülük sözünü üzümlükçü şəklində demək olmaz.

İsmin qrammatik quruluşunda bir ardıcıllıq və sıra özünü göstərir. Sadə-düzəltmə-mürəkkəb sırası qrammatikada sabitləşmiş sistemləşmişdir. Bu təkcə mürəkkəb isimlərə deyil, bütün əsas anlayışlara aiddir. Hətta, yuxarıda gördüyümüz kimi sözdüzəltmənin özündə də mikrosistem, mikrosıra mövcuddur. Eyni sözləri mürəkkəb sözlərə və mürəkkəb adlara da aid etmək olar. Fərq qrammatik formada yox, semantik ardıcıllıqda ola bilər. Bundan əlavə, mürəkkəb isimlərdə tərəflər mənasını itirir. Məsələn, Daşaltı, Quzuqulağı, İtburnu və s. Mürəkkəb adların sırasına gəlincə, qeyd etmək lazım gəlir ki, burada dilin qrammatik quruluşu əsas rol oynayır. Türk dillərinin hamısında mürəkkəb adlardakı söz sırası demək olar ki, eynidir. Məsələn, Altay-oyrot dilinin şimal dialekti olan Qamandinlərin dilində mürəkkəb sözlər eyni ilə Azərbaycan dilində olduğu kimidir. Məsələn, Karakuş (qartal), karagat (qarağat) [20, s.43]. Mürəkkəb idarə adlarında bu, daha aydın şəkildə özünü göstərir. Məsələn,

Azərbaycan dilində: Bakı şəhər metropolitenindən istifadə edilməsi qaydaları.

Fars dilində: Qəvaide-estefade kərdəne-əz metropolitene-şəhri-Baku

Rus dilində: Правила колхозования метрополитена города Баку [6, s.332].

Göründüyü kimi, dillərin qrammatik quruluşundan asılı olaraq sözlər müxtəlif şəkildə birləşərək sıra yaratmışdır. Fars və Rus dilləri qohum dillər qrupuna daxil olduğu üçün onların birləşmə üsulu da eynidir (Bu haqda sözlərin sintaktik səviyyədə birləşməsindən danışanda geniş bəhs edəcəyik).

Sıra anlayışı əlamət və keyfiyyət faktoru üzrə azdan çoxa doğru ardıcıl bir xətt təşkil edir. Bu, qrammatikada sifətin dərəcələri kimi müəyyənləşdirilir. Bəllidir ki, əlamət və keyfiyyət insanın əşya haqqındakı anlayışının ikincisidir. İnsanlar hələ mücərrəd təfəkkürə malik olmadıqları, mücərrəd və mürəkkəb əqli və qrammatik sistemləri əxz etmədikləri vaxtlar onları əhatə edən maddi dünyada mövcud olan əşya və hadisələri adlandırmış, sonra onların kəmiyyəti, hərəkəti və başqa cəhətlərindən daha öncə onların keyfiyyəti ilə maraqlanmış və bu zəmində müəyyən əlamət və keyfiyyətləri onlara isnad vermişlər. Əlamət və keyfiyyət nisbi olduğu üçün onların adlandırılması da müxtəlif olmuşdur. Beləliklə, maddi gerçəklikdə mövcud olan cisim və hadisələrin müxtəlif aspektlərdən dəyərləndirilməsi baş vermiş və bu, hər bir dilin öz qrammatik qanunları əsasında nitq sisteminə daxil olmuşdur. Əslində xüsusi qrammatik kateqoriya olan dərəcə kateqoriyası paradiqmatik münasibətdə sıra əmələ gətirir. Dərəcə kateqoriyası bir sistem sıra əmələ gətirmək üçün uzun təkmilləşmə prosesi keçirmişdir. Ə.Şükürlü Qədim türk dili yazılı abidələrinin dilindən bəhs edərkən qeyd edir ki, «Qədim türk dilində, şübhə yoxdur ki, sifətin dərəcə əlamətlərindən də çox istifadə olunmuşdur. Lakin əldə olan yazılı abidələrdə sifətin dərəcə əlamətlərinə az təsadüf olunur. Sifətin adi dərəcəsini nəzərə almasaq qədim türk yazılı abidələrində şiddətləndirmə və müqayisə dərəcəsini əmələ gətirən aşağıdakı əlamətlərdən istifadə olunmuşdur: En ilki (Mok.30) ən əvvəl, ən birinci; sınaq-ca artuk (top.40) yarısından da çox; ak-sırak ordu (MÇ.20) Ağca ordu; az-kına (top 9., ktb.34) azacıq. [18, s.99-100]*

Buna yaxın fikri Göytürk dilinin morfologiyası üzərində tədqiqat apararkən Ə.Rəcəbli də təsdiq edir: «Göytürk dili sifətin dərəcələri ilə o qədər də zəngin deyil». [15, s.162]

Bir sıra alimlər rak şəkilçisinin sifətlərə qoşularaq türk dillərində müxtəlif dərəcələr yaratdığını söyləyirlər. Məsələn, N.K.Dmitriyev kumık dilində rak şəkiilçisinin hər hansı bir əlamət və keyfiyyətin həm zəifliyini həm qüvvətliliyini göstərdiyini qeyd edir. [24. s.70]

F.Q.İsxakov isə yaqut dilindən bəhs edərkən bu şəkilçinin heç olmadığı göstərir. [26, s.159-160]

A.N.Kononov özbək dilində rak şəkilçisinin müqayisə dərəcəsi yaratdığını göstərir. [28, s.162]

Azərbaycan dilçiliyində isə bu şəkilçinin funksiyasına müxtəlif mövqelərdən yanaşmışlar. Belə ki, Ə.M.Dəmirçizadə 1951-ci ildə rak şəkilçinin azaltma (sarı-sarımtıraq) [8, s.128; 9, s.135]; M.Hüseynzadə müqayisə dərəcəsinə aid edir [10, s.133]; Hadı Mirzəzadə rak şəkilçisinin çoxaltma dərəcəsini [13, s.151-154]; Ə.Cavadov isə M.Hüseynzadənin fikrinə şərik çıxaraq rak/rək şəkilçisinin azaltma dərəcəsi yaratdığını göstərir. [5, s.71]

R.Əsgər rak şəkilçisinin «Divani-lüğət-it-türk»də cəmi bircə dəfə, «Qutadgu-bilik»də isə geniş şəkildə işlənərək çoxaltma dərəcəsi bildirdiyini göstərir. [14, s.215]

Biz rak şəkilçisinin hansı dərəcəyə aid olduğuna belə diqqət çəkməklə göstərmək istəyirik ki, sifətlərdə dərəcə kateqoriyasına daxil olan şəkilçilər haqqında belə mübahisəli problemlər olmuşsa, onda bütövlükdə dərəcə sırasına daxil olan bölmələrdə nə qədər mübahisədə olmuşdur? Bu suala ən düzgün cavabı Y.Seyidovun «Azərbaycan dilinin qrammatikası (morfologiya)» əsərində tapırıq. Y.Seyidov bu kateqoriyanın tədqiq olunma tarixini və dərəcələrin sayını aşağıdakı kimi ümumiləşdirir: «Azərbaycan dilində sifətin neçə dərəcəsi var? Bu dərəcələr hansılardır? Bu suallara cavablar arasında xeyli fərqlər vardır?

Dərəcələrin sayları və adları belədir:

Beş dərəcə: adi, kiçiltmə, üstünlük, müqayisə, qüvvətləndirici. [16, s.69]

Üç dərəcə: adi, azaltma, çoxaltma (növləri: bənzərlik, nisbət, üstünlük, artıqlıq». [9, s.135]

Üç dərəcə: adi, azaltma, çoxaltma. [5, s.70]

Dörd dərəcə: adi, müqayisə, üstünlük, azaltma

Altı dərəcə: adi, müqayisə, üstünlük, şiddətləndirmə, kiçiltmə, çoxaltma [1954, s.134; 1963, s.102; 1973, s.100].

Üç dərəcə: adi, çoxaltma (üstünlük, şiddətləndirmə), kiçiltmə. [11, s.90-92], [16, s.271]

Sifətin dərəcə kateqoriyasının sırasını yaradan adların (növlərin) belə müxtəlifliyi ilk əvvəl müəlliflərin məntiqi nəzərə almamalarının nəticəsi idi. Belə ki, Yuxu baldan şirindir, bala baldan şirindir dedikdə burada morfoloji müqayisə əlaməti özünü göstərmir. Bu yalnız məntiqi müqayisədir. Əgər şipşirin, sapsarı sözlərini ayrıca götürsək, burada müqayisə özünü göstərəcək. Amma şirinlik anlayışında əslində bal ilə bala müqayisə edilir. Bu da əslində sintaktik-məntiqi müqayisə ola bilər. Bir sözlə qrammatik kateqoriyal əlamət olmadan morfoloji kateqoriyadan danışmaq olmaz.

A.Babayev müxtəlif dillərdə (rus, alman, ərəb, türk) dərəcə kateqoriyalarını müqayisə edərək üç növ təklif edir:

Adi, adidən az və adidən çox. Yəni adi – azaltma və çoxaltma [6, s.382]

Əslində dərəcə anlayışı şərti olaraq belə bir sıra yaradır: azaltma – adi – çoxaltma. Əsas sıra anlayışı azdan çoxa istiqamətində olduğu üçün bu, daha çox kəmiyyətə aiddir.

Sıra anlayışı, ardıcıllıq, kəmiyyət insanın ad-keyfiyyət anlayışından sonra gələn üçüncü təfəkkür kateqoriyasıdır. Dünyanın bütün xalqlarında ilk əvvəl əşyanın azlıq və çoxluq anlayışı meydana gəlmiş sonra insan idrakı inkişaf etdikcə mücərrəd çoxluq anlayışları konkret şəkildə ifadə edilmək zərurəti yaratmışdır. İlk insan kəmiyyət etalonu bir (1) olmuşdur.

İnsanın ilkin kəmiyyət anlayışı və onun sonrakı inkişafından bəhs edərkən B.M.Kedrov yazır: «Özünün inkişafının ilkin mərhələsində o (insan düşüncəsi) mücərrəd saylarla fikirləşməyi hələ öyrənməmişdir. Belə ki, adlandırılan saylarla əməllərdə özünü göstərdiyi kimi, sayılası əşyaların kəmiyyət xarakteristikası ayrılmaz şəkildə həmin əşyaların keyfiyyət müəyyənliyi ilə qaynayıb qarışmışdır. Bundan əlavə, ilkin dövrlərdə sayların özü olmamışdır. Kəmiyyət xarakteristikası gələcək isimlərlə ayrılmaz şəkildə qaynayıb qarışmışdır (məsələn, Şimal xalqlarının bəzilərinin dilində indiyə qədər bir maralı, iki maralı və s. ifadə etmək üçün müstəqil sözlər qorunub qalmışdır; səhrəda yaşayan bir çox xalqların dilində bir, iki və daha artıq dəvəni bildirmək üçün ayrıca sözlər vardır. [27, s.59]

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu təkcə filoloqların və filosofların mövqeyi deyil, eyni zamanda riyaziyyatçılar da bu fikri təsdiq edirlər. Məsələn, görkəmli riyaziyyat alimləri «Riyaziyyat nədir» adlı əsərdə yazırlar: «…Sayım ideyasının mücərrəd xarakteri intellektual inkişafın yalnız çox yüksək mərhələsində aydınlaşır. Uşaqların gözündə sayım həm işə əsas toxunma ilə hiss olunan obyektlərlə, məsələn, barmaqlarla və çöplərlə birləşmiş şəkildə qalır. Digər tərəfləri, ibtidai dillər də sayını konkret halda başa düşməyi əldə edir: müxtəlif tipli əşyaları ifadə etmək üçün sayım sözlərinin müxtəlif birləşmələrindən istifadə olunur. [29, s.90-91]

Doğrudan da, ilkin inkişaf mərhələsində bəsit təfəkkürə malik insanlarda yalnız barmaqlarla və hər hansı sayıla bilən əşyalarla sayım vərdişləri (bacarıqları, qabiliyyətləri) ola bilərdi. Sonradan mücərrəd azlıq və çoxluq anlayışları meydana gəldi. Yeri gəlmişkən, göstərmək lazımdır ki, şəkilçilər – formal əlamətlərlə çoxluq-cəmlik ifadə etmək daha asan olduğu üçün bu sistemi intellektual inkişafın ilkin mərhələsinə aid etmək lazım gəlir. Çünki flektiv üsulla cəmlənmə çətin linqvistik əməliyyat olduğu üçün sonrakı çağlara aiddir. Çünki bir cəmlik formantı minlərlə tək sözü cəm şəklinə sala bildiyi halda, fleksiya üsulu ilə cəmlənmə çoxlu variantlılıq tələb edir.

Azlıq-çoxluq sırasından danışarkən cəmlik-ikilik və konkret çoxluq anlayışlarını eyniləşdirmək olmaz. Amma bu anlayışları birləşdirən bir ümumi cəhət var ki, o, da birdən sonra ikinin gəlməsidir.

Boduen de Kurtene özünün «Linqvistik təfəkkürdə kəmiyyət anlayışı» əsərində yazırdı: «Linqvistik təfəkkürdə bir sıfır elementini qəbul etməliyik. Amma bu sıfır-linqvistik təfəkkürün sıfırı ali riyaziyyatın sıfırından fərqlənir, necə ki, elementar riyaziyyatın sıfırından fərqlidir. Amma müəyyən qədər linqvistik təfəkkürdəki sıfır elementar riyaziyyatın sıfırına yaxınlaşır. Linqvistik sıfır təfəkkürü cisimsiz canı xatırladır… Kəmiyyət – say çoxluğu anlayışı altında təfəkküründə ikilik yaradan cəhətə açıq üstünlük vermək lazımdır. Riyaziyyat üçün 2 (iki), birinci dərəcəli tarixi əhəmiyyət daşıyır. O vaxta qədər ki, təkcə 1 (bir) anlayışı mövcud idi, onda kəmiyyət anlayışından söhbət gedə bilməzdi. Yalnız 2 (iki) meydana gəldikdən sonra hesab əməliyyatında sayım yarandı». [21, s.314-315]

Doğrudan da, sıranın yaranması və onun ixtiyari ədədlərlə zənginləşməsi yalnız ikidən sonra başlayır.

Bir, iki, üç… sonsuzluğa qədər gedən kəmiyyət sırası öz tərkibində ikilik və topluluq anlayışlarını da ehtiva edir. Kəmiyyət sırasının miqdar və sıra anlayışları haqqında danışmazdan əvvəl ikilik və çoxluq haqqında bir neçə kəlmə demək lazımdır. Əvvəlcə ikilik anlayışı haqqında.

Türk dillərinin, demək olar ki, hamısında 2 ikilik anlayışı ifadə edir. Amma türk dillərinin qədim yazılı abidələrində bu fonomorfem qeyd olunmur. Mahmud Kaşqari lüğətində də bu fonomorfem topluluq-ikilik bildirən formant kimi işlənmir. Görünür, 2 fonomorfemi türk dillərində XII-XIII əsrlərdən işlənmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da geniş şəkildə işlənən bu fonomorfemin Qədim türk yazılı abidələrində işlənməsi haqqında tədqiqatçılar heç bir məlumat vermir. Amma z fonomorfeminin cütlük-çoxluq yaratması haqqında bəzi türkoloqlar məlumat verir. Q.Ramsted vaxtilə köküz sözündəki z morfeminin cəmlik ikilik bildirdiyini göstərmişdi. V.Banq öz həmkarının fikrinə söykənərək irəli getmiş və z fonomorfeminin əşya adlarında və bədən üzvlərinin adlarında cəmlik-ikilik bildirdiyini söyləmişdir. Məsələn, omu-z, bəni-z, iki-z, u-z, di-z və s.

M.Qıpçaq bu fikrin əleyhinə çıxaraq özü yanlış mövqe tutur. O, yazır: «Z. morfeminin kəmiyyət anlayışının ikilik forması olması barədəki fərziyyənin həqiqətə uyğun olmamasını yuxarıda sübut etdiyimizə görə, burada qrammatik cəmlik mənası ifadə edən z morfemindən söhbət geçəcək. [12, s.186]

Məgər müəllif müasir dilimizdə işlənən gö-z, ü-z, d-iz vəni-z və s. sözlərin ikilik birləşdiyinin fərqində deyil. Bizcə, F.Cəlilovun mövqeyi daha düzgündür. O yazır: «…əgər z elementi omuz, köküz, bəniz, üz, göz, diz, ekiz, buynuz kimi sözlərdə cütlük mənası bildirirsə, qırğız, oğuz, simiz, düz, öküz tipli sözlərdə topluluq çalarını, biz, siz, işiniz, qaçınız tipli sözlərdə isə cəmlik mənasını ifadə edir. Göründüyü kimi, cütlük, topluluq və nəhayət cəmlik bildirən z elementi türk dillərində dərin iz buraxmışdır. Ona görə də həmin elementin pratürkdə cütlük və topluluq formantı olduğuna şübhə etməyə heç bir əsas yoxdur. [7, s.199]

z elementi ilə yaranan mən-biz, sən-siz (Azərbaycan dilində), Biz geliriz, biz oturacağız (türk dilində), Biz kiləbiz, Biz uturabır (tatar dilində) və s. indi də geniş şəkildə işlənməkdədir. Bu forma xəbərlik kateqoriyası (şəxs-xəbərlik) şəkilçisi kimi XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan dilində geniş işlənmişdir. Məsələn,

Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan

Fitnə göyərir torpağımızdan, daşımızdan.

Tarac edərək, bac alırız qardaşımızdan

Çıxmaz, çıxa bilməz də bu adət başımızdan. (M.Ə.Sabir)

Və yaxud

Dindirir əsr bizi dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz.

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ avtomobil minməyiriz. (M.Ə.Sabir)

Bu formant XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq öz yerini q-k fonomorfemlərinə verir. Gediriz-gedirik, gedəcəyiz-gedəcəyik və s. burada əlbəttə sıra yaranmamışdır. Amma məna xəttinin tamamlanması baxımından bu formant əhəmiyyətlidir.

Sayların adları (rəqəmlər) türk dillərində ən qədim adlardandır. Orxon-Yenisey abidələrinin dilində saylar sistem təşkil edərək miqdarca sıralanır.

bir-bir (1)

eki-iki (2)

üç-üc (3)

tört-dord (4)

beş/beş/bis-beş (5)

oltı-altı (6)

yıti/yeti-yeddi (7)

sakiz/sekiz-səkkiz (8)

tokuz-doqquz (9). [10, s.100]

Göründüyü kimi, birdən doqquza qədər olan tək saylar müasir türk sistemli dillərdə (kiçik fonetik dəyişikliklə) olduğu kimi işlənir.

Yeri gəlmişkən dünya dillərindəki say sistemləri ilə türk dillərinin say sistemini müqayisə etdikdə aydın olur ki, ən mütərəqqi-sadə say sistemi türk dillərinin sitemidir:

Türk: ® 10 ® 20 ® 30 ®

Rus: ® 10 ¬ 20 ® 30 ®

Fars: ® 10 ¬ 20 ® 30 ®

Alman: ® 10 ¬ 20 ¬ 30 ¬

Bu sistemdən aydın olur ki, türk dillərinin hamısında saylar azdan çoxa doğru sıralanaraq sistem təşkil edir. Rus dili ilə fars dili qohum dil kimi eyni sıralanmaya, alman dili isə onlardan fərqli sıralanmaya malikdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qədim türk dili abidələrində işlənən say sistemi bu günkü sistemdən fərqlidir. Həmin abidələrin dilindəki say sistemi heç bir dilə xas olmayan üsulla yaranır. Bunu ilk dəfə alman alimi Villi Banq müəyyən etmişdir. V.Banqın müəyyənləşdirdiyinə görə həmişə tək saylar sonra isə onluq saylar gəlir. Bundan əlavə, başqa sistemli dillərdə tək say aid olduğu onluğun üstünə gəlir, Qədim türk abidələrində isə ən əvvəl gələn təklik onluqdan əvvəl gəlib onu azaldır. Yəni

Farsca – sizdən(13), rahar dəh (14)

Rusca – пятнадцать (15), восемьнадцать (18)

Almanca – dray und cvancis (23), axt und cvancis (28) olduğu halda Qədim abidələrimizin dilində yagırmı – on demək olduğunu nəzərə alsaq,

iki yagırmi – on (12)

üç yağirmi – on üç

altı yağirmi – on altı

yıti/yeti yağirmi – on yeddi

doğuz yağirmi – on doqquz

bir otuz – iyirmi bir

eki otuz – iyirmi iki

bir qırk – otuz bir

beş/beş yetmiş – altmış beş

sakiz yetmiş – yetmiş səkkiz [18, s.100-101]

Qeyd etmək lazımdır ki, Göytürk dövründə say sistemi sabitləşməmişdi, buna görə də müasir dövrdən çox fərqli cəhətlərə rast gəlmək olur. Göytürk abidələrinin dilində mürəkkəb saylar aşağıdakı model üzrə yaranır: onluq + artukı+təklik. Məsələn,

otuz artuki bir – otuz bir

otuz artuki üç – otuz üç

otuz artuki tort – otuz dörd

otuz artuki sekiz – otuz səkkiz

kırk artuki yeti – qırx yeddi

bir tümən artuki yeti bin – on yeddi min [15, s.186]

Sıra sayları kəmiyyət anlayışının sistem üzrə sıralanmasıdır.

Əksər türk dillərində sıra sayları miqdar saylarına -cı, -çı, -cu, -cu artırmaqla yaranır: birinci – beşinçi – doqquzuncu.

Qədim özbək dilində ımcı-imcı formaları da olmuşdur. Bu forma Azərbaycan dialektlərində indi də qalmaqdadır. M.Şirəliyevin «Azərbaycan dialektologiyasının əsasları» əsərində oxuyuruq: «Dialekt və şivələrimizdə sıra sayları, ədəbi dildən fərqli olaraq, bir çox hallarda ımcı-ımci, ımcu-ımcü şəkilçiləri ilə ifadə edilir. Ədəbi dildə N ünsürü işlənirsə, dialekt və şivələrimizdə m ünsürünə daha çox üstünlük verilir: altımcı, ikimci, onumcu, ücümcü (Qazax, Füzuli, Gəncə); birimci, altımci, qırxımci, onumci (Bakı, Quba, Lənkəran); altımcı, onumcı, birimcı (Şirvan, Salyan)… Dialekt və şivələrimizdə həm M, həm də N səslərinin birləşməsi ilə əmələ gələn sıra say şəkilçilərinə də təsadüf edilir. Məsələn, biriminci, ikiminci (Bakı, Şamaxı). [17, s.183]

B.Serebrennikov və N.Hacıyeva haqlı olaraq göstərirlər ki, «Türk dillərində sıra saylarının yaranması haqqında belə bir nəticəyə gəlmək olar: onların hamısı eyni sxem üzrə əmələ gəlmişdir. Sayların üzərinə -çı, -çi şəkilçisi artırılır. [31, s.131]

Say sıra sistemi haqqında danışarkən müəyyən miqdar bildirən sözlərdən də istifadə edildiyini qeyd etmək lazımdır.

Əvvəl-orta-axır-son. [4, s.142]

1960-cı ildə Azərbaycan EA-nın nəşr etdiyi «Azərbaycan dilinin qrammatikası»nda isə deyilir: «Bir sıra zərflər məsələn əvvəl, axır, son, orta – ıncı, inci, uncu, üncü şəkilçiləri qəbul edərək sıra anlayışı bildirir. [5, s.77]

İndi artıq bütün başqa türk dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də say sistemi sabitləşmişdir. Onlar şifahi nitqdə sözlərlə – leksik vahidlərlə ifadə olunur. Yazıda isə onların şərti işarələri mövcuddur. Əslində onların işarələri daha çox bəşəri adları isə millidir.

Say işarələri cəmi üç qismə ayrılır:

1. Roma rəqəmləri bunlardır: I, IV, V, X, L, C, D – bu rəqəmlərlə böyük hesablamalar aparmaq çox çətindir. Çünki onlar dəyişmir.

2. Ərəb rəqəmləri: ١, ٢, ٣, ٤, ٥, ٦, ٧, ٨, ٩ və ٠ (sıfır) – bu rəqəmlər yalnız ərəblər və farslar tərəfindən işlənir.

3. Hind rəqəmləri: bu rəqəmləri Hindlilər V əsrdə yaratmışdılar. Ərəblər bu rəqəmləri öz adlarına çıxaraq X-XII əsrlərdə Avropaya yaydılar buna görə də bu rəqəmlər ərəb rəqəmləri kimi tanınır: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Əslində bu rəqəmlərin də əsasında 1 (bir) etalon rəqəmi dayanır: 1, 4, 5, 6, 7 və s.

Feillərdə sıra problemi dilçilik tarixində o qədər də qədim deyil – cəmi 70 illik tarixə malikdir. Amma bu, elmi araşdırmalar üçün çox da az müddət deyil. İlk dəfə feillərdə sıra probleminə akad. A.Q.Şanidze SSRİ EA Ədəbiyyat və dil şöbəsinin Leninqradda keçirilən sessiyasında (27.1-1941) etdiyi məruzədə toxunmuşdur. A.Q.Şanidze hələ indi də çoxlarının fərqinə vara bilmədiyi sıra problemini inandırıcı şəkildə qoymuşdu. O, feillərdə sıra probleminin əhəmiyyətini isimlərdəki hal paradiqması ilə müqayisə edərək üstünlüyü sıra məsələsinə verərək deyirdi:

Sıra hallanmadan az əhəmiyyətli reallıq deyil. Hal kateqoriyası olmayan dillər vardır, amma sırasız dil təsəvvür etmək çətindir. Dilin morfoloji sistemində feil sırası isimlərdəki hallanmadan daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Formal mənada feilə belə tərif vermək olar: «Sıra üzrə dəyişən söz». [32, s.228]

Alim feil sırasına belə tərif verir:

Sıra – bu hər bir feil formalarının bütün başqa qrammatik şəraitdə bir-birindən şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişən əlahiddə qrupudur: [32, s.223]

İstər ümumi dilçilik aspektində, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində bu məsələ, demək olar ki, heç bir əks-səda doğurmadı. Ondan düz 20 il sonra Azərbaycan dilçiliyində o vaxtlar gənc dilçi alim A.Axundov bu problemə toxunaraq həm intensiv, həm də ekstensiv cəhətdən problemin qoyuluşunda A.Q.Şanidzedən irəli getdi.

1968-ci ildə Bakıda türk dillərində zaman və forma problemlərinə həsr edilmiş ümumittifaq türkoloqlar müşavirəsində, Azərbaycan dilində felin хябяр forması (изъявительное наклонение глагола в Азербайджанском языке)  mövzusunda etdiyi məruzədə problemi həm ənənəvi, həm də struktur dilçilik mövqeyindən şərh etdi. [19, s.131-137]. O, Azərbaycan dilində 6 fel sırası haqqında məlumat verirdi. Alim göstərirdi ki, felin zaman üzrə sıralanmasında  imək felindən doğulmuş idi, imiş köməkçi felləri d(x) və m(x)ş modelləri ilə fəal iştirak edir.  Ən iki yardımçı fellə şərtlənən iki sıra yaranır. Birinci sırada morfoloji əlamət olmur. (S₁⁰). Bu sıra feilin bütün zamanlarına - şühudi keçmiş (-dı, -di, -du, -dü), nəqli keçmiş (-mış, -miş, -muş, -müş), indiki (-ır, -ir, -ur, -ür) qəti gələcək

(-acaq, -əcək), qeyri-qəti gələcək (-ar, -ər) - ehtiva edir (məs: aldı, alir, alar və s.) ikinci sırada isə iki yarım sıra mövcuddur. Bu sıranın  düsturu belədir.

S₂^imək = Y₁^d(x) + Y₂^M(x)ş – danış

S₂^imək – Y₁^d(x) = görmüşdü

S₂^imək – Y₂^M(x)ş = almışmış (almış imiş) [1, s.264]

Türk dillərində fellərdə sıra olduğunu göstərən, daha doğrusu qəbul edən dilçilərdən S.N. İvanovu və N.E.Hacıəhmədovun adını göstərmək olar. S.N. İvanov özündən əvvəlki alimlərdən fərqli olaraq sıra termini yerinə fon termini işlətmiş, qumık dilçisi N.E.Hacıəhmədov isə sıra, fon terminləri ilə yanaşı orientasiya (istiqamət) ifadəsindən də istifadə etmişdir. [25, s.68-70; 22, s.235-238]

Azərbaycan dilində elə cümlə konstruksiyaları vardır ki, orada ikinci sıranın hər iki yarımsırası formal cəhətdən iştirak edir. Məsələn,

Durmuş idim küçədə, birdə nə gördüm hamam,

Ağrısını aldığım feyri gəlir lül piyan.

Catcaq uzub bir qoca saili qusdurdu qan. (M.Ə.Sabir)

Bu sıranı belə modelləşdirmək olar.

S₂^imək = Y₁^d(x) – S₁ –Y₁^d(x)

Ədəbiyyat

Azərbaycan dilində:

1. Axundov A.Türk dillərində zaman və sıra kateqoriyalarının qarşılıqlı əlaqəsi. “Dil və ədəbiyyat”.  2 cilddə. I cild. Bakı, “Gənclik”, 2003.

2.  Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV cild. Bakı, Elm, 1987

3.   Azərbaycan Sovet Ensklopediyası. VIII cild, Bakı, 1984

4.   Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, EA. nəşri, 1951

5.   Azərbaycan dilinin qrammatikası.Morfologiya. Bakı, Azərb. EA. nəşri, 1960

6.   Babayev Adil. Dilçiliyə giriş. Bakı, Maarif, 1992

7.   Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, Maarif, 1968

8.   Dəmirçizadə Ə. Sifət.Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər. Bakı, 1977

9.   Dəmirçizadə Ə. Sifət. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, 1951

10. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954

11. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1983

12. Qıpçaq M. Türk dillərində kəmiyyət anlayışı. Dok. dis.Bakı.2007

13. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı, 1962

14. Ramiz Əsgər. Mahmud Kaşqari və onun “Divanü lüğat-it-türk”əsəri. Bakı. 2008

15. Rəcəbli Ə.Ə. Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı, 2002

16. Şərifov A. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, 1936

17. Şirəliyev M. Ş. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, Maarif, 1968

18. Şükürlü Əlisa. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, Maarif, 1993

 

Rus dilində:

19. Ахундов А.А. Изъявительное наклонение глагола в азербайджанском языке // Вопросы категорий времени и наклонения в тюркских языках.Баку, «Элм»,1968.

20. Баскаков Н.А. Диалект кумандинцев (куманды-кижи). М. Наука. 1972.

21. Бодиен де Куртене. Избранные труды по общему языкрзнанию. М.Из. АН СССР. 1963.

22. Гаджиахмедов Н.Э. Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке (сравнительно с другими тюркскими языками). –М., 2000

23. Б.М.Газиев. Степени имен прилагательных в азербайджанском языке. АК.Д.  В.1965.

24. Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. М-Л. 1940.

25. Иванов С. Н. Курс турецкой грамматики. Часть 2. Грамматические категории глагола. Ленинград. ЛГУ. 1977.

26. Исхаков Ф.Г. Грамматика кумыкского языка. М.1956.

27. Кедров Б.М. О повторяемости особого ряда в процессе развития. «Философские науки».  №1 1999.

28. Кононов Н.К. Грамматика современного узбекского языка. М-Л. 1960.

29. Курант Р., Роббинс Т. Что такое математика. М-Л. Гостехиздат. 1947.

30. Пиотровский Р.Г., Бектаев К.Б., Пиотровская А.А.Математическая лингвистика. 1977.

31. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. В. 1979.

32. Шанидзе А.Г. Категория ряда в глаголе. Известия института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н.Я.Марра. 1941, стр. 209-230

 

Проблема категории ряда в языке

РЕЗЮМЕ

                В статье предпринята попытка исследования способов образования ряда с помощью различных языковых единиц. Автором подвергаются к исследованию некоторые особенности существительных, прилагательных, числительных и глаголов в образовании категории ряда в языковом аспекте.

 

Problem of an Opposition Category into Linguistic

SUMMARY

In the article had taken attempt of research an opposition category and ways of formation it by means of various language units. The author has exposed to research some features of Nouns, Adjectives, Numerals and a Verbs on formation of an opposition category in language aspect.

 

Açar sözlər: sıra, kateqoriya, zaman.

Ключевые слова: ряд, категория, время.

Keywords: an opposition, a category, tense.

 

 

Nigar Hacıyeva

NAGIL DİLİNDƏ BƏDİİ  XİTABLARIN  EKSPRESSİYASI

Хиtаб мцражияtин башлыжа васиtяляриндян бири олан синtакtик ващиддир. Бу синtакtик ващид експрессийа йараtма функсийасына да маликдир. T.Яфяндийева хиtа­бын цслуби-експрессив эюсtярижиляринин харакtерик яламяtлярини беля изащ едир: «…хиtабларын яксяриййяtи експрессивдир. Щямин кейфиййяt ися бядии сюз сяняtкар­ларына хиtаблардан мцхtялиф цслуби мягсядлярля ялагядар исtифадя еtмяйя эениш имканлар ачыр, юзц дя чох заман йарадыжы бир шякилдя, новtоржасына. Чцнки хиtаб­ларын харакtеризяедижи функсийасы яксяр щалларда фярди-субйекtивдир»(1)

И.Ковtунова хиtабларын експрессивлийинин дяряжялярини мцяййянляшдирмиш, хцсусян дя бядии дилдя онларын йараtдыьы ифадялилийини эюсtярмишдир (2)

Хиtаб барядя эениш монографийанын мцяллифи Ш.Оружова tцрк дилляриндя хиtабларын цслуби имканларына да tохунараг йазыр ки, ццслуби имканларын чохлуьу, мящз бу рянэарянэлик хиtабларын експрессив-емосионал tясир йараtмаьынı, еляжя дя ифадя васиtяляринин зянэин вя мцхtялифлийини tямин  едир(3)

Хиtаб синtакtик ващидлярдян олуб наьыл дилиндя дя емосионал-експрессив кейфиййяtлярля йцклянир вя бир чох щалларда поеtик чаьырыш дейиминя чевриля билир. Конкреt олараг Азярбайжан наьылларында хиtаблар експрессив яламяtини ашаьыдакы ишtирак еtдийи мягамларда эюсtярир:

1.                                                             наьыл гящряманынын харакtерик хцсусиййяtляринин ачылмасына кюмяк едир;

2.                                                             субйекtив мцнасибяtляри ифадя едир;

3.                                                             бядии фцгур яламяtи кясб едяряк експрессив харакtеизяедижи кейфиййяt

 билдирмяйя хидмяt едир.

Бязи tядгигаtларда дил ващидляринин експрессивлийи иля емосионаллыьы гарышыг салыныр. Исtяр лексик, исрярся дя синtакtик сявиййядя емосионаллыг иля експресвлик ара­сында фярг гоймаг юзлцйцндя олдугжа чяtин мясялядир. Лакин бу фярги мцяй­йян­ляшдирмяк зяруридир. Адяtян, емосионаллыг дедикдя данышанын щисс вя щяйяжан­ла­рынын, ящвал-рущиййясинин ифадяси нязярдя tуtулур. Демяли, емосионал дил ващидляри ян яввял данышыг дилиндя мейдана эялир. Бунлар обйекtив сяжиййя дашыйыр, бунларын ишлядилмясиня нязаряt олунмур, tябии шякилдя tязащцр едир (нидалар, гарьышlar, сюйцшляр вя бяд дуалар вя с.) Ниtгдя експрессийа ися яввял йазылы мяtнлярдя tяза­щцр едир вя киtаб дили иля ялагядардыр. Нязяря алынмалыдыр ки, йазылы ниtг- йазы щяля дил дейилдир, щабеля жанлы ниtгин даими tясириня мяруздур. Шифащи ниtг йазылы бядии ядябиййаtда олдуьу кими дейил, мцtляг аз йа чох дяряжядя дяйишдирилмиш, йонулмуш, «ябядиляшдирилмиш» шякилдя юз яксини tапмыш олур.

Наьыл дилиндя експрессийа чох эцжлцдцр. Чцнки бу jанрда охужуйа есtеtик tясир эюсtярян вя бунунла да онлары овсунлайан, tилсимя салан, сещрляйян жящяtляр чохдур. Еля бу експрессийа мягсяди иля наьыл йараданлар диля чох фяал мцдахиля едир, чох мцщцм йюндяйишмяляр цзяриндя лингвисtик експрерименtляр апармышлар. (4)

Азярбайжан дилинин синtаксисиня аид олан дярсликлярдя дя хиtабларын ясас мягсяди кими ифадянин tясирини арtырмасы юн плана чяилмишдир. Беля хиtаблар ясасян бядии дилдя вя бязян дя мцяййян щисси щал кечирян инсанларын мцражияtляриндя ишлядилир Он эюря дя беля хиtаблар вя еляжя дя инсанлара аид хиtабларын бир гисми бядии хиtаблардыр. (5)

С. Абдуллайева йазыр: «Хиtаблар наьыл вя дасtанларын дилиня хцсуси пафос, дябдябя, tямtяраг верир, онун бядии дяйярини арtырыр…Бядии хиtабын ясас харакtерик хцсусиййяtи диалоjи ниtгдя юзцнц эюсtярмясидир. Наьыл вя дасtан дилиндя ишлядилян бядии хиtабларда мцражияt емосионал щиссля бирляшир. Бядии хиtаблар експрессив мяна дашыйыжысы олуб, чох вахt меtофорик сяжиййяли олур. Бядии хиtабларын ифадя tярзи, инtонасийасы наьыл вя дасtан дили цчцн бядии васиtя щесаб едяля биляр» (6)

Наьыл дилиндя бядии хиtаблар ягли-идраки харакtеря маликдир вя бунлар tяфяккцрля бирбаша баьлыдыр.

1)                                    Ей назянин, мян Кашкаш пящляваны эязирям.- Ей жаван, ня мягсяднян, ким tяряфиндян эялмисян? Эялмишям Кашкаш пящлявандан Пяри ханымы алыб апарам (168)

2)                                    Наьылларда диалоглар эениш шякилдя ишлянир. Щямин диалогларын суал вя жаваб репликаларында хиtаб ишлянир. Мяс.: Gцндя филан гядяр елчи эялир, ня дейирсян? Пяринуш деди:- Мещрибан аtа, мян яря эеtмяк исtямирям (53). «Мещрибан аtа» хиtабы диэяр формада Пяринушун ниtгиндя дейилир: «Аtайи-мещрибан, анам юлян эцндян бяри сянин баьына эязмяйя эеtмямишям. Изин вер, эедим баьа» (53); Гары гула деди:- Ей пящляван, бу чох мцшкцл ишди. Пящляван деди:- Нюшцн мцшкцлдц? Гары деди:- Ей пящляван, бу шящяри эюрцрсян? Деди:- Эюрцрям (АН, Ы, 350). Хиtаблар диалогларда щямсющбяtлярин мцражияtини tямин едир:- Гыз, дцз tапмысан. Инди сирри бизя сюйля. Гыз деди:- Шащ, мяня дейин эюрцм, нахырчынын гызларыны нейлядиниз? Шащ деди:- Гыз, бяс бу жащи-жялалы ня жцр дцзялtдин? Гыз деди:- Шащ, бил, аэащ ол, о хырда гыз мяням (АН, Ы, 94,95).

3)             Хиtабын tякрары експрессивлийи арtырыр:- Бажылы, бажылы, мян горхурам (128).

4)             Хиtаблар вулгар сяжиййя дашыйыр: Ей щарамзада, де эюрцм, мяня ня цчцн эюз-гаш аtдын? (231), Ей имансыз чяпял, эяряк Гара вязирин гулуну киши еляйясян (236).

5)             Хиtаб фразеоложи мцщиtдя експрессийаны эцжляндирир: Цзцм айаьынын алtына, ханым, доьрудур, ня гядяр Сянубяр ханым мяни исtяйирди, бир о гядяр дя мян Сянубяри исtяйирдим (233).

6)             Яксяр щалларда нидаларда бирэя ишлянян хиtаблар наьыл дилиндя емосионаl-екс­прес­сив ифадя имканларыны эенишляндирир, фикрин чаtдырылмасында фяаллыг эюсtярир: -Ай пящляван аьа, яэяр исtяйирсян юзцн tювля щяйяtиня эеt, мян дя аtларын щамысыны чыхардым, щансы хошуна эялся, ону эюtцр (ЫЫЫ ж., 77),- Ей жаван, гал мяня нюкяр ол. Гул да еля буну исtяйирди (АН, Ы, 351.) Беля хиtабларла мцражияtдя разылашма вя йахуд разы олмама мяналары ифадя олунур.

7)             Хиtаб сяжиййяли вокаtив сюзляр дя наьыл дилиндя чохишляклийиля сечилир вя даща чох експрессийа йарадыр:- жаным гурбан, эюзцм гурбан, дур бир айаьа, фырлана-фырлана кцпядян бир аз говурма чыхар, эяtир йейяк! (112).

8)             Хиtаблар наьылларда мяслящяt алма мягамында ишлянир: Гул гарыдан ял чякмяйиб деди:- Гары няня, эяряк бу елин адяtини мяня юйрядясян (АН, Ы, 350).

9)             Хиtаблар бядии мцщиtдя ики жцр ишлянир: 1) ади хиtаблар, бунлар експрессивликдян узагдыр. Наьыл дилиндя беляляри дя чохдур. 2) експрессийа yaradan,

харакtеиизяедижи-гиймяtверижи хиtаблар. Бунлара да наьыл дилиндя чох расt эялмяк олур. Беляляри наьыллларда идейа вя мязмунла ялагядар, цслуби мягсядяуйьунлугла баьлы ишлядилир. Наьыл дили фанtазийа иля долу олдуьу цчцн беля бядии хиtаблар даща эеnиш ишлянмя жящяtи иля фярглянир. Бунлар мяжазиликля йоьрулан субйекtив-гиймяtверижи tябияtлидир. Мяс.: Ей назлы ниэар, эеtмя амандыр (АН, Ы, 65). Бурада «ей назлы ниэар» хиtабы гиймяtверижи tябияtя маликдир. Дахилян емосионал-експрессив мащиййяtлидир.

10)                  Хиtабларын ифадя васиtяляри наьылларда рянэарянэдир. Бунлар даща чох цслуби-експрессив сяжиййяли сюзлярля, бирляшмялярля, синtакtик tякрарларла, бядии tяйинлярля, алгыш, гарьыш, сюйцш харакtерли сюзлярля юз ифадясини tапыр.

11)                  Tясир гцввяси кяскин вя сярt експрессиалы хиtаблар:

12)                  Наьылларда хиtаблар щисс-щяйяжанын, мящяббяt вя нифряtин, севинж вя кядярин, шювкяt вя гязябин, рящм вя гяддарлыьын, мярщяммяд вя залымлыьын вя бу кими екс­прес­сийаларын tясирли ифадясиня хидмяt эюсtярир. Щямин експрессив мяналарын наьыл дилиндя ифадясиндя мцхtялиф харакtерли хиtаблар ишtирак едир. T.Яфяндийева бун­лар­дан бир гисминин сюзцн щягиги мянасында, диэяр гисимляринин ися мяжази мянада, йяни образлылылыг йараtмаг мягамында ишляндийини эюсtярир. Онун вурьуладыьы кими, шцбщясиз, образлы хиtаблар бядии йарадыжылыг цчцн даща ялверишли вя ящямиййяtлидир. Щямин хиtаблар мцражияtля бирликдя охшама, язизлямя, нявазиш кими експрессив чаларлар дашыйараг, ювлада вя гадына мещрибан мцнасибяtин ифадяси олараг ишлянир .(Яфяндийева T. Эюсtярилян ясяр, с. 152).

13)                  Севинж експрессийасы:- Исtякли оьлум! Бир чюряйим ювсанаtа кечди, галх, бурада йаtмаг мяслящяt дейил (АН, ЫЫ, 49) Бу хиtаб tез-tез падшащ вя арвады tяряфиндян ишлядилир.

14)                  Нифряt експрессийасы:

15)                  Мянфи експрессийа: - Ей tамащкар инсан, сян бу дяфя щюкмян юлцмя эедирсян ( АН, ЫЫ, 157)

16)                  Мцсбяt експрессийа: Падшащ оьлуна деди:Ей эюзцмцн нуру, нийя беля аьлайырсан? Оьлан аtасынын сясини ешидяндя айаьа галхды, хидмяt мягамында дайаныб деди:- Мещрибан аtа, хясtялянимишям (АН, Ы, 157);- Дцнй Дцнйамалы, гадан алым, мян юлцрям. Гызымдан муьайаt ол (АН, Ы, 156).

17)                  Вулгар експрессийа:

18)                  Алгыш експресийасы:

19)                  Гарьыш експресийасы:

20)                  Йалварыш експрессийасы: Експрессийаны йарадан мцщиt бязян мцражияt олунан шяхсин гейри-мцяййянлийи иля баьлы олур. Мцражияt едян субйекtи tанымыр. Мяс.: -Ай йолнан эедян, мяня рящмин эялсин, кимсясиз гызам, мяни дя апар, сяня мянфяяtим дяйяр (АН, Ы, 160). Хиtабын мязмунунда йарыш чалары ачыг-айдын щисс олунур. Вя йахуд: Шащ деди:- Вязир, вякил, ей мяни исtяйянляр, мяня бир tядбир tюкцн. Йухуда эюрдцйцм гушу tапын эяtирин. Йохса мян бу язаба дюзя билмярям (АН, Ы, 97)

21) Бир шейи дягигляшдирмяк, юйрянмяк експрессийасы: Гасид дцз Мисирин йанына эедиб деди:- Ей бюйцк пящляван, падшащ билмяк исtяйир ки, сян кимсян вя ня цчцн дава еляйирсян? (АН, Ы, 152); -Ей нурлу шяхс, сян кимсян ки, мяня бу гядяр йахшылыг еляйирсян? (АН, Ы, 151).

21)                  Хащиш експрессийасы:- Яzиз ана, дур эеt аtамдан мяня ижазя ал, аtлардан бирини, бир дясt дя пящляван либасы ал, мян дя эедим (АН, Ы, 97). Ей мещрибан аtа, бизя ижазя вер, эедяк о гызы tапыб эяtиряк (АН, Ы, 97)

Гиймяtверижилик шащлара гаршы даща чох цнванланыр. Мясялян, «Падшащ саь олсун» хиtаб-мцражияtи: Бир эцн вязир, вякил, башбилянляр йыьышыб падшащын йанына эялдиляр, дедиляр: - Падшащ саь олсун, сяня арвадсызлыг йарамаз. Балажа ушаьын вар. Щалал сцд яммишлярин бирини ал. Щям сяня tямкин олсун, щям дя ушаьына (АН, Ы,

22)Бу мцражияt-формул наьылларда эениш йайылыб харакtеризяедижи функсийа дашыйыр.

Наьылларда ифадяни гцввяtляндирмяк, ниtгин tясир гцввясини арtырмаг цчцн хиtаблар мцхtялиф шякилдя tякрарланывр. Мяс.:

А) садя хиtаблар tякрарланыр:

Б) мцряккяб хиtаблар tякрарланыр:

Tякрар олунан хиtабларда чох вахt сырф чаьырыш моtиви гцввяtли олур. Мяс.: Эюрдц шящярин гыраьында бир кома вар, аtы сцрдц комайа, чаьырды: Ай ев йийяси, ай ев йийяси (АН, Ы, 171).

Наьылларда хиtабын мянасы йалныз мцражияt билдирмякля мящдудлашмыр. Хиtаб щям дя данышанын мцражияt еtдийи шяхс вя яшйайа мцнасибяtини дя билдирир. Бу мцнасибяt язизлямя, мяслящяt вермя, йалварма, гаршыдакына кин бяслямя, щирслянмя, ямр еtмя вя с. ялавя мяналардан ибаряtдир. Наьылларда хиtаб васиtясиля мцражияt едиля­нин хцсусиййяtляри дя мцяййянляшя билир (Абдуллайев вя б. Мцасир Азярбайжан дили. Синtаксис, 1972, с. 320).

Мцражияt олунаны даща яtрафлы сяжиййяляндирмяк цчцн: Хиtабын яввялиндя tя­йин­ляр ишлядилир. Мяс.: - Ей йеtим гызлар. Йеня дя язаб-язиййяt ичиндясиниз?..- Ей рящм­кар шир, залымлара нифряt, бизя еля йер эюсtяр ки, орада залым олмасын (АН, Ы, 233).

Наьыллардакы хиtаблар щям дя мцнасибяt билдирир. Мцнасибяt инtонасийадан, хиtаб цчцн сечилян лексик ващидлярдян, хиtабларын tяйинляриндян, ялавяляриндян айдын олур. Мцнасибяt билдирян хиtаблар наьыл дилиндя дя поеtик фикрин ифадясиня йол ачыр. Мяс.: Сяди деди:- Ей гардаш, эедяк юз вилайяtимизя, дейирляр аtа-анамызын эюзляри аьламагдан кор олуб (АН, Ы, 212). Беляляри чаьырыш семанtикасындан нисбя­tян узаглашыр, ялавя семанtик чаларлар кясб едир. Щямин мяналарла данышан чох заман мцражияt олунан шяхся юз мцнасибяtини ифадя едир.

Беляликля, наьыл дилиндя xitablı cümlələr експресийа йарадан   гцввяtли син­tак­tик-цслуби васиtя кими чыхыш edərək наьыл дилиниn ifadəlilik imkanlarının zənginləş­məsinə kömək edir.

 

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

 

1. Яфяндийева T. Азярбайжан ядяби дилинин цслубиййаt проблемляри. Бакы, «Елм», 2001, с. 139)

2. Ковtунова И.И. Поэtический синtаксис. М., 1986, с. 83

3. Оружова Ш. Tцрк дилляриндя хиtаб. Филолоэийа елмляри намизяди алимлик дяряжя­си алмаг цчцн tягдим олунмуш диссерtасийанын авtорефераtы, Бакы, 2007, с.19)

4.  Адилов М. Мящяммяд Фцзулинин цслубу вя поеtик дили. «Маариф» няшриййаtы, Бакы, 1996, с. 478, 479 ( 544 с.).

5.  Абдуллайев Я., Сейидов Й., Щясянов А. Мцасир Азярбайжан дили. Синtаксис. ЫВ щисся, «Маариф» няшриййаtы, Бакы, 1972, с. 316 ( 476 с.)

(Абдуллайева Сянубяр. Азярбайжан наьыл вя дасtанларынын дили. Бакы, «Елм», 1998, с.190 ( 229 с.).

6.  Абдуллайева Сянубяр. Азярбайжан наьыл вя дасtанларынын дили. Бакы, «Елм», 1998, с.190 ( 229 с.).

7. Азярбайжан наьыллары. Беш жилддя. Ы жилд, «Шярг-Гярб», Бакы, 2005.

8.  Азярбайжан наьыллары. Беш жилддя. ЫЫ жилд, «Шярг-Гярб», Бакы, 2005

9.  Азярбайжан наьыллары. Беш жилддя. ЫЫI жилд, «Шярг-Гярб», Бакы, 2005

 

 

В статье на основе выбранных из сказок примеров рассмотрены экспрессивные возможности, имеющие место в предложениях с обращениями, указаны ситуации их употребления и оттенки значения.  

 

 

Expression of Art References in Language of Fairy Tales

SUMMARY

 

In the article on the basis of examples chosen from fairy tales are considered the expressional possibilities which are taking place into references sentences, and situations of their use and value shades are specified. 

 

Açar sözlər: nağıl, xitablı cümlə, ekspressiya.

Ключевые слова: сказка, предложение с обращением, экспрессия.

 Keywords: a fairy tale, the reference sentences, an expression.  

 

 

İradə İsrafil qizi Kərimova

AZƏRBAYCAN  ONOMASTİKASINDA  LƏQƏBLƏR  VƏ  ONLARIN

 LEKSİK-SEMANTİK QRUPLARI

                     Köməkçi ad kateqoriyalarının ən geniş və maraqlı növlərindən biri ləqəb­lərdir. Azərbaycan antroponimikasında ən zəngin, rəngarəng və maraqlı xüsusiyyətlərə malik kateqoriya ləqəb kateqoriyasıdır. Ləqəb ərəb dilindən götürül­müş sözdür və bir adamın əsl adından başqa onun xasiyyətindəki xüsusiyyətləri, xarici görünüşü, peşə və məşğuliyyəti, müəyyən hadisə, hal, keyfiyyət, ictimai həyatda rolu, başqa bir obyektə oxşarlığı ilə əlaqədar başqaları tərəfindən verilmiş köməkçi addır ki, bu da mənfi və ya müsbət mənalı ola bilər. Azərbaycan antroponimikasında dolaşıq xüsusiyyətlərə malik olan bu kateqoriya  əsl şəxs adı, təxəllüs adı, ata adı və familiya ilə əlqədar olub. Ləqəbi şəxs özü seçmir, başqaları tərəfindən verilir. Lüğətlərdə isə ləqəbi bu cür izah  edirlər: “Müəyyən bir səciy­yəvi xasiyyətinə və ya başqalarından ayrılan  əlamətlərinə  görə adama verilən qeyri-rəsmi addır.” (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Bakı, 1983, səh.231).

Tədqiqatçılardan M.Adilov, A.Paşayev qeyd edirlər ki, Azərbaycanın müxtəlif dialekt və şivələrində ləqəb və ayama mənasında ayalğa (Şəmkir), nəssə (Culfa), təlğa (Qazax), əyalğa, əlğa, əyəlğa kimi variantlar da vardır. Bu sübut edir ki, ləqəb termini vəzifəsində müxtəlif vahidlərdən istifadə olunur, ədəbi dilimizdə isə yalnız “ləqəb” termini qəbul edilmişdir.

Ləqəblər də əsas və digər köməkçi ad kateqoriyaları kimi fərqləndirici və fərdiləşdirici, yəni özünəməxsus  spesifik  xüsusiyytlərə malikdir.

Sözsüz ki, hər bir adamın fərdi – şəxsi adı var və rəsmi şəkildə bu, labüddür, lakin ləqəb hər adama verilmir. Fərdiləşdirilmiş işarə olan ləqəb çox vaxt mənfi, qeyri-adi xoşa gəlməyən, fiziki cəhətdən qüsuru olub mənfi mənəviyyatı ilə fərqlənən adamlara verilir. Əslində insanın fiziki qüsurunu onun yadına salıb istehza etməyin günah olduğunu hər kəs (söhbət əsl, vicdanlı insanlardan gedir) bilir, lakin fiziki qüsurla mənəvi qüsuru bir-birini tamamlayanlar belə ləqəblərə çox layiqdirlər, çünki ləqəbin meydana gəlməsində “günahkar” elə  şəxsin özü olur. Fiziki qüsurua, yaxud hər hansı bir savada, elmə arxalanıb əndazədən, etika, tərbiyə, əxlaq, milli mentalitet normalarından kənara çıxmaq yalnız anormal olanlara xasdır ki, buna da insan cəmiyyətində yol vermək olmaz.(İ.K.)

Ləqəb həm tək bir şəxsə, həm də bir neçə şəxsə, kollektivə, ailəyə, nəslə mə­həl­ləyə, kəndə, xalqa aid ola bilər. Ləqəblər çox vaxt əsl şəxs adı ilə birlikdə işlə­nərək daha çox familiyaya oxşayır və əsasən mənfi münasibət əks etdirir. Şəxsin ləqəbi ilə onun keyfiyyəni, əlaməti arasında müəyyən yaxınlıq olur ki, əksər hallarda məfhumla sözün, yəni ləqəbin sərhəddi bərabərləşir: ayağı şikəst olana “Topal”, “Çolaq”, “Axsaq”, gözü görməyənə “Kor”, ağıldan Kəm olana “Dəli”, üzündə çopur olana “Çopur” ləqəbləri ilə müraciətdə sözlə məfhum bərabərdir. “Koroğlu” dasta­nında Keçəl Həmzə, Çopur Səfər buna misal ola bilər və belə ləqəblər bədii əsərlərin dilində, danışıq dilində, dialektlərimizdə çoxdur.  Müsbət mənalı ləqəblərdən  fərqli olaraq mənfi xarakterli ləqəblərin daşıyıcıları, əlbəttə ki, onların həmin sözlə çağrılmalarını istəmirlər.

Ləqəblərin yaranmasına adaşların çoxluğu da səbəb ola bilər. Belə halda onları bir-birindən fərqləndirmək üçün həm mənfi, həm də  müsbət ləqəblərdən istifadə olunur. Belə ki hər kəsə öz mənəviyyatına görə, müsbət və ya mənfi xüsusiyyətinə, xarakterinə, cəmiyyətdə  tutduğu mövqeyə görə müsbət və ya mənfi ləqəb verilir. Ləqəb verilərkən elm, savaddan çox mənəviyyat, xarakter nəzərə alınır, mənəviyyat, əxlaq, tərbiyə, mədəniyyət, etika, insanlıq olmayandan sonra o elm, savad kimə lazımdır?! (İ.K.)

Azərbaycan antroponimikası tarixi sübut edir ki, ləqəblər xalq arasında hələ qədim dövrdən formalaşmağa başlayıb. Məşhur “Dədə Qorqud” dastanında da bəzi personajların ləqəbləri olmuşdur. Dastanın üçüncü boyunda Beynək “Boz oğlan” ləqəbi ilə tanınmışdır.

XIY əsrdə Ağqoyunlu hakimlərindən biri Türkalı bəy də “Bozdoğan” ləqəbini daşımışdır.

XIX əsrdə Şirvanşah Şeyx İbrahimin “sultan əzəm”, “sultan bin sultan”, “dünya və dinin cəlalı” kimi ləqəbləri olmuşdur. Onun adının əvvəlindəki “Şeyx” ləqəbi isə  tarixən alimlərə, müdriklərə, hörmətli adamlara, ziyalılara, nüfuzlu adamlara verilmlş ümumi ləqəbdir.

Ləqəblər insan kollektivi arasında ünsiyyəti asanlaşdırdığı kimi, qədim zamanlardan bədii əsərlərin personajlarını da bir-birindən fərqləndirən mühüm vasitədir və eyni zamanda bədii və publisist əsərlərdə güclü komizm və yumor yaratmağa xidmət edir. Bu mənada xalq arasında çox sərrast və təmkinlə, səbrlə düşünülmüş yüzlərlə-minlərlə ləqəblər vardır ki, bədii söz ustaları onlardan bacarıqla istifadə edirlər.

Ləqəblərin tarixi çox qədimdir və xalq təfəkkürünün məhsüiü olan ləqəb bu günümüzə gəlib çatmışdır və gələcək nəsillərə də çatacaqdır. Buna görə də həm valideynlər yeni doğulmuş uşağa ad seçərkən ehtiyatlı olmalı, mənalı və ahəngdar səslənən ad seçməlidir, həm də bu və ya digər adı daşıyan şəxs mənsub olduğu xalqın və cəmiyyətin adət-ənənəsinə münasib hərəkət etməlidir ki, xalq ona ləqəb verməsin.

Onomastikamızda ləqəblərdən iki formada istifadə edilir:

1. Şəxsi-rəsmi adsız işlənən ləqəblər rəsmi adı əvəz edir və onun yerində işlənir: Koroğlu – Rövşən,  Məcnun – Qeys,  Qərib – Rəsul, İraneyi Cəngi - Dilara Cəngi və s.

2. Şəxsi-rəsmi adlarla birlikdə işlənən ləqəblər çoxluq təşkil etdiyindən onları üç yerə ayra bilərik:

a) Şəxsi-rəsmi addan əvvəl işlənən ləqəblər: Çoban Məmməd, Bic Təhməz, Qaz Məmməd, Gödək Həzrətqulu, Topal Ceyhun, Kor Əhməd və s.

b) Şəxsi-rəsmi addan sonra işlənən ləqəblər: Məsmə Qaravaş, Əhməd Tərəkəmə, Bəhlul Danəndə, Bəhram Gur və s.

v) Şəxsi-rəsmi addan əvvəl və sonra işlənən ləqəblər: Dərviş Məstəli şah cadukunü-məşhur, Cindar Məşədi Şaravanı xala, ağacda yatan Nisə qarı və s.

Azərbaycan ləqəblərini leksik-qrammatik xüsusiyyətlərindən başqa üç prinsiplə təsnif etmək olar:

1. Ləqəblərin funksiyası və məna xüsusiyyətlərinə görə təsnifi. Bu prinsipə əsasən ləqəbləri  iki qrupa ayırmaq olar:

a)  Səciyyələndirici ləqəblər şəxsi iki cür xarakterizə edir: birincisi,  şəxsin mənfi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan ləqəblər, məs., Qarğa Ədilə, Gic Tağı, İfritə Rubaba, Tülkü Şəfiqə, Bic Akif və s., ikincisi, şəxsi müsbət cəhətdən xarakterizə edən ləqəblərdir ki, misal olaraq, Qartal Nəsir, Dərman Məhəmməd, Bolşevik Qafar, Ordenli Əsəd və s.

b) Təsviri ləqəblər şəxsin xarici görünüşü, temperamenti, xarakteri, peşəsi, vətəni və s. Ilə əlaqədar olur və onu həqiqi mənada əks etdirir: Sarı donlu Celcan xatun (“Dədə Qorqud”), Teymurləng (H.Cavid), Kor Seyid (S.Hüseyn) və s.

2. Ləqəblərin bir və ya bir neçə şəxsə aid olmasına görə təsnifi. Tədqiqatçıların bir çoxu ləqəbləri məhz bu cür təsnif etmişlər ki, bu xüsusiyyətlərinə görə onları iki qrupa bölmək olar:

1) Fərdi ləqəblər ayrılıqda götürülmüş bir şəxsə aid olur və onu müxtəlif cəhətdən xarakterizə edir: Partizan İvan, At Balaxanım, Ləzgi Meybali və s.

2) Kollektiv ləqəblər ayrıca götürülmüş şəxsə deyil, ən azı iki və daha çox şəxsdən ibarət olan qruplara verilən ləqəblərdir və belə ləqəblərin özünü də iki yerə ayrmaq olar:

a) Ailə-nəsil ləqəbləri ailənin bir üzvünə deyil, bütövlükdə ailə və nəslin bütün üzvlərinə aid olur. Belə ləqəblər əsrlər boyu familiya funksiyasını yerinə yetirmişdir: Pişikbağlayanlar, Ağpapaqlılar, Kömürçülər və s.

                Ailə-nəsil ləqəblərinin başqa bir forması sülalə adlarıdır, lakin sülalələr    ailə-nəsil ləqəblərindən fərqlənirlər, çünki sülalə yalnız hökmdarlara aid olur bə rəsmi xarakter daşıyır: Səfəvilər, Ağqoyunlular, Səlcuqilər və s.

b) Kollektiv ləqəblər qohumluq əlaqəsi olmayan müəyyən qruplara verilir: Qırmızı qvardiya, qırmızılar, Qızılbaşlar və s. Kollektiv ləqəblər ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrinə, küçələrə, kəndə, şəhərə, millətə, xalqa verilə bilər: İçərişəhərlilər, azərbaycanlılar və s.

3. Ləqəblərin şəxslə əlaqəsinə görə təsnifi. Belə ləqəblər çox müxtəlifdir:

1) Şəxsin xarici ğörünüşü ilə əlaqədar ləqəbləri bir çox tədqiqatçılar “portret” ləqəblər adlandırırlar: Sarı Şəmistan, Çalpapaq Kərəm, Uzun Həsən və s.

2) Şəxsin fizioloji və psixoloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədar ləqəbləri də iki qrupa aırmaq olar: şəxsin fizioloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olanlar: Sərsəm Qədir, Naxoş Əli, Dəli Hüseyn, Lal Qulam və s.; şəxsin psixoloji xüsusiyyətləri ilə əlqədar ləqəblər: Lağlağı Sadıq, Tərs Qulaməli, Xain Xəlil və s.

3) Şəxsin peşəsi, sənəti, məşğuliyyəti və vəzifəsi ilə əlqədar ləqəbər: Odunçu Əhməd, Usta Abdulla, Ləllək Murad, Dəyirmançı Musa və s.

4) Şəxsin igidliyi, qəhrəmanlığı, böyüklüyü ilə əlaqədar ləqəblər: Qaçaq Nəbi, Qoç Koroğlu, Qatır Məmməd və s.

                 Təyinedici və fərqləndirici xüsusiyyətlərə malik olan ləqəblərdə təyin təyin olunandan, yəni ləqəb şəxsi-rəsmi addan əvvəl işlənir, lakin bəzən, yuxarıda göründüyü kimi, bunun əksi də müşahidə edilir: Əhməd Tərəkəmə,  Güzəməli Şeytan və s.

6) Müəyyən hadisə ilə bağlı ləqəblər: Altıaylıq Əbdüləli, Sonsuz Mələk, Qısır Novruz, Kosmonavt Yavər və s.

 7) Şəxsin qohumluq münasibəti iə əaqədar ləqəblər: Xan qızı – X. Natəvan, Hacı Ələsgər oğlu – M.F.Axundov və s.

8) Şəxslə əlaqəsi bəlli olmayan ləqəblər. Belə ləqəblərin çoxu adətən dialektal ləqəblərdən ibarət olur. Ədəbi dilin elə sözləri ilə ifadə olunan ləqəblərə də rast gəlirik ki, onların şəxslə əlaqəsini müəyyən etmək çox çətin olur: Qanqal Sadıq, cıq-cıq Fərzalı, Cırtı Cəfər və s. Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin xüsusi və ümumi olmasını nəzərə alaraq, ləqəbləri də xüsusi və ümumi olmaqla iki qrupa bölmək olar. Xüsusi ləqəb adı altında  fərdi-şəxsi ləqəblər, ümumi ləqəb adı altında isə ailəvi-rəsmi və məhəlli-kollektiv ləqəblər nəzərdə tutulur. Məhəlli-kollektiv ləqəblərdə coğrafi mövqe və etnonim əsasdır: Aşağı məhlə, Yuxari məhlə, Cırtdanlar məhləsi və s.

                 Müasir dilçilikdə də  ləqəblərin öz yeri var və onlar daim yaranır, çoxalır, lakin ləqəblərin işlənmə dərəcəsi azalır. Xalqın mədəni səviyyəsi artdıqca ləqəblərin də sayı  azalmaqdadır.

                 Yuxarıda deyilənlərə görə belə nəticəyə gələ bilərik ki, ləqəblər məhdud dairədə (ailədə, küçədə, kənddə və s.) Işlənir, və heç bir rəsmi sənəddə qeydə alınmır. Şəxsi-fərdi ləqəb müvəqqəti, ailəvi-nəsli və məhəlli-kollektiv ləqəb isə nisbətən uzun ömürlüdür, bir neçə nəsl yaşaya bilir. Ləqəblərdə ata adı, familiya düzəltmə xüsusiyyəti yoxdur. Təxəllüs müstəqil işləndiyi halda, ləqəblər müstəqil işlənə bilmir. Ləqəblər adamların əsasən mənfi keyfiyyətlərini göstərir,yəni ləqəblə müraciət etmək  həmin adama gülmək, lağ etmək, onu ələ salmaq hesab olunur və s.

                 Azərbaycan antroponimikasında tədqiqatçılardan A.Qurbanov, M.Adilov, M.Çobanov, H.Həsənov, H.Əliyev, Q.Mustafayeva və başqaları məqalə və monoqrafiyalarında ləqəblərin linqvistik, üslubi-linqvistik xüsusiyyətlərindən bəhs etmişlər, A.Paşayev isə “Azərbaycan dilində ləqəblər” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.

                                                      Ə d ə b i y y a t

  1. Adilov M., Paşayev A. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987.

  2. Azərbaycan onomastika problemləri. Bakı,1990.

  3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Bakı, 1983.

  4. Qurbanov Afat. Poetik onomastika. Bakı , 1988.

  5. Əliyev H. Ümumi antroponimika problemləri. Bakı, 1985.

Açar sözləri: antroponim, onomastika, ləqəb.

Ключевые слова: aнтропоним, ономастика, прозвище.

Keywords: antroponim, onomastics,      nickname.

Şahbazova Zemfira Əsgər

ЪЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ ВЯ ОНЛАРЫН БЮЛЦНМЯСИ

Cümlə üzvləri sintaksisin tədqiqat obyektidir və buna görə də cümlə üzvləri sintaktik kateqoriyadır. V.V.Babayseva və L.Y.Maksimov yazırlar ki, «sadə cümlənin və onun növ müxtəlifliyinin təsviri və öyrənilməsi ilə cümlə üzvləri ayrılmışdır: baş (mübtəda və xəbər) və ikinci dərəcəli (təyin, tamamlıq, zərflik) üzvlər. Cümlənin özü kimi cümlə üzvləri də çoxaspektlidir, buna görə də onların dərin və hərtərəfli öyrənilməsi cümlənin bütün aspektlərindən şərtləndirir.

Konkret cümlələrdə (söyləmlərdə) cümlə üzvləri həm məntiqi mənanın daşıyıcıları, həm cümlənin struktur, quruluş elementləri, həm də sözlərin leksik mənasınын daşıyıcıları kimi çıxış edir» (8, c.75).

İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, «aйrıca sözlər bu və ya digər sintaktik mövqedə çıxış edir. Onlar cümlə üzvü adlanır» (7, c.229).

Q.Kazımov isə qeyd edir ki, «ünsiyyətin ən kütləvi vasitəsi olan cümləni ətraflı öyrənmək üçün cümlə üzvlərini, onların struktur-semantik xüsusiyyət­lərini öyrənmək lazımdır. Sadə cümlənin əsasını bir-biri ilə məna və qram­matik cəhətdən bağlı olan, müstəqil sintaktik vəzifə daşıyan sözlər və birləş­mələr təşkil edir. Bu cür sözlər və birləşmələr sintaktik səviyyədə cümlə üzvü adlandırılır».

Cümlə üzvləri bir-biri ilə həm mənaca, həm də qrammatik cəhətdən bağlı olur. Yəni, cümlə üzvləri arasında həm məna, həm də qrammatik əlaqələr möv­cud­dur. Məna əlaqələrinə predikativ, atributiv, relyativ əlaqə və obyekt əlaqə­si­ni, qrammatik əлaqələrə isə uzlaşma, idarə, yanaşmaны göstərmək oлar.

1946-cı ildə yazılmış «Azərbaycan dilinin sərfи» adlı kitabda yazılmışdır ki, «cümlədə iştirak edən və müəyyən vəzifə daşıyan sözə və yaxud ifadəyə cümlə üzvü deyilir» (1, c.27). Ə.Dəmirçizadə isə cümlə üzvlərinə həsr etdiyi əsərində yazır ki, «cümlənin tərkibində olan vəzifəli sözlərə cümlə üzvləri deyilir» (2, c.8). Lakin, fиkrimizcə, bu təriflə razılaşмaq olmaz. Çünki cümlədə hər cür söz işlənə bilər və həmin sözlər cümlədə mütləq müəyyən vəzifə daşıyır, müəyyən funk­siyaya malik olurlar. Cümlədə işlənmiş xitablar, ara sözlər və s. müəyyən məq­sədə xidmət edir, lakin onları cümlə üzvü adlandırmaq olmaz. Çünki onlar cüm­lə­nin üzvləri ilə qrammatik cəhətdən heç bir əlaqəyə girə bilmir. Dilçilər cümlə üzvlərinə bu aspektdən yanaşdıqları üçün cümlə üzvlərinin təsnifи məsələsində də yanlış nəticələr əldə etmişlər.

1974-cü ildə nəşr  edilmiş  ədəbiyyatlarda  isə  cümləyə  belə  tərif verilir: «Cümlənin tərkib hissinə daxil olan və hər hansı bir suala cavab verən sözə, ya­xud söz birləşməsinə cümlə üzvü deyilir» (1, c.29). Bu tərif də dəqiq deyil. Çünki cümlənin tərkib hissəsi olmaq cümlə üzvünü müəyyənləşdirmir. Xitablar, ara sözlər də cümlədə iştirak edir, yəni cümlənin tərkib hissəsi hesab edilir. Lakin məlumdur ki, xitab və ara sözlər cümlə üzvü ola bilməz və deyil. Bir tərəfdən də bu ifadənin (cümlənin tərkib hissəsinə daxil olan) işlənməsi artıqdır. Çünki cümlə üzvü onsuz da cümlənin tərkib hissəsinə daxildir.  Bu təriflə  razılaşsaq,  onda gə­rək cümlənin tərkibində hər nə varsa, onları cümlə üzvü adlandıraq. Məsələn, xitab, ara söz və s.

Q.Kazımov və Y.Seyidovun yazdıqlaры kitabda qeyd edilir ki, «cümlə üzvləri bir-biri ilə həm mənaca, həm də qrammatik cəhətdən bağlı olur və konkret sintaktik suala cavab verir. Hər hansı söz cümlə üzvü olmaq üçün ilk növbədə müstəqil leksik mənaya malik olmalı və cümlədəki başqa bir sözlə (bəzən bir neçə sözlə) sintaktik əlaqəyə girməlidir. Bu isə o deməkdir ki, heç də cümlədəki bütün sözlər cümlə üzvü olmur.

Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri ilə ifadə olunur» (4, с.52).

Söz leksik mənaya malikdirsə, sözsüz ki, o, əsas nitq hissəsidir. Əsərdə işlənmiş «hər haнsı bir söz cümlə üzvü olmaq üçün cümlədəki başqa bir sözlə (bəzən bir neçə sözlə) sintaktik əlaqəyə girməlidir» fиkri tamamilə doğrudur. Çünki digər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girə bilməyən söz cümlə üzvü ola bilməz. Məsələn, xitablar, ara sözlər kimi. M.Şirəliyev və M.Hüseynzadə yazırlar ki, «cümlədən hər hansı bir suala cavab verən sözə və ya söz birləşməsinə cümlə üzvü deyilir». Lakin bu fıkirlə razılaşmaq olmaz. Çünki cümləнin tərkibiнə daxil olan, lakin cümlə üzvü ola bilməyən sözlər də ayrılıqda müəyyən suala cavab verir. Fikrimizcə, söz cümlə üzvü olmaq üçün müəyyən sintaktik suala cavab verməlidir. S.Zeynal yazır ki, «cümlənin əmələ gəlməsində iştirak edib, müəyyən sintaktik suala cavab verən sözə, yaxud söz birləşməsinə cümlə üzvü deyilir» (5, с.24).

Lakin söz ayrılıqda və sintaktik vəzifəsində eyni suala cavab verməyib fərqli suallara cavab verə bilər. Yəni ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir sözün sualı ilə həmin sözün sintaktik səviyyədəki sualı üst-üstə düşə də bilər, düşməyə də. Q.Kazımov yazır ki, «cümlə üzvü adətən bir sintaktik suala cavab verir. Morfoloji sualla sintaktik suaлы eyniləşdirmək olmaz. Nitq hissələri əsas sintaktik vəzifələrində işləndikdə onların morfoloji və sintaktik sualları uyğun gəlir». Bəzən cümlə üzvləri heç bir suala cavab vermir. Bu zaman onlaрыn sintaktik əlaqəyə girə bilib-bilməməsi əsaс götürülür. Q.Kazımov qeyd edir ki, «Cümlə üzvlərinə sual vermək həmişə mümkün deyil. İfadə vasitələrindən asılı olaraq, bəzi üzvlərə sual vermək olmur. Var, yox, bəs, lazım, mümkün, gərək sözləri müstəqil xəbər vəzifəsində işləndikdə sintaktik suala cavab vermir».

Deməli, söz cümlə üzvü olmaq üçün leksik mənaya malik olmalı, digər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girə bilməli və sintaktik suala cavab verməlidir.

4. Cümlə üzvlərinin təsnifи щаггында мясяляси.

Müxtəlif dilçilər tərəfинdən cümlə üzvləri müxtəlif cür təsnif edilmişdir. M.A.Şirəliyev və M.Hüseynovun yazdıqları «Azərbaycan dilinin sərfи» kitabında cümlə üzvləri iki yerə bölünür:

l) Başlıca üzvlər

2) Əlavə üzvlər

Cümlənin başlıca üzвляри дя ики qrupa ayrılır: Baş üzvlər və ikinci dərəcəli цзвляр. Мцбтяда вя хябяр баш цзвляря, тамамлыг, təyin vя zərflik ikinci dərəcəli üzvlərə aid edilir. Xitab, ara sözlər və nidalar isə əlavə üzvlər kimi qeyd edilir. Bu bölgü ilə raзыlaşsaq, onda gərak Əlavя üzvляr kimi qeyd olunmuш xitab, arä söz vя nidaları da cümля üzvü kimi qəbu, edək. Lakin məlуmdur ки, хитаб ара сюз вя  nidalar cümlя üzvü ola bilmяz. Çünki bu cür sözlər cümlя üzvlərinin təsnifindəki prinsiplərя uyğun gяlmir. Belя sözlər cümlədə digər sözlərlə sintaktik əlaqəyə gira və heç bir sintaktik suala cavab verə bilmir.

Adlarыны qeyd etdiyimiz müəlliflərin 1951-ci ildə yazdıqlarы əsərdə isя cümlя üzvlяri ilk dяfя olaraq yalныz baş və ikinci dərəcəli üzvlər ad, altыnda iki yerя aрыlmыш, digər üzvlərin olduğu qeyd edilməmişdir.

Ə.Dəmirçizadə isя cümlə üzvlərриni belə qрупlaшdырыr: «...cümlənin tərki­bində olan vəzifəli sözləri, yəni cümlə цзвлярини ики ясас нювя айырмаг лазым эялир.

1) Cümlənin başlıca üzvləri

2) Cümlənin əlavə üzvləri

Başlыca üzvlərdən xəbəri baш üzv, mübtəda, tamamlыq və təyini isə müəyyənləşdirici üzvlərdən hesab etmək olar.

Müəyyənləшdirici üzvləri də iki qrupa ayırmaq olar:

1) I dərəcəli müəyyənləşdirici məhfumlarын ifadəsi (mübtəda, tamamlыq)

2) II dərəcəli müəyyənləşdirici məhfumlarын ifadəsi

Əlavə üzvlərə isə xitab, nida, bağlayыcы, ara sözlər aiddir».

Görürük ki, Ə.Dəmirçizadənin bölgüsü digər bölgülərdən müəyyяn qədər fərqlidir. O da digərləri kimi cцmля üzvlərini əvvəlcə başlыca üzvlər və əlavə üzvlər deyə iki yerə bölsə də, həmin dilcilərdən fərqli olaraq, heç olmasa əlavə цзвляри başlıca üzvlərdən fərqləndiрмək цçün onlaра belə tərif vermişdir: «Cümlənin əla­və üzvləri cümlənin baslыca üzvlərinə heç bir sual vasitəsilə baьlanmayan, lakin cümlədə ifadə olunan fikrin daha da aydыnlaшmasыna xidmət edən sözlərə deyilir» (2, с.15).

Müəllif çox düzgün qeyd etmişdir ki,  əlavə üzvляr башлыъа цзвляря щеч бир суал vasitəsilə bağlanmır.  Lakin müəllиfin əlavə uzv dedиyи xıtab,  ara söz, nida və bağlayıcıları cümlə üzvü kimi qəbul edə bиlmərиk. Çцnkи cümlə üzvü olan söz ъümlяdə  диэяр сюзляря синtaktik əlaqəyə girməli və muəyyən simaktik suala ъаваб  verməlidir. Yuxaрыda əlavə üzv adı ilə qeyd edilənlər isə bu xüsusiyyətlərə malik deyil. İkinci tərəfdən də Ə.Dəmirçizadənin nida və bağlayıcını da əlavə üzv adı altında cümlə üzvləri sırasına aid etməsi ilə də razılaşa bilmərik. Bu fиkir tama­milə səhvdir. Çünki nida və bağlayıcı nitq hissəsidir. Nitq hiсsələri də morfo­lo­giyanын tədqiqat obyekti olduğu üçün nida və bağlayıcı da morfoloji kate­qoriyadır. Hər hansı bir morfoloji kateqoriyanı sintaktik kateqoriya kimi təqdim etmək ciddi səhvdir. Buna görə də nida və bağlayıcını qətiyyən cümlə üzvü adlandırmaq doğru deyil. Həm də nida və bağ­la­yıcı əsas nitq hissəsi deyil. Cümlə üzvləri isə əsas nitq hissələri ilə ifadə olunmalıdır. Bir az yuxarıda cümlə üzvlərinin nə olduğunu aydmlaşdırarkən qeyd etdik ki, cümlə üzvləri olan söz leksik mənaya malik olmalıdır. Məlumdur ki, leksik mənaya malik olan söz mütləq əsas nitq hissəsi olur. Deməli, cümlə üzvləri əsas nitq hissələri ilə ifadə olunur. İkinci tərəfdən də cümlə üzvü olan söz digər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girməli və müəyyən sintaktik suala cavab verməlidir. Cümlə üzvlərinin bölgüsünü bu prinsiplər əsasında aparsaq, onda xitablar, ara sözlər, nida, bağlayıcı, əlavə və s. cümlə üzvləri sırasına aid edilə bilməz. Deməli, cüm­lənin beş üzvü vardır: mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik.

Bu cümlə üzvlərinin müxtəlif dilçilər tərəfиndən bölgüsünə nəzər salanda görürük ki, demək olar ki, bütün dilçilər mübtəda və xəbəri baş üzvlər, digər üzvləri isə ikinci dərəcəli üzvlər kimi göstərmişlər. Kazım bəy cümlə üzvlərini təsnif edərkən vəzifə mənasıны nəzərə almış və cümlədəki üzvləri birinci dərəcəli və ikinci dərəcəli fиkirlər ifadə edən üzvlər deyə iki qrupa ayırmışdır. Kazım bəyin cümlə üzvlərinin təsnifи haqqındakı izahı belə verilir: «Başqasıныn xüsu­siy­yət, hal, vəziyyət və ya hərəkətinin məhdud mənasıны təsvir və təyin edən sözlər ikinci dərəcəli fиkirləri ifadə edir; təsvir və təyin olunan, bilavasitə ifadə edilən hal, vəziyyət və ya hərəkət bildirən sözlər birinci dərəcəli fиkirləri ifadə edir» (6, с.457). Müəllif birinci dərəcəli fиkirləri ifadə edən (təyin olunan) üzvlər kimi, xəbər (fel) (predikat), tamamlıq (məful) (obyekt), mübtəda (fail) (subyekt), ikinci dərəcəli fikirləri ifadə edən (təyin edən) üzvlər kimi isə təyin edici, hal, vəziyyət bildirən, keyfиyyət bildirən üzvləri qeyd etmişdiр. Ə.Dəmirçizadə isə bir qədər fərqli bölgü müəyyənləşdirmişdir. O, başlıca üzvləri baş üzv və müəyyənləşdirici üzvlər deyə iki yerə bölmüş, baş üzv kimi xəbəri qeyd etmişdir. Müəyyənləşdirici üzvləri də öz növbəsində birinci və ikinci dərəcəli üzvlərə ayırmışdır. Birinci dərəcəli üzvlər kimi mübtəda və tamamlığı, ikinci dərəcəli üzv kimi təyini qeyd etmişdir. Zərfliyi isə bir cümlə üzvü kimi qeyd etməmişdir. Bu müəllifin bölgüsünün çatışmayan cəhətidir. Çünki məlumdur ki, Azərbaycan dilində cümlədə zərflik mövqeyində işlənən sözlər var. Belə sözlər varsa, deməli, zərflik adlı cümlə üzvü də var. Əgər zərflik yoxdursa, onda müəllif bu cümlə üzvünün ifadə edildiyi sözləri hansı cümlə üzvlərinin sırasında verir? Bu haqda cümlə üzvlərinin hər birinin ayrıca xülasəsini verərkən danışacağıq.]

Bütün bu təsniflərdən görürük ki, dilçilər zərfliyi ayrıca bir üzv kimi göstərməmişlər.V.V.Maksimov və L.Y.Babayseva yazırlar ki, «nə struktur, nə semantika cümlə üzvlərinin təsnifatı üçün yeganə kriteriya ola bilər. Rus sintaksisinin tarixindən məlumdur ki, cümlə üzvlərinin istənilən əsasda təsnifиni qurmaq cəhdləri uğurlu olmayıb».Q.Kazımov isə qeyd edir ki, «cümlə üzvlərini öyrənmək üçün: a) onların sintaktik vəzifəsini; b) ifadə vasitələrini; c) aralarındakı sintaktik əlaqə üsullarını; ç) quruluşunu; d) sintaktik suallarını; e) daxili növlərini müəyyənləşdirmək vacibdir». Cümlə üzvləri baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayrılır. Bu bölgü hansı prinsip əsasında aparılır?

Baş üzvlər cümlənin qrammatik əsasını təşkil edir. Yalnız baş üzvlərdən ibarət cümlə quruluşu mümkündür, lakin yalныz ikinci dərəcəli üzvlərdən ibarət cümlələr yoxdur. Əslində dildə belə cümlələr işlənir, bunlara yarımçıq cümlələr deyilir. Ancaq bu tip cümlələr yalnız dialoqlarda verilmiş sualın cavabı kimi iş­lənir. Sual hansı cümlə üzvünə aiddirsə, cavab da həmin cümlə üzvündən ibarət olur. Lakin bununla bərabər yenə də cümləni bütövləşdirəndə digər üzvlər, ən əsası baş üzvlər bərpa olunur. Cümlənin struktur əsası baş üzvlər olan mübtəda və xəbərdən ibarətdir. Cümlə üzvlərinin baş və ikinci dərəcəli üzvlərə ayrılması cümlənin strukturu əsasında aparılır. Struktur cəhətdən cümlənin baş üzvləri müb­təda və xəbər, ikinci dərəcəli üzvlər isə tamamlıq, təyin və zərflikdir. Məna cəhətdən isə vəziyyət əksinə də ola bilir. Yəni cümlədə ifadə edilən fikrin əsas məna yükü ikinci dərəcəli üzvlərin də üzərinə düşür. Ъцmляnin baş üzvləri mər­kəzi sintaktik mövqe tutaraq, həmişə əsas informasiyanın daşıyıcıları olmur. Baş və ikinci dərəcəli üzvlərin arasındakı semantik münasibətlərdə qarşı qoyulma yoxdur. Belə ki, subyekt-fəaliyyət göstərən ikinci dərəcəli üzvlərlə ifadə oluna bilər, obyekt isə mübtəda ilə və s. Qeyd etmək vacibdir ki, çox tez-tez əsas semantik yük baş üzvün yox, ikinci dərəcəli üzvün üzərinə düşür. Q.Kazımov da həmin mövqedən çıxış edərək yazır: «Baş üzvlər cümlənin struk­tur əsasını təşkil edir. Mübtəda-xəbər əlaqəsi nəticəsində cümlədə predika­tivlik və fиkir bitkinliyi yaranır. İkinci dərəcəli üzvlərin sintaktik-semantik funksi­yası da yalnız baş üzvlərə əsasən müəyyənləşir. Lakin onu da nəzərə almaq la­zımdır ki, baş üzvlər cümlədə mərkəzi mövqe tutsa da, heç də həmişə informa­siyanın əsas daşıyıcıları olmurlar. Semantik yük daşımaq baxımından baş və ikin­ci dərəcəli üzvlər arasında ciddi sərhəd qoymaq qeyri-mümkündür. Hətta bəzən əsas semantik yük baş üzvlərin deyil, ikinci dərəcəli üzvlərin üzərinə düşür. Ъцмлянин ясасында субйект вя предикатын ифадяси дурур. Бuna görə də onlarsız bitmiş cümlə quruluşu ola bilməz. Lakin subyekt və predikatın ifadəsi heç də cüm­lədə mübtəda və xəbərin mütləq iştirakını tələb etmir. Cümlə hətta bir sözlə təqdim edilmiş olsa belə, öz tərkibinə görə tamamilə bitmiş ola bilər. Digər tərəf­dən, mübtəda və xəbərin onların ümumi qəbul edilmiş bir sözlə ifadəsində iştirakı ilə fиkrin məna tərəfи özünün əsas hissələrində hətta bitməmiş ola bilər.

Moskva Universiteti tərəfиndən nəşr edilmiş əsərdə də qeyd edilir ki, «müb­təda və xəbər fikrin əsasını ifadə etmək vasitəsиlə cüttərkibli cümlənin strukturu­nun əsasında duran baş üzvlərdir.

Məna münasibətində mübtəda hökmün subyekti, xəbər predikatын ifadəçisidir, baxmayaraq ki, bəzən mübtəda subyektlə, xəbər isə predikatla üst-üstə düşmür».

Doğrudan da subyekt cümlədə mübtəda yox, ikinci dərəcəli üzv kimi, obyekt isə mübtəda kimi çixış edə bilər. Xəbəri məchuл növ fellərlə ifadə оlunan cümlələri buna misal göstərmək olar. Bir cümləyə baxaq. Müsabiqənin qalibi münsiflər heyəti tərəfиndən elan edildi. Burada müsabiqənin qalibi obyektdir. Çünki onu elan ediblər. İşi görən o deyil, o, üzərində iş görüləndir. Lakin müsa­biqənin qalibi söz birləşməsi qeyd etdiyimiz cümlədə qrammatik cəhətdən bir cümlə üzvü kimi mübtədadır və xəbəri də özünə tabe edir. Münsiflər heyəti isə subyektdir, işi görən məhz odur. Lakin münsiflər heyəti söz birləşməsi cümlədə ikinci dərəcəli üzv-vasitəli tamamлыq kimi çıxış edir. Cümlədə bəzən ikinci dərəcəli üzvlər əsas mənanı ifadə etsə də, qrammatik
cəhətdən mübtəda və xəbər cümlənin baş üzvü sayılır. İ.Meşşaninov yazır ki,
«cümlənin baş üzləri mövqeyində təkcə mübtəda və xəbər çıxış edir.

Kom­mu­nikasiyanın üzvləri olan subyekt və predikatın ifadəçisi olaraq cüm­lədə оnlar fиkrin əsas anlayışlarının daşıyıcılaры olurlar. Buna görə də müb­təda və xəbər həmişə müstəqildir. Onların ətrafında mənasına görə onlara aid olan sözlər, formal cəhətdən onlarla birləşmə, uzлaşma, idarə və başqa sintaktik əlaqələr vasitəsilə birləşən digər sözlər груплашыр» (7, с.203).

 

ИСТИФАДЯ ЕДИЛМИШ ЯДЯБИЙЙАТ СИЙАЩЫСЫ

Азярбайъан дилиндя:

1.            Ширялийев М.А. Щцсейнов М. Азярбайъан дилинин сярфи, ЫЫ щ. Бакы, Азярняшр, 1946.

2.            Дямирчизадя Я. Мцасир Азярбайъан дили. Ъцмля цзвляри. Бакы, Азярняшр, 1947.

3.            Ширялийев М., Щцсейнов М., Азярбайъан дили. Синтаксис. Бакы, Маариф, 1974.

4.            Казымов Г.Ш., Сейидов Й. Тцрк дили. Бакы, Юйрятмян, 1994.

5.            Зейналов С. Орта мяктяблярин Азярбайъан дили дярсликляриндя ъцмля вя ъцмля цзвляри. Бакы, Грифли няшр, 2001.

 

Рус дилиндя:

6.            Казымбек М. Грамматика турецкого - татарского языка, Казан, Наука, 1946.

7.            Мещанинов И., И.Члены предложения и части речи. Ленинград, Наука, 1978.

8.            Бабайсева В.В., Максимов Л.Ю. Синтаксис Пунктуация. Москва. Прос­ве­щение, 1981.

 

 

 

SUMMARY

                Parts of the sentence are the research item of syntax. It is spoken about the meaning and grammatical contacts between the parts of the sentence, their morphological, syntactical questions and their classification in the given article. You also can see the characteric features and the difference of division of parts of sentence in this article.

   

 Açar sözləri: cümlə, cümlə üzvləri,  qrammatika.

     Ключевые слова: предложение, члены предложения, грамматика.

     Key words: Sentence, Sentence members, grammar

Ахундова Нигяр Ариф гызы

ДИАЛЕКТИЧЕСКОЕ ЕДИНСТВО АКТИВА И ПАССИВА

 Некоторые языковеды так  понимают эргативное предложение: то, что мы называем дополнением, они считают подлежащим и даже называют именительным падежом, а сказуемое понимают пассивно, так что эргативный падеж оказывается уже не подлежащим, а только косвенным дополнением или даже наречием. Такое понимание, по-видимому, не имеет под собой прочных оснований. Кое-где, как, например, в аварском языке, для него имеются некоторые подтверждения. Но не все языки подходят под данную схему.

Ведь, собственно говоря, такое понимание эргативного предложения есть просто выход за его пределы и привлечение совсем других языковых норм, а именно номинативной конструкции, поскольку тут мы имели бы самый обыкновенный индоевропейский страдательный оборот. Кроме того, наименование падежа эргативного дополнения именительным падежом совершенно путает все дело, поскольку именительный падеж есть падеж подлежащего, а подлежащее стоит здесь в эргативном падеже.

Гораздо более правильно поступают те языковеды, которые называют этот падеж дополнения в эргативном предложении неоформленным, или абсолютным, падежом. То обстоятельство, что с ним согласуется сказуемое, не может в данном случае говорить о его субъектности, но говорит только о неразвитых формах объекта, компенсируемых здесь особыми показателями в пре­дикате.

Другими словами, сама сущность эргативной конструкции и вся ее замечательная оригинальность как раз и заключаются в нерасчлененности актива и пассива, хотя в то же самое время эта нерасчлененность и эта совокупность обоих залогов уже является здесь той почвой, на которой в дальнейшем произойдет и грамматическое различение актива и пассива. Раньше для этого разграничения не было даже и почвы, потому что субъект в разобранных у нас выше типах предложения либо вовсе не квалифицировался как субъект, либо, квалифицируясь как таковой, оказывался самое большее только обладателем каких-то свойств или действий, но нисколько не выполнителем самих этих действий, если иметь в виду грамматическую выраженность в нем самом этого выполнения. Выполнение действий субъектом в наиболее развитом до сих пор посессивном строе выражалось предикатом, но не самим субъектом. Не грамматически, но только лексически и только контекстом предложения выражалось здесь то, что субъект есть именно выполнитель действия и что он сам по себе активен. В противоположность этому эргативное предложение выражает активность субъекта уже вполне грамматически, так как здесь существует специальный падеж для выражения именно активности субъекта. И вот оказывается, что эта активность субъекта предписана ему извне, что в своем произвольном действии он есть не больше, как только чье-то орудие, что его активность и его пассивность диалектически слиты в одно неразличимое целое. Но лишь бы пришла к жизни эта неразличимость - различимость не замедлит в дальнейшем появиться. Раньше не было даже и этой неразличимости актива и пассива. А в эргативном предложении она уже есть; следовательно, скоро появятся и оба эти залога в своем полном и четком расчленении.

Это диалектическое единство актива и пассива сказывается решительно во всех членах эргативного предложения. То, что оно имеет место в подлежащем, выражается специальным падежом, не сводимым ни к именительному, ни к творительному падежам. То, что оно имеется также и в сказуемом, об этом свидетельствуют многочисленные споры, происходящие в науке о залоге эргативного сказуемого.

Одни ученые доказывают активность этого сказуемого. Но актива здесь быть не может, потому что подлежащее стоит не в именительном, а в эргативном падеже; дополнение является здесь отнюдь не таким членом предложения, которым сказуемое управляло бы (оно ведь стоит здесь только в абсолютном падеже, не имеющем ничего общего с винительным падежом, кроме некоторых намеков в северокавказских языках).

Другие думали, что эргативное сказуемое стоит в страдательном залоге. Как же быть с эргативным подлежащим, и на каком основании превращать тогда абсолютный падеж дополнения в падеж именительный?

Единственный выход, который представляется нам понятным - это понимание эргативного сказуемого как залога одновременно активного и пассивного, как такого сказуемого, которое в той же мере активно и в той же мере пассивно, как и само эргативное подлежащее. Но эту совместность актива и пассива надо находить также и в эргативном дополнении, которое, конечно, не есть здесь ни именительный падеж, ни винительный падеж (подобное понимание есть только результат индоевропейских привнесений), но тот падеж, который одновременно и активен, или, по крайней мере, является совершенно самостоятельным и независимым ни от какого управления, и пассивен. Что он активен, это явствует как из согласования с ним сказуемого, так и из его положения в случае непереходного сказуемого, когда он является не больше и не меньше как падежом подлежащего. Но он, несомненно, также и пассивен, поскольку в нем нет совершенно никаких грамматических показателей активности и субъектности и по смыслу своему он в этом предложении, безусловно, играет роль дополнения. Он также является здесь чем-то более общим, чем выполнитель действия и чем объект действия, подобно эргативному подлежащему и эргативному сказуемому.

Итак, диалектическое единство актива и пассива есть безусловное достояние и подлежащего, и сказуемого, и дополнения в эргативном предложении.

Конечно, могут найтись лица, которым это слияние актива и пассива покажется непонятным. Находится еще до сих пор много лиц, не понимающих того, что такое диалектика и что такое единство противоположностей. Не имея в виду развивать здесь основы диалектики, мы все же укажем, что это совмещение актива и пассива, правда, в других смыслах, имеет место и в современных языках и обычно ни у кого не вызывает сомнения. Возьмем, например, то, что называется возвратным залогом, например умываться, одеваться, бриться. Спросим, что это: актив или пассив? Поскольку умываю себя именно я, это актив; поскольку же я умываю именно себя, это пассив. Возьмем так называемый средний залог - я иду, я сплю. Где тут актив и где тут пассив? Возьмем так называемые глаголы состояния - мне больно, мне холодно. Ясно, что совмещение актива и пассива в современных языках трафаретнейшая вещь, знакомая и понятная даже учащимся. Почему же это совмещение не может быть в более древних языках? Вопрос, конечно, вовсе не в этом совмещении актива и пассива, но в характере и типе этого совмещения.

С другой стороны, актив и пассив есть уже результат очень глубокой абстракции; и совершенно невозможно предполагать, чтобы эти залоги существовали в полной своей раздельности с самого же начала. Начинать с них историю грамматического строя было бы так же антиисторично, как и находить уже в самом начале языкового развития расчлененные понятия субъекта, предиката и объекта. Было время, когда не различались между собой части речи или когда не были дифференцированы члены предложения. Поэтому если мы сейчас наталкиваемся на такой тип предложения и на такой тип глагола, где не проводится различия между действительным и страдательным залогом, то это вполне естественно, иначе и быть не может. Перед тем как различиться активу и пассиву, существует та кой залог, в котором оба они еще не различаются. Так оно и должно быть: и этот нерасчлененный активопассив и есть эргативный залог. Можно к этому добавить, что глагол и в современных языках часто стоит в таком залоге, в котором актив и пассив перемешаны в самых разнообразных и причудливых дозах и пропорциях, в самых невероятных типах и направлениях, в отношении чего чистый актив и чистый пассив являются только крайними полюсами.

Заключение

Обобщая всё выше сказанное можно сделать следующий вывод. Понимание эргативного сказуемого - это одновременно активный и пассивный залог, такого сказуемого, которое в той же мере активно и в той же мере пассивно, как и само эргативное подлежащее. Безусловное достояние и подлежащего, и сказуемого, и дополнения в эргативном предложении есть диалектическое единство актива и пассива.

 

Литература

 

1.                                        А.Ф.Лосев. Знак. Символ. Миф. Труды по языкознанию. Изд. МГУ, 1982, с.280–407.

2.                                        Климов Г.А. Очерк общей теории эргативности. М., 1973, стр.45.

3.                                        Лайонз.Дж. Введение в теоретическую лингвистику. М, 1978, стр.361.

4.                                        Жукова.А.Н. “Эргативная конструкция предложения в языках различных типов”, Л., 1964, стр.44.

5.                                        Лакофф.Дж.М. Мышление в зеркале классификаторов. – Новое в лингвистике, вып. XXIII. М., 1988.

 

 

Xülasə

 

  Bu məqalədə dialektik birliyi aktiv və passivinə baxilmışdır. Erqativ konstruksiyanın özülü və orijinallığı aktiv və passivin məhz bölünməzliyindədir. Bunların bolünməzlik və birliyi gələcəkdə aktiv və passivi gramatik ayırdetmə üçün mənbədir. 

Annotation

 

  The dialektik unity of active and passive voices is considered in this article. It is established that the essence of ergative construction and its originality is in the unseparated effect of active and passive voices, though simultaneously these two facts are the foundation for grammatical distinction of these voices.

 

Key words: subject, active, passive

Ключевые слова: субъект, актив, пассив

Açar sözlər: subyekt, aktiv, passiv

 

Nailə Йусиф гызы Yusifova

TOPONİMİK TƏDQİQATIN XARAKTERİ

Hər bir elmin vahid tədqiqat prinsipləri olmalı və tədqiqat zamanı onlara ciddi şəkildə riayət edilməlidir. Bu eyni zamanda toponimik tədqiqatlara da şamil edilə bilən bir cəhətdir. Əslində toponimik tədqiqatların əsas prinsipləri istər keşmiş sovetlər dövründə, istərsə də müasir dövrümüzdə inkişaf etdirilərək müasir tədqiqatların standart formalarına uygun şəkildə işlənilib, hazırlanmışdır (Bax: 12, s. 3-5).

   Toponimik tədqiqat öz xarakterinə görə digər elmlərdən ciddi fərqlənir. Belə ki, hər hansı bir regionun toponimiyası dil mənsubiyyətinə görə heç də həmişə yekcins olmur. Bəzən toponimiyada müxtəlif dillərin elementləri cəmlənir. Bu, bütün xalqların toponimiyasına xas olan haldır. Azərbaycan toponimiyasının təxmini linqvistik təsnifatı göstərir ki, burada müxtəlif dil ailələrinə mənsub 20-dən çox dilə aid toponim mövcuddur. Tədqiqat zamanı həmin dillər haqqında müəyyən anlayışa malik olmaq zəruridir. Bu heç də həmin dilləri mükəmməl bilmək demək deyildir. Belə ki, Azərbaycan ərazisində rast gəldiyimiz istər türk mənşəli, istərsə də digər xalq və etnik qrupların dillərinə aid tiponimləri seçib ayırmaq və heç olmazsa onların o dillərdəki mənaları və işlənmə situasiyaları haqqında müəyyən məlumata sahib olmaq lazımdır. Çünki məlumdur ki, toponimik vahidlərdən çox məlumatı mühafizə edən ikinci bir dil vahidi tapmaq çətindir. Onların müəyyən xüsusiyyətlərini nəzərə almaq toponimin linqvistik və semantik izahında mühüm rol oynamaqla yanaşı, həm də onun tarixinin düzgün şərhinin verilməsi üçün vacibdir.   Qeyd edək ki, Azərbaycan ərazisində on il, yüz il, hətta min illərlə tarixə malik olan müxtəlif taleli toponimlər az deyil. Qədim toponimlərin yaranmasında rolu olan bir çox qədim tayfalar və onların dilləri minilliklərin arxasında itib  getmişdir. Bütün bunlar toponimik tədqiqata kompleks şəkildə yanaşmağı tələb edir. Başqa sözlə desək, toponimik tədqiqat hər şeydən əvvəl a) tarix; b) dilçilik; c) coğrafiyaya əsaslanmalı və həmin elm sahələrinin tədqiqat metodları bütünlükdə bir yerə cəm olunaraq tədqiqat aparılmalıdır. Bizcə, E.M.Murzayevin “Əgər dilçi toponimika sahəsində məhsuldar işləmək istəyirsə tarix və coğrafiyanı bilməlidir, tarixçi linqvistik və coğrafi biliklərə malik olmalıdır, coğrafiyaçı isə, passiv fəaliyyətdə məhdudlaşmamaq üçün linqvistik və tarix elminin məlumat  və metodlarını, heç olmazsa bunların toponimik təhlili üçün ən zəruri olan bölmələrini dərk etməlidir” (9, s. 17) fikri burada yerinə düşər. Elə buna görədir ki, V.A.Juçkeviç toponimik tədqiqatı 1) linqvistik təhlil metodu; 2) statistik metod; 3) tarixi-müqayisəli metod; 4) kartoqrafik metod; 5) coğrafi metoda (3, s. 107) ayıraraq effektli tədqiqatın məhz bu cəhətlər birlikdə götürüldüyü zaman yüksək nəticə verəcəyini göstərməyə çalışır.

Toponim tarixi kateqoriyadır, yəni toponimiyanın inkişafı cəmiyyətin inkişafı tarixi ilə sıx bağlıdır. Toponimləri tədqiq edərkən tarixi-müqayisəli metoddan istifadə  etmək, təxmini olsa da toponimin yarandığı dövrü müəyyənləşdirmək və onun tarixi inkişafını izləmək vacibdir. Əks təqdirdə tədqiqat ciddi qeyri-elmi, səhv nəticələrə gətirib çıxarar. Xarakterik bir misal göstərək: Smolensk quberniyasının Belik əyalətində Sibir adlanan bir yer qeydə alınmışdı. A.S.Sobolevski bu adı qədim skiflərlə əlaqələndirmişdi. Lakin sonralar tarixi analiz göstərir ki, Smolensk quberniyasındakı Sibir adının yaranmasının tarixi heç də 200 ildən artıq deyil. Tver quberniyasından Sibirə sürgün edilən kəndlilər Sibirə göndərilməyib, həmin yerdə məskunlaşdırıldıqlarından buranı rəsmən “Sibir” adlandırmışlar (12, s. 35).

   Maraqlıdır ki, Azərbaycan toponimikasında da eynilə belə bir fakta təsadüf edilir. Məsələn, Xaçmaz rayonunda Sabiroba adlı iki yaşayış məntəqəsi vardır. XIX əsrdə aid sənədlərdə kəndlərin adı “Sibiroba” yazılmışdır (4, s. 390, 394) və hazırda da yerli əhali arasında bu şəkildə işləməkdədir. Lakin nədənsə ad sonrakı rəsmi ədəbiyyatlarda “Sabiroba” getmişdir. Bəzi tədqiqatçılar dəyişikliyə uğramış Sabiroba variantına istinad edərək, toponimin izahını Azərbaycanın görkəmli satirik şairi M.Ə.Sabirin adı ilə bağlamışdır (1, s. 134). 

   Toponimik tədqiqat zamanı müvafiq məxəzlərlə hərtərəfli və dərindən tanış olmaq başlıca şərtdir.    

   Linqvistik analiz zamanı, yuxarıda qey etdiyimiz kimi, ilk növbədə toponimin mənşəyi, dil mənsubiyyəti müəyyən edilməlidir. Leksik vahid, söz olmaq etibarilə toponim hökmən müəyyən məna daşıyır. Toponimik formantlar (şəkilçilər)  təhlil edilməlidir. Bəzən adın yarandığı tarixi dövr aydın olduğu halda, onun mənası, dil mənsubiyyəti məlum olmur. Çünki bu adlar əsrlər ərzində fonetik və morfoloji dəyişikliyə uğrayırlar. Məhz müvafiq elmlərin əməkdaşlığı, tarixi-linqvistik təhlil ilə mürəkkəblikdən elmi-inandırıcı və sadə nəticəyə gəlmək olar.

   Coğrafi metod, coğrafi obyektin özü ilə onun adı arasında əlaqəni müəyyən edir. Coğrafi obyektə bir sıra hallarda spesifik əlamətlərinə görə ad verilir. Toponimik tədqiqat zamanı obyektin coğrafi səciyyəsini xüsusilə landşaft xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır.

   Zərdab rayonunda Burunlu adlı bir kənd vardır. Düzən yerdə yerləşmiş bu kəndə “Burunlu” deyilməsi çox maraqlıdır. Orada heç bir dağ burnu yoxdur. Burunlu bəlkə nəsil adıdır? Belə deyil, əvvəllər Kür çayı bu kəndin yanından axır, burada əyilib burun əmələ gətirirmiş. Buna görə də kənd “Burunlu” adlandırılmışdır. Hazırda Kür çayı yatağını xeyli kənara dəyişmiş və çayın əmələ gətirdiyi burun da, demək olar ki, yox olmuşdur. Deməli, coğrafi obyektin keçmişi ilə də maraqlanmaq vacibdir.

   Toponimlərin yaranmasında antroponim, patronim, zoonim, fitonim, xüsusilə böyük rol oynayır. Onomastikanın bu sahələrinin öyrənilməsi də toponimik tədqiqatın səmərəliliyinə kömək göstərir. Azərbaycan toponimiyasında şəxs adı ilə əlaqədar xeyli toponimlər vardır: Aladin, Kürdəmir (Kürd Əmir), Cəbrayıl, Şəybəy və s. Bəzi antroponimlər aradan çıxsa da toponimiyada qalmaqdadır.

   Ümumiyyətlə toponimlərin yaranması qanunauyğunluğu onların aid olduğu hər hansı dildəki söz yaradıcılığı qanunauyğunluğunun tərkib hissəsidir. Hər halda postmodern dövlətin keçmiş lideri də olsa V.İ.Leninin “artıq burada təsadüf və zərurət, təzahür və mahiyyət vardır” sözlərində bir həqiqət vardır (5, s. 339). Məhz buna görə də toponimik tədqiqat zamanı “biz bir sıra əlamətləri təsadüfi əlamətlər kimi kənara atır, biz mühümü təzahür edəndən ayırırıq və birini digərinə qarşı qoruyuruq” (5, s. 339). Toponimikada yalnız tarixi, linqvistik və coğrafi tədqiqat metodlarından birgə, müqayisəli istifadə etməklə “mühüm” və “təzahür edəni” bir-birindən ayırmaq və mahiyyəti təşkil edən həqiqəti açmaq mümkündür.

   Nəsillərdən nəsillərə yadigar qalan toponimlər xalqın mənəvi yaradıcılığının bur hissəsini təşkil edir. Toponimləri yaradan xalqın özü və bir növ “ilk tədqiqatçı” olub, toponimlərin məna və mənşəyini xalq etimologiyası əsasında izah etməyə çalışmışdır. M.N.Melxeyev haqlı olaraq yazır: “Xalq etimologiyası-bu, xalqın ağlının və fantaziyasının məhsuludur” (6, s. 78). Qız qalası, Gəlinqaya, Sumqayıt, Muğan və  s. haqqında əfsanə və rəvayətlər xalqımızın özünün yaratdığı və əsrlərdən keçirib bu ünədək yaşatdığı coğrafi adlar haqqında nəsillərin yaddaşına yazdığı ilk “əsərlər”dir (7; 10; 11).  

   Doğrudur, bu əfsanə və rəvayətlər toponimlərin məna və mənşəyini sadəlövhcəsinə əks etdirir və əksər hallarda adın zahiri mənasına uyaraq həqiqətdən uzaqlaşır. Qubadlı rayonundakı Bizmin dağı və Həmzəli kəndi haqqında qeydə aldığımız rəvayətlərə diqqət yetirək.

Bizmin. Qədim zamanlarda bu dağda böyük bir düşərgə varmış. Düşərgə əhalisinin hamısı da igid. Silah oynadar, at çapar, ov edərmişlər. Bir dəfə Makedoniyalı İskəndər bu yerlərə gəlib çıxır. Uzaqdan düşərgəni gördükdə bir adam göndərir ki, bu dağ sakinlərinin qüvvəsini öyrənsin. Həmin madam qarşısına ilk çıxanı danışığa tutur və söhbət əsnasında soruşur:

-Siz ne?ə nəfərsiz?

-Biz? Min.

Elə o vaxtdan dağa Bizmin deyirlər.

Korlar və Dəlilər. Qubadlı rayonunda Həmzəli adlı iki kənd el arasında “Dəlilər Həmzəlisi” və “Korlar Həmzəlisi” kimi tanınır. Rəvayətə görə, kişi paltarı geymiş bir qız Həmzəli kəndində Həkəri çayının üstündən bir körpü saldırır. Körpü bir neçə ilə başa gəlir. Bu müddətdə heç kəs körpünü saldı. Ranın qız olmasını başa düşmür. Körpü hazır olandan sonra qız özünün qadın paltarını geyir və kəndi “Korlar Həmzəlisi”  adlandıraraq çıxıb gedir. “Korlar” ləqəbini öz minilliklərinə sığışdırmayan bir qrup kənd əhli həmin kənddən çıxıb başqa yerdə məskən salır. Ancaq bununla onlar yeni ad qazanırlar. Bir sözə görə öz-ata baba yurdlarını atıb getdikləri üçün onları da “Dəlilər Həmzəlisi” adlandırırlar.

Tarixi həqiqətlərin pozulmasına, reallığın təhrif olunmasına baxmayaraq, əfsanə və rəvayətlərdə verilmiş xalq etimologiyası xalqımızın mənəvi yaradıcılığını, təfəkkür tərzini öyrənmək üçün çox maraqlıdır. E.M.Murzayevin yazdığı kimi, “Xalq etimologiyası (bəzən uydurma etimologiyası da deyilir) - xalq yaradıcılığıdır və buna görə də xüsusi diqqətə və öyrənilməyə layiqdir” (8, s. 126).  Eyni zamanda, xalq etimologiyası heç də həmişə gerçək hadisədən uzaqda qalmır. Elə xalq ehtimalları vardır ki, onlarda tarixi hadisələrin izini tapmaq olur. Məhz bu kimi xalq etimologiyaları toponimlərin elmi izahına xeyli kömək edir. Bir məsələni də qeyd edək ki. toponimik tədqiqatlar zamanı hər şeydən əvvəl dil mənsubiyyətinin ortaya çıxarılması onun tarixinin də, coğrafiyasının elə ortaya çıxması deməkdir. Bu baxımdan linqvistik təhlilin tarix, coğrafiya üçün nə demək olduğunu izah etməyə isə ehtiyac yoxdur.

 

ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.                 A.Axundov. Torpağın köksündə, tarixin izləri, Bakı, 1983.

2.                 Б. А. Будагов, Г. Л. Ворошил. Принципы исследования то­понимики Азербайджанской ССР / Материалы докладов 11 науч­ной конференции, посвященной изучению топонимии Азербайджан­ской ССР, Баку, 1981.

3.                 В.А.Жучкевич. Общая топонимика. Минск, 1980.

4.                 П.В.Котляревский. Экономический быт государственных крестьян северной части Кубинского уезда Бакинской губернии // Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края, т. II, ч.  1. Тифлис, 1896

5.                 V.İ.Lenin.   Dialektika  məsələsinə dair // Əsərlərinin tam külliyyatı, 29-cu cild, Bakı, 1981

6.                 М.Н.Мелхеев. Топонимика Бурятии. Улан-Уде, 1969

7.                 A.Məmmədov. Coğrafi adların sirri, Bakı, 1969

8.                 Э.М.Мурзаев. География в названиях. М., 1982

9.                 Э.М.Мурзаев. Очерки топонимики. М., 1974

10.            S.Paşayev. Yaşayan əfsanələr, Bakı, 1973

11.            S.Paşayev. Yurdumuzun əfsanələri, Bakı, 1976

12.            Д.И.Попов. Основные принципы топонимического ис­следования // Принципы топонимики. М., 1964

 

Summary

 

In article character of toponymic research is analyzed, in particular it is noticed, that the toponymy is a set of various language elements. Linguistic classification of the Azerbaijan toponyms shows, that here is toponyms, inherent over 20 languages of different language families. Researches have shown, that the most part toponyms Azerbaijan a Turkic origin.

 

Ханым Мяммядова

ТЯРЗИ-ЩЯРЯКЯТ  БУДАГ  ЪЦМЛЯЛИ  ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯРИН 

КОМПОНЕНТЛЯРИНИН СЫРАЛАНМАСЫ

                Табели мцряккяб ъцмлянин гурулуш мясяляляриндян данышаркян илк анда тяркиб щиссялярин сыраланмасы гайдасы нязяри ъялб едир. В.А.Белошапкова эюстярир ки, мцряккяб ъцмлядя, хцсусиля табели мцряккяб ъцмлядя тяркиб щиссялярин сыраланмасы бу синтактик ващидя аид хцсуси проблемдир. Тяряфлярин сыраланмасы мцряккяб ъцмлядя мяъбури сяъиййя дашыйыр, ейни ъцмлянин бир нечя мяна ифадя етмясиня йол вермир вя мцряккяб ъцмлянин айрылмаз щиссясини тяшкил едир (1, с. 25-26).

                Табели мцряккяб ъцмлядя компонентлярин сыраланмасы ясасында мцяййян ганунауйьунлуглар дурур. Дилчиликдя будаг ъцмлянин йерляшмясини мцяййянляш­дирян беш ясас фактор эюстярилир: биринъиси, табели мцряккяб ъцмлянин формалашмасы вя гурулмасы хцсусиййяти; икинъиси, тяркиб щиссяляринин мянтиги-фикри ялагясинин характери; цчцнъцсц, табели мцряккяб ъцмля гурулушунун спесификасы; дюрдцнъцсц, цслуби щаллар; бешинъиси, табелилик ялагясинин лексик-грамматик васитялярля ифадя­синин цмуми вязиййяти (6, с. 39).

Эюстярилян бу факторлар тярзи-щярякят будаг ъцмлясинин дя тяркиб щиссяляринин сыраланмасыны мцяййянляшдирир. Компонентлярин сыраланмасы гайдасына эюря Азярбайъан дилиндя тярзи-щярякят будаг ъцмлясинин ики типи вардыр: 1) постпозитив будаг ъцмляляр; 2) препозитив будаг ъцмляляр.

1.                                              Постпозитив будаг ъцмляляр дедикдя баш ъцмляси яввял, будаг ъцмляси сонра эялян табели мцряккяб ъцмляляр нязярдя тутулур. Истяр тарихян, истяр мцасир дюврдя Азярбайъан дили цчцн даща чох постпозитив будаг ъцмляляр характерикдир. Эюстяряк ки, бу щал, йяни будаг ъцмлянин постпозитив щалынын характерик олмасы башга диллярдя дя ейни дяряъядя юзцнц эюстярир (3, с. 53).

Бизя эюря, будаг ъцмляси баш ъцмлядян сонра йерляшян табели мцряккяб ъцм­лялярин эениш йайылмасынын ясас сябяби табели мцряккяб ъцмлянин йаранма йоллары иля сых ялагядардыр. Мялум олдуьу кими, дилчиликдя табели мцряккяб ъцмлянин ики йаранма йолу эюстярилир: биринъиси, ъцмля цзвляриндян биринин тядриъян инкишаф едя­ряк кянара чыхмасы вя ъцмля кими формалашмасы; икинъиси, табесиз мцряккяб ъцм­лянин компонентляриндян биринин юз мцстягиллийини итиряряк, диэяриндян асылы вя­зий­йятя дцшмяси щям дя биринъи йолун даща мящсулдар олдуьу гейд едилир (5, с. 35).

Изащедиъи характеря малик олан будаг ъцмлянин ишлядилмясиня о заман ещтийаъ щисс олунур ки, ондан яввял мязмуну ачылмаьы, изащ олунмаьы лазым эялян сюз вя йа ъцмля олсун; мящз бу заман будаг ъцмля мейдана чыхыр.

Тярзи-щярякят будаг ъцмлясинин дя постпозитив типи даща эениш йайылмышдыр вя дилимиздя онун мцхтялиф структур формалары вардыр. Беля тярзи-щярякят будаг ъцм­ляляриндя баш ъцмлядя ишаря явязлийи вя «ки» баьлайыъысы (бу баьлайыъынын ишлядилмяси факултативдир) ишлянир. Мцгайися мязмунлу тярзи-щярякят будаг ъцмля­ляриндя ися мцгайися баьлайыъылары иштирак едир. Мясялян: Хцсусян Ъащан ханымын вя она йа­хын олан гаравашларын йанында юзцнц еля эюстярир ки, санки Щцрцдян зящляси эедир (М.Ибращимов «Пярваня»); Ики илин ичиндя айаьыны еля йыьышдырмышды ки, Рцбабя юзцнц гурулу ев сащиби сайа билярди (Мир Ъялал. Сечилмиш ясярляри, ЫЫ ъ.); Йох, гардаш, эяряк эянълик иллярини еля кечирясян ки, дюнцб архайа баханда йаша­мыш эцнлярин цчцн хяъалят чякмяйясян (Б.Байрамов. Ясярляри, ЫЫ ъ.); Сяси еля ай­дын чыхырды ки, санки бир дягигя беля, дайанмамыш, кичик бир гяза беля, баш вер­мямишди (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»); Гары мялащятли эюзлярини еля ширин-ширин ойнатды, аз галды Елдарын щушуну башындан чыхартсын (О.Саламзадя «Бизим нясил»).

Тцрк дилляриндя табели мцряккяб ъцмлянин формалашмасы тарихиндян бящс едяркян М.З.Зякийев йазыр: «Гейд етмяк лазымдыр ки, гядим вя ян гядим тцрк дилиндя ишаря явязликли табели мцряккяб ъцмля ики моделдядир. Биринъи вариантда ишаря явязликли баш ъцмля мцряккяб конструксийанын яввялиндя, икинъи вариантда ися сонунда йерляшир. Бу вариантлар айры-айры мцасир тцрк дилляриндя мцхтялиф шякилдя йайылмышлар: бязисиндя биринъи, бязисиндя икинъи, диэяриндя ися щяр ики вариантын эениш йайылмасы нязяри ъялб едир» (2, с. 26).

2.                                    Препозитив тярзи-щярякят будаг ъцмляляриндя яввял будаг ъцмля, сонра ися баш ъцмля ишлянир. Бязи тцркологлар эюстярирляр ки, тцрк дилляри цчцн тяйинедиъи функсийа дашыйан будаг ъцмля цчцн препозитив мювге ясасдыр. Онлар фели тяркибляри будаг ъцмля кими алдыглары цчцн бу фикирдядиляр.

Фели тяркиблярин, адятян, ъцмлянин яввялиндя ишлянмяси щямин тцркологлары беля фикря эятирмишдир. Лакин фели тяркибляр будаг ъцмля олмадыьы цчцн ону сяъиййяляндирян яламятляри дя будаг ъцмляйя шамил етмяк олмаз. Препозитив будаг ъцмля дедикдя ися биз, хцсусиля нисби явязликли, даща доьрусу, коррелйат-релйатлы табели мцряккяб ъцмляляри нязярдя тутуруг. Бу типдян олан будаг ъцмляляр дилимиздя эениш шякилдя ишлядилир. Мясялян: Эядяляри йыь, щамынын габаьында эцнащы неъя ишлямисянся, еля дя цзр истя (М.Ибращимов, Ясярляри, Ы ъ.); Гадир ушаглыгда бунлара неъя биэаня идися, бюйцдцкъя дя еля олараг галырды (Ъ.Ялибяйов «Гызыл ат вя торпаг»); Сян ня ъцр буйурсан, мян дя еля ойнайаъаьам (М.Ибращимов «Ондан йахшы гардаш йох иди»); Щяр шей неъя вардыса, еля дя галыб (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»).

Истяр ядяби дилдя, истяр данышыг дилиндя компонентлярин йери дяйишя биляр ки, бу щал даща чох мятндян кянарда баш верир. Мясялян: Беля ишлямяк олмаз, неъя ки, онлар биздян тяляб едирляр (Я.Вялийев «Заманын улдузлары»); Заур да беля инъик эетмишди, неъя сян кцсцб эедирсян (А.Бабайев «Айрылыг»).

Тярзи-щярякят будаг ъцмляляриндя диггяти чякян мараглы ъящятлярдян бири будаг ъцмлянин баш ъцмлядя изащ етдийи цзвцн – хябяр, йахуд зярфлийин щямъинс олмасыдыр. Беля ки, садя ъцмлянин щяр щансы цзвц щямъинс ола билдийи кими, табели мцряккяб ъцмлянин баш ъцмлясиндя будаг ъцмлянин аид олдуьу сюз вя йа ифадя дя щямъинс ола биляр. Бу ися конструксийанын ифадя етдийи фикрин експрессив-емосионал чаларыны, онун мяна тясирини даща эцъляндирмиш олур. Бу гябилдян олан конструксийалар истяр баш ъцмлядя ишаря явязлийинин иштиракы, истярся щямъинс цзвцн ишлянмя формасына эюря ашаьыдакы структур хцсусиййятляря маликдир.

1.                                    Щямъинс цзвлц тярзи-щярякят будаг ъцмляляринин ян эениш йайылмыш нювцндя щямъинс цзвлярин щамысы бцтюв формада олур вя онларын щяр биринин гаршысында ейни ишаря явязлийи ишлянир. Мясялян: Цч-дюрд айа еля охуйаъаьам, еля данышаъаьам, еля йазаъаьам ки, сиз разы галасыныз (М.Ибращимов «Пярваня»); Анъаг Няъяфалы кяндя еля ешгля, еля щявясля эирди ки, итляр дя шалварын балаьындакы гозларын гыьылтысы да йадындан чыхмышды (Б.Байрамов, Ясярляри, Ы ъ.); Ябдцлхалыг киши еля тямкинля, еля инандырыъы данышырды ки, щеч кясдя зярря гядяр шцбщя ойатмады (Я.Ъяфярзадя «Йад ет мяни»); Амма бу сющбят еля эерчякляди, еля бюйцдц ки, ямяллиъя бир ишя чеврилди (С.Ящмядов «Эедянлярин гайытмаьы»).

Бязян беля щямъинс цзвлярдян сонра щятта «ки» баьлайыъысы тякрар едилир ки, бу да даща чох цслуби характер дашыйыр. Мясялян: Хатирялярин баш галдырыб ойанмасы ону еля чашдырмышды ки, еля сарсытмышды ки, йатсайды йухусуна да эирмязди (Я.Щаъызадя «Вяфалым мяним»); Инди еля юйряшмишям ки, еля алышмышам ки, санки юз евимдир (Щ.Мещдийев «Сянсиз кечян эцнлярим»).

Беля ъцмлялярдя сонунъу щямъинс цзвдян яввялкилярдя мцштяряк морфемин ихтисары щалларына да тез-тез раст эялмяк олур. Мясялян: Ону еля сахлайыр, еля эюзляйирдиляр ки, еля бил ондан язиз варлыг танымырдылар  (Я.Вялийев «Заманын улдузлары»); Вясли еля сякир, еля йерийирди ки, еля бил бир давадан гуртарыб балала­рынын цстцня гайыдыр (С.Ящмядов «Эедянлярин гайытмаьы»); Инсанлар бир-бириня еля битиб-битишиб, еля сыхлашыблар ки, санки ъанлы щасарды (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»).

2.                                     Икинъи груп ъцмлялярдя ишаря явязлийи бцтцн щямъинс цзвлярин гаршысында тякрар едилмир, йалныз бир йердя ишлянир. Беля щалларда ишаря явязлийи йа бцтцн щямъинс цзвлярдян яввял, йа да йалныз сонунъудан яввял ишляня билир.

а) Ишаря явязлийинин бцтцн щямъинс цзвлярдян яввял ишлянмяси. Щаким бу ишляри еля сакит, архайын, сойугганлы эюрцрдц ки, дейярдин ъанлы адамлара иш кясмир (И.Шых­лы «Дяли Кцр»); Эянъляр еля диггятля, марагла гулаг асырдылар ки, эуйа уста Мейрам онлара башына эялян щадисяляри, йахын кечмишин аъы щягигятлярини дейил, гярибя бир наьыл данышырды (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»); Сонра сяни еля бязяйиб дцзясинляр, сарысынлар ки, юмрцн бойу дады дамаьындан эетмясин (Я.Щаъызадя «Вяфалым мяним»).

б) Ишаря явязлийинин йалныз сонунъу щямъинс цзвцн яввялиндя ишлянмяси. Эюстяряк ки, беля табели мцряккяб ъцмлялярдя будаг ъцмля бцтцн щямъинс цзвляря аид ола билдийи кими, бязян онларын щамысына дейил, бириня, йяни йалныз сонунъуйа аид ола биляр (4, с. 39). Мясялян: О, русларын вамнил дедийи – дизиня гядяр чякилмиш исти эеъя айаггабыларда ъцйцр кими ъялд тярпянир, еля йерийирди ки, санки назик, инъя бядяни йай кими йумшаг вя сцмцксцз иди (М.Ибращимов «Пярваня»); Онун йахдыьы гаралар йыьышыб топлашаъаг, гатран кими гатылашаъаг, юз сифятиня еля сываъагдыр ки, гийамятя гядяр тямизлямяк мцмкцн олмайаъагдыр (Б.Байрамов «Аракясмяляр»).

Эюрцндцйц кими, биринъи мисалда будаг ъцмля щямъинс цзвлярин щяр икисиня, икинъи мисалда ися йалныз сонунъуйа аиддир.

3.                                    Бязи ъцмлялярдя щяр щямъинс цзвцн гаршысында мцхтялиф сюзляр ишлянир, бунунла беля, онларын щамысы ейни функсийа дашыйыр - ишаря явязлийинин йериня йетирир вя ейни мяна йцкцня малик олурлар.

а) Щямъинс цзвляр гаршысында «еля» вя «бир» сюзляри ишлянир. «Еля» ишаря явязлийи, адятян, яввялки, «бир» сюзц ися сонракы щямъинс цзвдян яввял эялир вя «бир» сюзцнцн йаратдыьы тясир ишаря явязлийиндян даща гцввятли олур. Мясялян: Киши баш эюзцнц еля басдырыб, бир зарыйыр ки, дейирсян бяс бу саат няфяси кясиляъяк (Щ.Мещдийев «Сянсиз кечян эцнлярим»); Сясляр еля йцксялир, бир артырды ки, санки онлар истиращят паркында дейил, узун сцрян дюйцшдян йениъя галиб чыхмыш ясэярляр арасына дцшмцшдцляр (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»).

б) Щямъинс цзвляр гаршысында «еля» вя «бир» сюзляри ишлянир. Мясялян: «Дилгям»и еля йаныглы, еля бир мящарятля чалды ки, щамыны щейран гойду (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»); Мякан еля диггятля, еля бир марагла динляйирди ки, санки бир сюзц бурахса, чох шей итиряъяк (Я.Вялийев «Заманын улдузлары»).

Постпозитив тярзи-щярякят будаг ъцмлясинин мараглы цслуби хцсусиййятиндян бири дя баш ъцмлядя изащ олунан цзвцн тякрар олунмасыдыр. Тякрар ися щямин конструксийанын ифадя етдийи мянаны, информасийаны эцъляндирмяйя, конструксийанын емосионал-експрессив чаларыны даща да артырмаьа хидмят едир. Баш ъцмлядя тякрар олунан цзвя вя цмумиййятля, тякрарын грамматик хцсусиййятляриня эюря онлар мцхтялиф сяъиййяли олур.

а) Щяр шейдян яввял гейд едяк ки, баш ъцмлядя тякрар олунан ясас цзв адятян хябяр вя она аид олан ишаря явязлийидир. Беля ъцмлялярдя ишаря явязлийи иштирак етмядян хябярин тякрары мцмкцн дейил. Мцбтяда иштирак етмядян ъцттяркибли ъцмлянин хябяри юз ятрафында она аид олан сюзлярля бирликдя тякрар олуна билир ки, бу да баш ъцмлянин бцтцнлцкдя тякрарына уйьун эялир. Мясялян: Бир гармон чалыр, бир гармон чалыр ки, адамын сцмцйц ойнайыр, цряйинин телляри диллянир (С.Ящмядов «Эедянлярин гайытмаьы»).

б) Тякрарын ян эениш йайыланы ишаря явязлийи вя будаг ъцмля васитясиля мязмуну ачылан сюз – йа хябяр, йа зярфлийин тякрарыдыр. Бунларын бир гисминдя баш ъцмля йалныз ишаря явязлийи вя хябярдян ибарят олур. Мясялян: Еля охуйурду, еля охуйурду, дейярдин ханяндянин юзцдцр (Мир Ъялал, Сечилмиш ясярляр, ЫВ ъ.); Еля гачырды, еля гачырды ки, еля бир архадан кимся ону говурду (Б.Байрамов, Ясярляри, ЫЫ ъ.); Еля ойнайырды, еля ойнайырды ки, гардашынын тойунда беля ойнамамышды (М.Ибращимов «Бюйцк дайаг»).

Бу гябилдян олан баш ъцмлялярдя тякрарлар цчцн мцштяряк олан башга сюз вя ифадяляр дя ишляня билир. Мясялян: Гардаш тойунда еля сцзярям, еля сцзярям ки, неъя эюй цзцндя дурна сцзцр (Б.Байрамов, Ясярляри, Ы ъ.); Вякилин цряйи еля чырпынырды, еля чырпынырды ки, санки бу саат кюксцндян чыхаъагдыр (Й.Язимзадя «Йеня эюрцшяъяйик»); Еля йорулмушам, ай ана, еля йорулмушам ки, даща алямдя щеч бир шейя щявясим галмайыб (И.Эюзялов «Эениш цфцгляр»).

 

ИСТИФАДЯ  ОЛУНМУШ  ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.   Белошапкова В.А. Сложное предложение в современном русском языке. М.: Просвещение, 1967.

2.   Закиев М.З. Некоторые вопросы формирования сложноподчиненных предложений // Советская тюркология, 1972, № 2.

3.   Захаревич Е.А., Крылова В.Г. Синтаксис болгарского языка, сложное предложение. Л.: Изд-во ЛГУ, 1978.

4.   Крючков С.Е., Максимов Л. Современный русский язык, синтаксис сложного предложения. М.: Просвещение, 1977.

5.   Ширялийев М.Ш. Мцасир Азярбайъан дилиндя мцряккяб ъцмля мясяляси // Ядябиййат вя Дил Институтунун Ясярляри, В ъилд. Бакы: Азярб. ССР ЕА няшри, 1953.

6.   Щеулин В.В. Структура сложного предложения. Изд-во Ростовского университета, 1968.

 

 

Sequence of components of a compound sentence with a subordinate clause of an image of action

The resume

In article compound sentences with a subordinate clause of an image of action in the Azerbaijan language are investigated. Here two types of sequence of components compound sentences with a subordinate clause of an image of action are considered: 1. Postpositive subordinate clauses and 2. Prepositive subordinate clauses.

Keywords: compound sentence, subordinate clause of an image of action, Azer­baijan language, postpositive subordinate clauses, prepositive subordinate clauses.

 

 

 

Məmmədova Könül

KOREYA DİLİNDƏ BAĞLAYİCİLAR

                Koreya  dili  Koreya Xalq Demokratik Respublikasının və  ya Cənubi Koreya  dövlətinin  rəsmi  dövlət dilidir.

     Bəzi  mənbələrdə  Altay  dillər  ilə,  digər  mənbələrdə  isə  tunqus –mancuriya  dilləri  ilə  genetik  qohumluğu  fərz  edilir.  Koreya  və  Azərbaycan dilləri  hər  iki  dil  qrupuna  –  Altay  dil  qrupuna  aid  edilsə  də  cümlədəki  söz sırasının  eyni  olmasından  başqa  böyük  bir  oxşarlıqları  yoxdur.  Koreya  dili  tərkibcə  altı   dialektə   bölünür:    şimal  -  şərqi,  şimal  -  qərbi,  mərkəzi,  cənub  -  şərqi,   şərq  -  qərbi   və,   nəhayət,   Cecu  adasında   işlənən   dialekt.  Lakin  bu  dialektlər   ədəbi    dildən   elə   də   çox   fərqlənmir   və   başa   düşülməsində  elə  də  çox  çətinlik  çəkilmir. Koreyalılar  yalnız  bir  dildə  danışan  tək  xalq  olduqları  üçün  fəxr  edirlər.  Koreya  siyasi  cəhətdən  bölünmüş  olsa  da,  sərhədin  hər  iki  tərəfində  eyni  dildə  danışırlar.

     Koreya  dilində  danışanların  sayı  həddindən  artıq  çoxdur.  Cənubi  Koreyada  yaşayan  46.4 milyon  əhalini,  Şimali  Koreyada  yaşayan  21.4  milyon  əhalini,  ümumiyyətlə  70  milyon  Koreya  əhalisini  nəzərə  alsaq[1],  bu say  İngiltərə  və  ya  Fransadan  daha  çoxdur.   Koreya  dilində  danışılan  ərazi  kiçik  olsa  da,  bu dildə  danışanların  sayına  görə  dünyada  on  ikinci  yeri  tutur. 

     Koreya  əlifbası  yalnız  Koreyalılar  tərəfindən  istifadə  olunur  və  yalnız  Koreya  dilini  ifadə  etmək  üçün  istifadə  edilən  yazı  sistemidir.  Bu  əlifba  dünyada  heç  bir  əlifba  ilə  oxşar  deyil. 

     Cənubi  Koreyada  milli əlifba  “Hanqıl”  adlanır.  “Hanqıl”  sözü  o  qədər  məşhurdur  ki,  bu  ifadə  “Koreya  dili”  ifadəsi  yerinə  də  işlənir.  Koreyalılar  üçün,  xüsusilə,  Cənubi  Koreya  üçün  əlifba  güclü  mədəni  ikona  sayılır.  Bu,  millətin  və  milli  mədəniyyətin  simvolu   sayılır.  Koreya  dilində əsas əlifba  24  hərfdən  ibarətdir.   Bunların  14-ü  samit,  10-u  saitdir. 

   Azərbaycanla  Koreya  arasında  diplomatik  əlaqələr  1992-ci  ilin  martın 23-də qurulub. Hər iki ölkə Asiyada Qarşılıqlı Fəaliyyət və İnam Tədbirləri üzrə Müşavirə çərçivəsində münasibətləri inkişaf etdirir. 2006-cı il martında Koreyanın Azərbaycandakı, 2007-ci ilin fevralında isə Azərbaycanın Koreyadakı səfirliyi fəaliyyətə başlayıb.  Müxtəlif illərdə Koreya işgüzar dairələrinin nümayəndələrindən ibarət heyət Azərbaycanda səfərdə olub. İki ölkə arasında həmçinin, mədəni, elmi-texniki və humanitar əlaqələr də mövcuddur. Belə ki, 2006-cı il iyunun 26-30-da Azərbaycanda Koreya mədəniyyəti günləri keçirilib.

   2007-ci il 23-25 aprel tarixində prezident İlham Əliyevin Koreya Respublikasına səfərindən sonra ölkələrarasında hər sahədə  mədəni əlaqələr inkişaf etməyə  başlamışdır. Təhsil sahəsində də hər il ölkələr arasıda mübadilə proqramları aparılmaqdadır.

   Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Koreya dili 1994-cü ildə Azərbaycan Dillər Universitetində (tərcümə fakültəsində) əlavə dil olaraq keçilmişdir. 2007-ci ildə isə Bakı Dövlət Universitetində Şərqşünaslıq fakültəsinin tərkibində Regionşünaslıq (Koreya dili və ədəbiyyatı) ixtisası açılmışdır. Hər il tələbələrimiz Koreya Respublikasının müxtəlif universitetinə təhsil almağa gedirlər. Nəhayət, bu il - 2011-ci ildə Azərbaycan Dillər Universitetində Koreya dili ixtisasının (tərcümə fakütəsində) magistr şöbəsi yaradıldı. Azərbaycan – Koreya əlaqələri hər sahədə getdikcə inkişaf etməkdədir.

      Koreya  dili  nominativ  quruluşlu  aqqlütinativ  dillərdən  hesab  olunur.  Bu   dillər  üçün  şəkilçilərlə  sözdüzəltmə  və  sözdəyişmə  sistemi  xarakter daşıyır,  vahid  təsriflənmə  və  hallanma  xüsusiyyəti  olmaqla   şəkilçilərin  eyni   funksiyalılığı  mövcuddur.  Koreya dilində təsviri  və  hərəkət fellərinin əsasları  tək  işlənə  bilməz.  Belə  ki,  cümlədə  hər  hansı bir  funksiya  daşımaq  üçün  mütləq  lazımi  sonluqlarla  birləşməlidirlər. 

   Koreya  dilinin  qrammatikasında  9 nitq  hissəsi  vardır:  isim,  əvəzlik,  say,  hərəkət  feli,  təsviri fel,  sifət,  zərf,  nida  və  sözlərə  qoşulan  hissəciklər (qoşma, 조사[2][cosa]).  Bu  ənənəvi  qrammatikanın  qərb  qrammatikasında  daha  dəqiq  qarşılığını  tapmaq  üçün  hələ  də  alternativ  təkliflər  irəli  sürülməkdədir.  Ən  vacib  alternativnativlərdən  biri ondan  ibarətdir  ki,  sözlər  şəkilçi  artırılaraq  dəyişilə  bilən  və  şəkilçi  artırılaraq  dəyişilə  bilməyən  siniflərə  bölünürlər.  Geniş  mənada  “isim” (체언-[çeon]) (bura  isim,  say  və  əvəzliklər  daxildir)  şəkilçi  əlavə  edilsə  də,  dəyişilməyən  söz  sinifinə  daxildir.  Eyni  zamanda  geniş  mənada işlədilən  “fel” (용언-[yonqon]) (bura təsviri və hərəkət felləri daxildir)  şəkilçi  artırılaraq  dəyişilən  söz  sinifinə  aid  edilir.  

      Geniş  mənada  işlənən  fellər   kök  və  şəkilçiyə  bölünürlər.  “Fel” - ə daxil  olan  təsviri və hərəkət felləri xəbər  vəzifəsində  işlənə  bilərlər.  Onların  qrammatik  funksiyası  şəkilçilər  əlavə  edilərək  ifadə  olunur  ki,  bu da  onların  əsas  xüsusiyyətidir.  Təsviri  və  hərəkət  felləri  həmişə  fleksiya  şəkilçilərlə  birlikdə  işlənir.  Onların  məsdər  forması  işlənə  bilməz. 

Məsələn:

●  하늘이 푸르-다. 

[ Hanır - i purı – da ]

Səma mavidir.

    Yuxarıdakı  cümlədə  푸르-  sifətdir  və   sözün   köküdür.  – 다  isə  cümlənin bitdiyini göstərən şəkilçidir. 푸르-  sözü  heç  vaxt  tək  işlənə  bilməz.

 

● 동생이 바지를 입-는다.

[ Donsenq - i  baci - rıl ibnın – da.]

Balaca  qardaşım  şalvarını  geyinir.

    Yuxarıdakı  cümlədə  입- feldir  və   sözün   kök  hissəsidir.  – 는다  isə cümlənin bitdiyini göstərən şəkilçidir.  입-  sözü  heç  vaxt  tək  işlənə  bilməz.

● 선생님은 빨간 넥타이를 매셨다 (매-시-었-다).

[ Sonsenqnim – ın  bbalqan  neqtai – rıl  me – şi – ot – da.]

Müəllim qırmızı qalstuk geyinib.

     Yuxarıdakı  cümlədə  매- feldir  və   sözün   kök  hissəsidir.  – 시- hörmət formasını  bildirən  şəkilçidir.  – 었- keçmiş  zamanı  bildirən  şəkilçidir.  - 다  isə  cümlənin bitdiyini göstərən şəkilçidir.  매- sözü  heç  vaxt  tək  işlənə  bilməz. 매셨다 isə 매시었다  sözünün  qısaldılmış  formasıdır.

     Koreya  dilində  “fel”  sonluqları,  yəni  şəkilçilər  mürəkkəb  və  çoxsaylıdır.  Koreya  qrammatikasında  şəkilçilər  2  yerə  bölünür:  sonluq  şəkilçisi (final, 어말어미-[omalomi]) və  sonluq  şəkilçidən  əvvəl  işlənən  şəkilçi (prefinal, 선어말어미-sonomalomi).

     Prefinal şəkilçilər  adından  göründüyü  kimi  heç  vaxt  sonda  işlənmir.  Həmişə  onlardan  sonra  sonluq  şəkilçilər  gəlməlidir.  Prefinal  olan  şəkilçilər  aşağıdakılardır.

1)                                    Hərəkət edənə hörmət  formasını  bildirən  şəkilçi : - 시-, -(으)시-

2)                                    Zaman  bildirən  şəkilçilər: - 는 - <indiki  zaman>, - 었- <keçmiş  zaman>, - 겠 - <gələcək  zaman>

3)                                    Dinləyənə hörmət  əlaməti  bildirən  şəkilçi: -  옵-

4)                                    Yazı  üsulu: - 느-, - 더-, -리-

5)                                    Vurğu  üsulu: - 것 - , -니-

   Məsələn:

   ● 선생님은 수업을 설명하-시-었-다.

  [Sonsenqnim-ın suob-ıl solmyonqha-şi-ot-da.]

    Müəllim dərsi izah  etdi.

    Yuxarıdakı  nümunədə  -시-  və  -었- şəkilçiləri  prefinal  şəkilçidir. –시-  hörmət  mənasını  bildirə, -었- isə  felin  keçmiş  zaman  formasını  bildirən şəkilçidir.

     Sözlərə qoşulan sonluq  şəkilçilər (어말어미) özləri  də  bir  neçə  qrupa  bölünürlər:  cümlənin  bitdiyini  göstərən  şəkilçilər (종결어미-[conqyolomi])  və  cümlənin  bitmədiyini  göstərən  şəkilçilər (비종결어미-[biconqqyolomi]). Cümlələrin  bitdiyini  göstərən  şəkilçilər  özləri  də  bir  neçə  qrupa  bölünürlər:

1.                                     Nəqli  cümləni yaradan şəkilçilər (평서형어미-[pyonsohyonqomi])

Məsələn:  학교에 갑니다 (가-ㅂ니다).

[Haqqyo-e qa-mnida.]

Məktəbə gedirəm.

2.                                     Hissləri ifadə edən şəkilçilər (감탄어미-[qamtanomi] )

Məsələn:  학교에 가는구나.(가-는-구나)

[Haqqyo-e qa-nın-quna.]

Məktəbə gedirsənmiş.

3.                                      Sual  bildirən şəkilçilər (의문형어미-[ıimunhyonqomi])

Məsələn:  학교에 갑니까? (가-ㅂ니까?)

[Haqqyo-e qa-mniqqa?]

 Məktəbə gedirsiniz?

4.                                     Əmr  bildirən  şəkilçilər (명령형어미-[myonqryonqhyonqomi])

Məsələn:  학교에 가시오 (가-시오).

[Haqqyo-e qa-şio.]

Məktəbə gedin.

5.                   Birgə  hərəkət və ya işi təklif etməyi  bildirən  şəkilçilər (청유형어미-[çonqyuhyonomi])

Məsələn: 학교에 갑시다 (가-ㅂ시다).

[Haqqyoe qa-bşida.]

Məktəbə gedək.

      Cümlənin  bitmədiyini  göstərən  şəkilçilər  də  özü  2  yerə  ayrılır: özündən  əvvəl  gələn  sözlərin  funksiyasını  dəyişən  şəkilçilər (전성어미-[consonqomi]) və  bağlayıcı  şəkilçilər (연결어미-[yonqyolomi]).    

    Funksiya dəyişən  şəkilçilər  özləri  də  iki  yerə  bölünürlər:

1.                                     İsimləşdirən  şəkilçilər  (명사형어미-[myonqsahyonomi]) .  Bu  şəkilçilər  dilimizə  məsdər  şəkilçisi  olan  - maq² kimi  tərcümə  olunur.

Məsələn:   영화 보기가 내 취미이다.

[Yonqhua bo-qi-qa ne çüimi-ida.]

Televizora baxmaq mənim xobbimdir.

Yuxarıdakı  nümunədə  fel isimləşmişdir.

2.                                     Bəzəyən  (təyin) şəkilçilər (관형사형어미-[quanhyonqsahyonqomi])

 Bu  şəkilçilər  özlərindən  sonra  gələn  sözləri  təsvir  edib  bəzəyirlər. Azərbaycan  dilindəki  feli  sifətlə  eynidir.

Məsələn: 웃-는 아이가 내 남동생이다.

[Ut-nın ai-qa ne donsenq-ida.]

Gülən  uşaq  mənim  balaca  qardaşımdır.

       Cümlənin  bitmədiyini  göstərən  şəkilçilərin  ikinci  növü  də  bağlayıcı  şəkilçilərdir.  Seçdiyim Koreya  dilindəki  bağlayıcılar  mövzusu  Koreya  qrammatikasında  ən qarışıq,  bu  dili  öyrənən  xaricilər  üçün  ən  çətin  mövzulardan  biridir. Bu  dildəki  bağlayıcıların  qarşılığı  başqa  dillərə  tərcümələrdə  verilsə  də,  tam  üst-üstə  düşmür.  Biz  bu  bağlayıcılar haqqında   başqa  dillərdə  oxusaq  da,  Azərbaycan  dilinin  özünəməxsus  qrammatikası  olduğu  üçün  bu  bağlayıcılar  bizim dilə  çox  vaxt  eyni  tərcümə  olunur. Lakin,  Koreya  dilindəki  bağlayıcılar  bir – birindən  işlənmə  yerinə və  mənaya  görə  çox  fərqlənir.  Bu  fərqi  tutmaq  üçün  onların  işləndiyi  mətnə  diqqətlə  fikir  vermək  lazımdır.  Başlanğıcda çox çətin olsa  da,  Koreya  dilinin  dərinliklərini  öyrəndikcə  bu  fərqləri  asanlıqla  anlamaq  olur, bu halda da hansı  bağlayıcının harda  işlənməsini  bilmiş  oluruq.  Azərbaycan  dilində  Koreya  dilinə  aid  heç  bir  material  olmadığına  görə  də  bu  qarışıq   mövzu  tələbələr  arasında  anlaşılması  ən  çətin  mövzulardan  sayılır.  Bu  baxımdan  Koreya  dilindəki  bağlayıcıların  Azərbaycan dilində  təsnifatını  verməyi  çox  gərəkli hesab edirəm.  

     Hər  bir  dildə  olduğu  kimi  Koreya  dilində  də  cümlələri   bir – birinə  bağlayan bağlayıcılar  vardır.  Azərbaycan  dilində  bağlayıcılar  söz  şəklində  olsa  da,  Koreya  dilində  bunlar  şəkilçi  şəklindədir.  Bundan  əlavə,  Azərbaycan  dilində  bağlayıcılar  morfologiyaya  aid  edilsə  də,  Koreya  dilində  bunlar  sintaksis  bölməsinə  aiddir.  Ümumiyyətlə,  Koreya dilində də şəkilçilər  morfologiyaya  aid  edilsə  də,  cümlələri  bağlayan  şəkilçilər  isə  yalnız  cümlədə   təsviri və hərəkət fellərinə  qoşularaq  onların  cümlədə  hansı  rol  oynayacağını  təyin  edir.  Bundan  əlavə,  mürəkkəb  cümlə  yaradaraq  cümlənin  mənasını  təyin  etmək  roluna  malikdir.  Buna  görə  də  bağlayıcı  şəkilçilər  sintaksis  bölməsinə  daxildir.  Bu   şəkilçilər  mürəkkəb  cümlə  əmələ  gətirir.  

     Azərbaycan   dilində   yalnız tabelilik və tabesizlik bağlayıcıları olduğu halda Koreya  dilində bağlayıcılar  tabesizlik   (대등적-[dedınqcoq]),  tabelilik  (종속적-[conqsoqcoq])  və  köməkçi (보조적-[bococoq]) olurlar.  Tabesizlik  bağlayıcıları  iki  və  ya  daha  artıq  müstəqil  cümləni  birləşdirir. Tabesizlik  bağlayıcıları  həm  sadə  cümlədə,  həm  də  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  işlənir.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin   tərkib  hissələrini  bir- birinə  bağlayır. Köməkçi  bağlayıcılar  isə  şəkilçi + söz  formasında olub  cümlənin  xəbərinə qoşularaq  onun  mənasını  dəyişir.  Tabesizlik bağlayıcılar işlənən mürəkkəb cümlədə cümlələrin yerini dəyişsək də, məna itməz, amma tabelilik bağlayıcıları işlənən mürəkkəb cümlədə cümlələrin yerini dəyişmək olmaz.

     Tabelilik  bağlayıcıları  bir qayda  qalaraq  baş  və  budaq  cümlənin  arasında  işlənir   və  birinci  cümlənin  ikinciyə  tabe  olduğunu  göstərir. O cümlədən   səbəb,  şərt  və  bu  kimi  mənalara  malik olurlar.   Adətən,  bağlayıcıların  tabesiz  və  ya  tabeli  olması  bağlayıcı  şəkilçilər   vasitəsilə  müəyyən  edilir.

      Bağlayıcı  şəkilçilər  Koreya  dilində  ən  çoxsaylı  şəkilçilər  tipi  hesab  olunur.  Onların  funksional  mənaları  çox  müxtəlif  və  izah  edilməsi  çox  çətindir.  Bundan  əlavə,  bağlayıcı  şəkilçilərdən  tabelilik  bağlayıcıları  ən  mürəkkəbidir.

    Tabelilik,  tabesizlik  və  köməkçi  bağlayıcı  şəkilçilər  arasında ən qarışığı  və  çətini  tabelilik  bağlayıcıları  olduğuna  görə  bu  haqda  izahat verməyi  qərara  aldım.

     Tabelilik  bağlayıcıları  bir qayda  olaraq  baş  və  budaq  cümlənin  arasında  işlənir   və  birinci  cümlənin  ikinciyə  tabe  olduğunu  göstərir.  Tabelilik  bağlayıcıların  iki  vəzifəsi  vardır.  Birincisi, onlar,  cümlədə  iki  fikir  arasında  keçid  rolunu  oynayır.  Bu keçid  zaman,  səbəb,   güzəşt,  şərt,  vəziyyət (hal)  göstəricisi,  məqsəd,  nəticə  və  başqa  mənaları  ifadə  edə  bilər. 

   Tabelilik  bağlayıcıların  ikinci  vəzifəsi  mürəkkəb  cümlədə  sadə  cümlələrdən  birinin   əhəmiyyətini  azaltmaqdır.  Belə  ki,  oxuyucu  iki  fikirdən  hansının  daha  çox  vacib  olduğunu   başa  düşməlidir.  Baş  cümlədə daha  əhəmiyyətli  fikir,  budaq  cümlədə  isə  çox  da  əhəmiyyətli  olmayan  fikir  tabelilik  bağlayıcıları  tərəfindən  təqdim  edilir. 

  Tabelilik  bağlayıcıları  iki  bərabərhüquqsuz  tərəfləri  bir  -  birinə  bağlayır.

 Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  tabelilik  bağlayıcıları  müxtəlif  və  çoxlu  fərqli  növlərə  malikdirlər.  Onlar  müxtəlif  sematik  kateqoriyalara  bölünürlər.

   Koreya  dilində   – 고  [-qo],  - 으며 [-ımyo], – (으) 면서  [ (-ı) myonso],  – 어 (서)/ -아(서)/해(서)  [-a(so)/ -a(so)/ -he(so)],  -  자 [-ca],  – 자마자 [-camaca]  şəkilçiləri  zaman bildirən  tabelilik  bağlayıcılar sayılır.  Zaman   bildirən  tabelilik  bağlayıcıları  felin  kökünə  qoşularaq  cümlədəki   hərəkətin,  işin,  hadisənin  zamanını  bildirir.  Azərbaycan dilində zaman mənalı tabeli mürəkkəb cümləyə uyğun gəlir.

     – 고  şəkilçisi   zaman  bildirən  tabelilik  bağlayıcısı  olub  Azərbaycan  dilinə   o  zaman  ki,  elə  ki,  nə  vaxt  kimi  tərcümə  olunur. 

 Məsələn:

● 조명이 꺼지-고,  영화가  시작됐다.

[Comyonq-i qqo-ci-qo, yonqhua-qa şicaqdüe-tda.]

Elə  ki   işıqlar  yandı,  kino  başlandı.  

    - 으며bağlayıcısı  hərəkətin,  işin,  hadisənin  eyni  zamanda  baş  verdiyini  göstərir.  Bu  şəkilçi   Azərbaycan  dilinə   “nə  zaman  ki”  kimi  tərcümə  olunur.  

Məsələn:

●  순이는  늘  음악을  들-으며  공부를  한다.

[Suni-nın nıl ımaq-ıl dır-ımyo qonqbu-rıl ha-nda.]

Nə  zaman  ki  Suni  dərs  oxuyur,   həmişə  mahnıya  qulaq  asır.

    Yuxarıdakı   nümunəni   dilimizə   daha   asan   variantda  tərcümə   etmək  istəsək   - a – a²  şəkilçisindən  istifadə  edə  bilərik.  Yəni:

Suni  dərs  oxuya – oxuya  həmişə  mahnıya  qulaq  asır.

     Bu halda  cümlə  daha  anlaşılan   və   dilə  yatımlı   olur.  Bu  bağlayıcıları  dilimizə  olduğu  kimi  hərfi  tərcümə  edəndə  bəzi  hallarda  dilə  yatmamağının  səbəbi  əvvəldə  qeyd  etdiyimiz  kimi  Koreya  dilindəki  bağlayıcıların  bir  çoxunun  Azərbaycan  dilindəki  bağlayıcılarla  üst-üstə  düşməməsindən  irəli  gəlir.  Sırf  bu  səbəbdən  Koreya  dilindəki  bağlayıcılar    Koreya  dilini  öyrənənlər  üçün  ən  qəliz  mövzudur.

     – (으) 면서  bağlayıcısı  felin  kökünə  qoşularaq  hərəkətin,  işin,  hadisənin  eyni  zamanda baş  verdiyini  göstərir.  Bu  şəkilçi   Azərbaycan  dilinə   “nə  zaman  ki,  nə  vaxt,  elə  ki”   kimi  tərcümə  olunur.   Bu  halda  baş  cümlədə,  adətən,  “onda”  qarşılıq  sözü  işlənir.  – 고  [-qo],  - 으며 [-ımyo]  şəkilçiləri  ardıcıllıq  bildirdiyi  halda  – (으) 면서  bağlayıcısı  hərəkətin eyni zamanda  baş  verdiyini  göstərir.

Məsələn:

● 갑자기  바람이  불-면서  촛불이  꺼졌다.

[Qabcaqi baram-i bul-myonso çotbur-i qqocyo-tda.]

Nə  zaman  ki  külək  əsdi,  onda  şamlar  söndü.

(Nə  vaxt  ki  külək  əsdi,  onda  şamlar  söndü.)

(Elə  ki  külək  əsdi,  şamlar  söndü.)

     Digər  tabelilik  bağlayıcısı – 어 (서) / -아(서) / 해(서)  şəkilçisidir ki,  Azərbaycan  dilinə  “elə ki”  kimi  tərcümə  olunur və ardıcıllıq bildirir.

Məsələn:

● 종이배를 접-어서 시냇물에 띄웠다.

[Conqibe-rıl cob-oso şinetmur-e ddıi-votda.]

Elə ki kağızdan  gəmi  düzəltdim, onu kiçik  çayda  üzdürdüm.

(Kağızdan  gəmi  düzəldib kiçik çayda üzdürdüm.)

     Yuxarıda  mötərizədə  verilən  tərcümə  həmin  cümlənin  başa  düşülməsi  daha  asan  olsun  deyə  mürəkkəb  cümlə  şəklində  deyil,  sadə  cümlə  şəklində  verilmişdir.  Bu  şəkilçi  işlənən  cümləni  Azərbaycan  dilində  feli  bağlama  şəkilçisi  olan  – ıb⁴  kimi  tərcümə  etsək  daha  təbii və  anlaşılan  olur. 

 – 어 (서) / -아(서) / 해(서)  şəkilçisi yuxarıda danışdığımız –고 şəkilçisi ilə çox oxşarlıq təşkil edir. Lakin hərəsinin öz işlənmə yeri vardır. – 어 (서) / -아(서) / 해(서)  şəkilçisi işlənən cümlədə baş və budaq cümlə bir-birinə çox yaxın mənalı olmalıdırlar. –고 şəkilçisi işlənən cümlədə isə birinci və ikinci tərəf bir-biri ilə məna cəhətdən yaxın deyildirlər.

    Digər   tabelilik   bağlayıcısı   olan   -  자   Azərbaycan   dilinə   “elə ki”  kimi   tərcümə   olunur.   Bu   bağlayıcı   digər   tabelilik   bağlayıcı   şəkilçiləri  kimi   cümlədəki   hərəkətin,   işin,   hadisənin   nə  zaman  baş  verdiyini  göstərir.

 Məsələn:

   ● 비가 그치-자 모두들 밖으로 뛰쳐나갔다.

        [Bi-qa qıçi-ca modu-dıl baqq-ıro düiçyonaqa-tda.]                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

        Elə ki yağış kəsdi, hamı çölə çıxdı.

   Daha  bir  zaman  bildirən  tabelilik  bağlayıcısı  da   - 자마자  şəkilçisidir. Bu  bağlayıcı  şəkilçi  hər hansi  bir  hərəkətin,  işin,  hadisənin  bir  -  birindən  dərhal  sonra  baş   verməsini  göstərir.  - 자마자  şəkilçisi  fellərin  kökünə  qoşularaq  işlənir.         

Məsələn:

● 나는 월급을 타-자마자 컴퓨터 가게로 달려갔다.

[Nanın volqıb-ıl ta-camaca kompyuto qaqe-ro dallyoqa-tda.]

 Elə ki əmək haqqımı aldım, kompyuter mağazasına doğru qaçdım.

 (Əmək haqqımı alar-almaz, kompyuter mağazasına doğru qaçdım.)

      Yuxarıdakı   nümunələrdə   mötərizədəki  tərcümələrdən  gördüyümüz   kimi     -자마자  bağlayıcı  şəkilçisinin  tərcüməsini  -  ar,  - maz²  kimi  qeyd  edəndə  anlaşılması   daha  aydın  olur.    - ar, - maz²  şəkilçisi  Azərbaycan  dili  qrammatikasında  felin  təsriflənməyən  hallarından  biri  olan  feli  bağlamanın şəkilçilərindən  biridir.  Bu  şəkilçi  Azərbaycan  dilində  daha çox  hərəkətin,  işin,  hadisənin  zamanını,  yəni  işin  əsas  feldən  əvvəl  icra  olunduğunu  bildirir.   Yuxarıdakı  nümunələri   - ar, - maz²  şəkilçisi  ilə  tərcümə  edəndə  mürəkkəb  cümlə  yox,  sadə  cümlə  alınır. 

Qeyd: -자마자 şəkilçisi ilə eyni mənaya və tərcüməyə malik olan -는대로[-nındero] şəkilçisi vardır. Lakin bunların bir fərqi vardır ki, -자마자 şəkilçisi həm artıq baş vermiş, həm də baş verəcək hadisəni işarə edəndə işlədilir. -는대로[-nındero] şəkilçisi isə yalnız gələcəkdə baş verən hadisəyə aid olur.

     Səbəb  bildirən  tabelilik  bağlayıcıları  baş  cümlədəki  hərəkətin,  işin,  hadisənin  və  ya  əlamətin  səbəbini  bildirir.  Koreya  dilinin  qrammatikasında  işlənən  səbəb  bildirən  tabelilik  bağlayıcıları  Azərbaycan  dilinin  qrammatikasındakı  səbəb  bağlayıcıları  olan    “çünki,  ona  görə  ki,  ondan  ötrü  ki”  kimi  tərcümə  olunur.  – 아(서)/ 어(서) / 해(서) [-a(so)/ o(so) / he(so)], - (으) 니까 [(-ı)niqqa],  -  (으) 므로 [(ı)mıro],  – 느라고 [nıraqo]  şəkilçiləri  səbəb  bağlayıcıları sayılır.

    Səbəb  bağlayıcılarından  birincisi   – 아(서)/ 어(서) / 해(서) şəkilçisidir.  Bu  bağlayıcı  şəkilçi  fellərin   kökünə  artırılaraq  işlənir.  Birinci  sadə  cümlədəki   hərəkətin  ikinci  cümlədəki  hərəkətdən  daha  əvvəl  olduğunu  göstərir.  Bu  bağlayıcı  işlənən  cümlədəki  baş  və  budaq  cümlə  bir -  birinə məna  cəhətdən çox  bağlı  olmalıdır.   Bundan  əlavə  bu  bağlayıcı  şəkilçi  felin  kökünə  qoşularaq   mürəkkəb  cümlənin  baş  və  budaq cümlələri  arasında  müvəqqəti  ardıcıllığı  göstərməklə  yanaşı  baş  cümlədəki  hərəkət,  iş,  hadisə  budaq  cümlədəki  hərəkət,  iş  və  hadisənin  səbəbidir.

Məsələn:

● 비가  와서(오-아서)  소풍을 못 갔다.

[Bi-qa vo-aso sopunq-ıl mot qa-tda.]

 Piknikə  gedə  bilmədik,  çünki yağış  yağdı.

    Digər  səbəb  bağlayıcılarından  biri  də  - (으) 니까  şəkilçisidir.  Bu  bağlayıcı  şəkilçi  fellərin  kökünə  qoşularaq   birinci  cümlənin  ikinci  cümlə  üçün  səbəb  və  ilkin  şərait  olduğunu  ifadə  edir.

     Adətən,  bu  bağlayıcı  şəkilçi  işlənən  mürəkkəb  cümlələrin  ikinci  tərəfi  təklif   və  ya  əmr  formasında  olur.

Məsələn:

● 장마가 길어지-니까 과일 값이 턱없이 오르는구나.

[Canqma-qa qiroci-niqqa quail qapş-i toqobşi orı-nın-quna.]

Meyvənin  qiyməti  çox  qalxıb, çünki yağış  mövsümü  uzanıb.

(Yağış mövsümü  uzanıb,  ona  görə  də  meyvənin  qiyməti  çox  qalxıb.)

   Bu  kiçik  elmi-iş  Koreya dilindəki  araşdırmaların  başlanğıcıdır.  Bundan  sonra da  bu sahədə  tədqiqatlarımı  davam  etdirəcəm  və  gələcəkdə  tələbələrin  Koreya  dilini  daha asan  mənimsəmələri  üçün  Koreya  dilinin  qrammatikasının  izahı  kitabını  yazmağı planlaşdırıram.

 

Союзы в корейском языке

Резюме

  В научный статье было показано взаимность союзов, обработкаправил, сравнение, анализ  корейского языка с азербайджанским языком.

 

Conjunctive endings in the Korean Language

Resume

   The translation, using rules, comparison and analyse of conjunctive endings in the Korean language with the Azerbaijan language are explained in this article.

 

Aziz Cankaya

MÜASİR   İNGİLİS  DİLİNDƏ FRANSIZ

MƏNŞƏLİ  SÖZLƏR

GİRİŞ/  Dil ünsiyyət vasitəsi olmaqla yanaşı, həm də ictimai-siyasi bir varlıqdır. Dövr, zaman dəyişdikcə hər hansı bir dildə olan leksik vahidlər də müəyyən dəyişikliklərə uğrayır, ayrı-ayrı dillərin təsiri altına düşür,  qonşu dillərin təsiri altında zənginləşir və nəhayət, dilin lüğət tərkibinə daxil olan  xarici mənşəli sözlər yeni dil sistemində assimilyasiyaya məruz qalır. 

Müasir ingilis dilində, digər dillərdə olduğu kimi, çoxlu sayda alınma sözlər mövcuddur. Məlumdur ki, alınma sözlər hər hansı bir xalqın dilində, onun leksik-semantik sistemində xüsusi yer tutur. Alınma sözlər bu və ya digər xalqın dilinə daxil olduqdan sonra bu dilin normalarını özündə əks etdirir,zaman keçdikcə özünün məna çalarlarını və səslənməsini dəyişir. İngilis dilinin lüğət tərkibinin  zənginləşməsi, əsas etibarilə, İntibah dövrünə təsadüf edir. İngilis dilinin formalaşmasında indiki Avropa dilləri –ispan, holland, italyan,fransız, Yaxın Şərq xalqlarının dilləri əsas rol oynamışdır.

Fransız dilindən alınmış sözlər ingilis dilinin lüğət tərkibində əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur.Tarixdən məlumdur ki, norman istilası dövründə Britaniyada fransız dili saray dili statusuna malik idi. Bu dil həm də yazı dili idi. Buna görə də fransız sözləri o dövrün ictimai-siyasi vəziyyətini, ayrı-ayrı ictimai təbəqələrin həyat tərzini , fəaliyyətini özündə əks etdirirdi. Fransız dilinin hökmranlığı 16-cı əsrin ikinci yarısında bitsə də  fransız dilini sıxışdıran formalaşmış ingilis dili özünün lüğət tərkibini fransız mənşəli söz elementləri ilə məhz bu dövrdə zənginləşdirməyə çalışırdı. Ingilis dilinin fransız mənşəli sözlərlə , söz birləşmələri ilə, sabit ifadələr vasitəsi ilə zənginləşməsi prosesi də elə bu dövrə təsadüf edir. Bu isə öz növbəsində ingilis dilini daha da rəngarəng, canlı və xüsusi çalarlarla zənginləşdirir. Ingilis dilinin lüğət tərkibinin üçdə bir hissəsini alınma sözlər təşkil etsə də, bu dil german dilləri qrupuna daxil olan dil kimi özünəməxsusluğu saxlaya bilib.

ŞƏRH

Dilçi alimlər tərəfindən aparılmış hesablamlara görə, ingilis dilini mükəmməl bilən hər hansı bir şəxsin leksik bazasında 15000 fransız mənşəli söz var.

Bəs fransız dili ingilis dilinə necə təsir etmişdir?  Tarixə nəzər salaq. Dilçilərin tədqiqatları göstərmişdir ki, bizim eramızın təxminən 450-ci ilində üç alman tayfasının –anqların,yutların və saksonların Britaniyada məskunlaşmasından sonra bu tayfaların dialektləri əsasında qədim ingilis dili yaranmış və tədricən inkişaf etmişdir. Qədim  ingilis dilinin təşəkkül tapmasında həmçinin kelt, latın və Skandinaviya dilləri də əhəmiyyətli rol oynamışdır. Görkəmli linqvist Bill Braysonun qeyd etdiyi kimi, 1066 – cı ildə norman işğalından sonra “dilin sistemləşməsi prosesi başa çatdı”, ingilis dilinin lüğət tərkibinə təxminən 10 000 fransız mənşəli söz daxil oldu.

I Uilliam İngiltərəni işğal etdikdən sonra fransız dili ölkədə siyasi, mədəni, inzibati dil səviyyəsinə qaldırıldı və fransız dili öz mövqeyini burada 300 il saxlamağa müvəffəq oldu. Fransız dili, əsas etibarı ilə, yüksək zümrənin, zadəganların dili idi və onlar bir qayda olaraq bu dildə danışırdılar:

Qədim fransızca	Qədim ingiliscə	Tərcüməsi
accion	action	hərəkət, günahlandırma
agreable	agreeable	xoş, razı
beate	beauty	gözəllik
carpentier	carpenter	dülgər
duc	duke	hersoq

Aşağı zümrə isə- sənətkarlar, aşbazlar, çəkməçilər, dülgərlər, xarratlar , əsasən, ingiliscə danışırdılar. Məsələn ,əgər aşbazlar heyvanları ingiliscə ox, cow, sheep, swine, deer  adlandırırdılarsa, onların ətindən hazırlanmış yeməkləri fransızca ifadə edirdilər. Məsələn, beef, veal, mutton, pork, bacon, venison  və sairə.

Zaman ötdükcə bəzi sözlər adiləşərək gündəlik, ümumişlək sözlərə çevrildilər. Məsələn, face –  sifət,  gay – şən,  hour –  saat,  ink –  mürəkkəb, joy – sevinc,  letter –  məktub,  money -  pul,  pay – ödəmək,  river – çay, several – bir neçə, table – masa,  very – çox   və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu cür hallar say etibarı ilə əhəmiyyətli olsalar da, ümumi vəziyyətlə müqayisədə fransız mənşəli alınma sözlərin o qədər də böyük olmayan hissəsini göstərir. Həm də bu sözlər birdən-birə ümumişlək sözlərə çevrilməmişlər. Bunun üçün müəyyən tarixi vaxt kəsiyi tələb olunub.

Fransız dili yalnız ingilis dilinin lüğət tərkibinə deyil, eləcə də onun qrammatikasına , orfoepiyasına, fonetik sisteminə, söz birləşmələrinə də güclü təsir edib.Alınma sözlərdə rast gəlinən fransız mənşəli təyini suffikslər və prefikslər qədim sözlərin kökünə əlavə edilərək söz yaradılmasında istifadə olunmuşdur. Məsələn:–able suffiksi acceptable (məqbul,münasib), to accept (qəbul etmək),  –ence  suffiksi isə evidence, excellence,difference, violence sözlərindən götürülmüşdür.

Çox vaxt fransız mənşəli hər hansı bir alınma söz əsas söz kimi götürülür, onun bazasında başqa-başqa nitq hissələrinə aid olan sözlər yaradılırdı: honour - honur (şərəf),  to honour - honorer (ehtiram etmək);   abuse  (sui- istifadə, təhqir), to abuse (pis münasibət bəsləmək , sui- istifadə etmək, təhqir etmək)  qədim fransız sözləri honur və abuser- dən alınmışdır və bu sözlər zahirən bir-birinin, demək  olar ki, eynidir.

Isimlərin cəm hal formasının yaranmasında iştirak edən –s şəkilçisinin yerinə və roluna nəzər salaq. Qədim ingilis dilində isimlərin cəm hal şəkilçisi – en idisə, fransız dilinin təsirilə bu şəkilçi dəyişərək – s formasına keçib: books boys,  caps  və s. Lakin ilkin  - en şəkilçisi dildən təmamilə itməyib və hələ də bəzi sözlərdə işlənməkdədir: men, women, oxen, children.

Fonetik sistemdə də fransız dilinin təsiri öz əskini tapıb.  Cw səslənməsi qu- ya keçib. Eyni məna verən cween  - queen sözündə olduğu kimi. Qədim ingilis dilində [f], [s], [θ] və  [∫]  (thin) fransız dilinin təsirilə  [v], [z] , [ð] (the) və[з] (mirage) olmuşdur. Bura diftonqları da daxil etmək olar.

Ingilis dilinin leksik – frazeoloji sistemində fransız mənşəli frazeoloji birləşmələr, sabit  ifadələr müəyyən yer tutur.

İngilis dilindəki frazeologizmlərin bəziləri qədim fransız dilindən götürülmüşdür. Məsələn: to cry havoc “dağıtmaq”, “güclü zərbə endirmək”; to curry favour with somebody “yaltaqlanmaq”, “qılığa girmək”; a bird in the hand is worth two in the bush “soğan olsun, nağd olsun”; look not a gift horse in the mouth “bəy verən atın dişinə baxmazlar”.

  Fransız dilindən alınan frazeologizmlər: to burn the candle at both ends “ömrünü puç etmək”; to cultivate one’s garden “öz işi ilə məşğul olmaq”; to leap to the eye “diqqəti özünə cəlb etmək”; let us return to our muttons “söhbətimizə qayıdaq”; place of arms “müharibə meydanı”, “əməliyyat meydanı”; to pull the devil by the tail “ehtiyac içində olmaq”, “yoxsulluq çəkmək”, “ağır vəziyyətdə olmaq”; pure and simple “ümumiyyətlə”, “şübhəsiz”, “əlbəttə”; castles in Spain “xam xəyal”.           

Fransız yazıçılarının əsərlərinin bir çoxu ingilis dilinə tərcümə olunmuşdur. Onlara misal olaraq Fransua Rable, Jan Batist Molyer, Lafonten və başqalarının əsərlərini göstərmək olar ki, bu əsərlərdəki frazeologizmlərin bir qismi ingilis dilinin lüğət fonduna daxil olmuşdur.

Fransız mənşəli xüsusi isimlər də ingilis dilinin lüğət tərkibində özünəməxsus yer tutur. Məsələn, ingilis dilində populyarlığı ilə fərqlənən fransız mənşəli xüsusi isimlər var ki, onlar müxtəlif məna çalarlarına malikdirlər.

Fransız dilindəki xüsusi isimlər	Ingilis dilində mənası	Tərcüməsi
Alison,Alice,Ada	noble person	alicənab
Blanche	white	bəyaz
Chantal	song	mahnı
Grant	great	böyük
Joy	joyful	şən
Joyce	lord	lord
Leroy	the king	kral
Neville	new town	yeni şəhər
Noel, Noelle	Christmas	milad
Oliver, Olivia	olive tree	zeytun ağacı
Russell	red	qırmızı
Pascal	Easter	pasxa
Tracey	path, road	cığır , yol
Warren	game park	oyun parkı

Fransız dilində alınma sözlər bu gün də ingilis dilinin lüğət tərkibini zənginləşdirməkdədirlər. 19- cu əsr və 20- ci əsrin əvvələrində fransız dili,demək olar ki, kitab dili, ədəbi dil  şəklində işlənirdi. Lakin İkinci Dünya müharibəsindən sonra Amerika ordusunu fransız xalqı ilə bilavasitə canlı ünsiyyəti ingilis dilinin leksik bazasına çoxlu sayda alınma söz daxil etdi.

Son dövrdə də fransız mənşəli alınma sözlər həyatın müxtəlif sahələrində- siyasətdə,mədəniyyətdə, incəsənətdə, idmanda, eləcə də kübar dairələrdə öz təzahürünü , canlı əksini tapır. Bu proses ingilis dilinin leksik semantik sistemini rəngarəngləşdirir, dilin lüğət tərkibini dolğun və maraqlı edir.

ƏDƏBİYYAT

1.            The Mother Tongue: English & how it got that way,by Bill Bryson

2.            French is not a “foreign” language ! American association of teachers of french.

3.            The American Heritage  Dictionary of the English Language ,ed. Houghton Mifflin Company

4.            French inside out : The French Language past and present , by Henriette Walter

5.            Honni soit qui mal y pense :L’incroyable histoire d’amour entre le francais et l’anglais , by   Henriette Walter

6.            The Languages of the World , by Kenneth Katzner

7.             Made in America : An informal history of the English Language in the United States , by Bill Bryson 

 

Summary

This research paper  gives a brief information  about the role and place of the words of French origin used in the Modern English Language. The effect of French language into English , the importance of  historical development  and formation of  the English Language are focused on this paper. In particular , it is essential to note that the lexical base of each language of the people enriches under the influence of the neighbor languages and the main means of expression in the language  , in hence, turns into a nation`s artistic and aesthetic as well as material and cultural outlook.

 

Key Words: phonetics, lexica, orthoepy , and vocabulary-formation.       

 

Vəliyeva Məftunə Vaqif qızı

NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ƏSAS TƏŞKILEDICILƏRI HAQQINDA

Nitq mədəniyyəti tarixinə görə qədim olsa da, onun elmi bir istiqamət kimi for­malaşması ötən əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edir. Bu sahənin əsası rus dilçili­yində Q.Ainakur, D.Uşakov, L.Şerba, V.V.Vinoqradov, O.Axmanova, A.Leont­yev bir sıra başqa alimlər tərəfindən qoyulmuşdur. Sonralar bütövlükdə sovet dilçiliyində nitq mədəniyyəti ayrıca bir sahə kimi ayrılmışdır.

Nitq mədəniyyəti şifahi və yazılı nitqin ictimai səviyyədə ünsiyyətdə fəal isti­fadə olunması, radio və televiziya dilinin formalaşması, yığmcaq və toplan­tıların ke­çi­ril­məsi prosesində dil vahidlərinin düzgün işlədilməsi tələblərindən doğ­muşdur. La­kin bu heç də o demək deyildir ki, dilin əvvəlki dövrlərdə istifadə olun­masında nitq mədəniyyəti anlayışı olmamışdır. Natiqlik sənətinin kökləri qə­dim­lərə gedib çıxır. Qədim Ellada da natiqlər xüsusi zümrə təşkil edir, onlar öz nitq­lərinin emosionallı­ğına, gözəlliyinə, anlaşıqlı olmasına, təsirliliyinə ciddi fikir vermişlər. Bütün bunlar hələ o dövrlərdə indi «nitq mədəniyyəti» adlandırılan bir anlayış özü olmasa da, onun tələblərinin varlığını təsdiq edir. Bədii yaradıcılıq nümunələri də yazılı dilin nitq mədəniyyəti çərçivəsində olmasını göstərir.

Nitq mədəniyyətinin mərkəzi anlayışı dil vasitələrinin istifadə edilməsi normaları və tələblərini əhatə edir.

Y.E.Şiryayev nitq mədəniyyətini belə təyin edir: «Nitq mədəniyyəti dil va­sitə­lərinin elə bir seçimi, elə bir təşkilidir ki, müəyyən ünsiyyət prosesində müasir dil nor­malarına, eləcə də davranış etiketinə əməletmə şəraitində kom­mu­nikativ vəzifənin effektiv həlli təmin edilsin. Nitqin normalaşması, dildən bacarıqla isti­fadə olunması ilə məşğul olan elm nitq mədəniyyəti adlanır. Nitq mədəniyyəti üç komponenti –nor­mativ, kommunikativ və etik komponentləri özündə birləşdirir» (1, 36).

Nitq mədəniyyətində qeyd olunmuş hər üç komponentin rolu öyrənilir. Bununla belə, nitq mədəniyyəti ilə bağlı tədqiqatlarda daha çox birinci komponent ətrafında araşdırmalar aparılması və çox zaman nitq mədəniyyətinin məhz bu komponentə, yeni normativliyə görə təyin edilməsi cəhdləri özünü aşkar göstərir. Məsələn, nitq mədəniyyətinin məqsədini şifahi və yazılı dilin normalarının öyrənilməsindən ibarət olması fikrini irəlı sürən M.Yusifov nitq mədəniyyətinin vəzifələrini yazılı və şifahi dilin bir sıra normalarının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı olduğunu qeyd edir. O yazır: «Şifahi dilin normaları fonetik hadisə və qanun­lar­da, o cümlədən, sözlərin, şəkil­çi­lərin, söz birləşməsi və cümlələrin tarixən formalaş­ma prosesində əks olunur. Yazılı dilin normalarına isə müasir proseslər də daxildir. Buraya, hər şeydən əvvəl, qoşa­saitli və qoşasamitli sözlərin, apastroflu sözlərin, morfoloji vahidlərin, abbreviatur­ların yazılı aid normaları, həmçinin, sözlərin yazılışındakı mətni normalar, alınma sözlərdə unifıkasiya normaları, leksik-termin­oloji vahidlərdə alınma və əvəzetmə nor­maları, o cümlədən sintaktik konstruksi­ya­larda ardıcıllıq normaları aiddir» (2, 5-6).

Nitq mədəniyyəti anlayışına münasibətdə fərqlilik hələ ki mövcuddur. Bəziləri nitq mədəniyyəti dedikdə ancaq dilin təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə forma­la­rını başa düşmüş, digər almlər fikri düzgün, yığcam ifadə etməyi nitq mədəniyyəti he­sab etmişlər. Bir qrup alim isə nitq mədəniyyəti məsələlərini ancaq üslublarla bağlı şərh etməyə çalışmışdır. A.Qurbanova görə «nitq mədəniyyəti geniş mənada fikir, düşüncə mədəniyyətidir. Öz düşüncəsini düzgün danışmaq və yazmaqla ifadə edərək kamil nitqə malik olmaq mədəni nitqin əsas əlamətidir. Elə bu əlamət fikri dəqiq və aydın, yığcam və təsirli ifadə etməyi də özündə əks etdirir» (3,212).

Nitq mədəniyyəti nitq, ünsiyyət və ümumi hümanitar mədəniyyət sferasına daxil olan daha geniş anlayışdır. Nitq mədəniyyəti dil vasitələrindən düzgün istifadə olun­ması ilə yanaşı, danışıq qaydalarını, ənənələrini, ünsiyyətin söz və qeyri-söz vasitə­lə­rindən kifayət qədər bəhrələnməyi tələb edir.

Ədəbi dil daşıyıcılarının dörd tip danışıq mədəniyyəti fərqləndirilir. Birinci tip elitar, etalon danışıq mədəniyyətidir. Burada dilin bütün imkanlarından sərbəst istifadə edilməsi əsasdır. Bu nitqdə bütün normalara əməl olunur. Nitq prosesində kobud və yerində olmayan ifadələr, sözlər işlədilmir.

Orta ədəbi nitq mədəniyyəti normalara tam əməl edilməməsini nəzərdə tutur. Belə halda nitq kitab ifadələri və danışıq dili sözlərindən istifadə edilməsi özünü gös­tərir. Digər iki tip ədəbi-danışıq və familyar-danışıq tiplərini səciyyələndirir. Bu iki nitq forması nitq mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olmasını təsdiq edir.

Ritorika elitar nitq mədəniyyəti səviyyəsini tələb edir. Burada kommunikasiya prosesinin bütün komponentləri yerində və lazımi dərəcədə istifadə edilir. Nitqin informativliyi, gözəlliyi, etiket çərçivəsində olması gözlənilməlidir. Nitq mədəniy­yəti nitq etiketi ilə birbaşa bağlıdır.

Nitq etiketi müəyyən mədəniyyət sahəsində ifadənin və ya fikrin ifadəsinin for­masına, məzmununa, qaydasına, xarakterinə və şəraitdən asılı olaraq yerinə düşüb-düş­məməsinə qoyulan tələblərin məcmusudur. Dilçilikdə nitq etiketinə müxtəlif tə­rif­lər verilmişdir. Həmin təriflər, bir qayda olaraq, kəskin fərqlənir, anlayışa daha az və ya daha çox əhatə etmək baxımından seçilirlər. «Nitq etiketi nitq davranışının tənzim­lənən, cəmiyyət tərəfindən nıüsahibələrinin müəyyən tonallıqda dil-nitq təması yarat­maq, onu davam etdirmək və mənimsənilmək üçün qəbul edilmiş milli özünəməx­sus­luğu ilə seçilən dayanıqlı nitq konstruksiyalarıdır» (4, 12).  Adamların salamlaşmaq, xüdahafizləşmək, xahiş etmək, üzr istəmək ücün istifadə etdikləri ünsiyyət formaları, hörmət ifadə edən intonasiya xüsusiyyətləri nitq etiketinə aiddir.

Nitq etiketində hazır qəliblər geniş istifadə olunur. Bu qəliblər nitq əlaqəsinin yaradılmasını və cəmiyyətin müxtəlif zümrələri tərəfindən qəbul olunmasını təmin edir.

Hər bir uğurlu kommunikasiya aktı nitq etiketi ilə səciyyələnir. Yeni kom­mu­ni­kasiya aktı nitq etiketini öz daxilində əridir. Ona görə də, nitq etiketi kom­munikasiya aktı iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqəsini gerçəkləsdirir və onun uğur­lu olmasına yardım göstərir. Nitq ünsiyyəti postulatlarına aşağıdakılar aid edilmişdir: l)keyfiyyət postu­lat­ları (məlumatın yalan olmaması və yalana əsaslanmaması); 2)kəmiyyət postulatı (mə­­lumat nə həddən artıq qısa, nə də həddən artıq uzun olmamalıdır); 3)üsul (mə­lumat aydın, dəqiq olmalı, adresat üçün anlaşılmaz olan söz və ifadələrlə yüklənməməlidir); 4) münasibət (məlumat adresat üçün relevant olmalıdır).

Müasir dövrdə nitq mədəniyyətinin tədqiqi zamam müxtəlif dillərdə bu postu­latların yerinə yetirilməsi xüsusiyyətləri öyrənilir. Mədənı nitqin iki başlıca cəhəti vardır. Birinci cəhət nitqin düzgünlüyü, ikinci cəhət isə nitqin kamilliyidir. Düzgün nitqin əsasını ədəbi dil normaları təşkil edir. Nitq mədəniyyətinin də baş­lıca tələblə­rindən biri ədəbi dil normalarına riayət etməkdir. Dilin bütün səviy­yə­lərinin öz normaları vardır. Bu normalar sonradan qanun şəklində təsbit olunmamışdır. Nor­malar dilin inkişaf tarixi boyu yaranmış, təkmilləşmişdir. Fonetik normalar fo­ne­tik sistemin müvafıq qanunauyğunluqları əsasında meydana çıxmışdır. M.Yusifov fonetik sistemdə üç qanunun fəaliyyət göstərdiyini qeyd edir: 1) asanlaşma qanunu; 2) yumşalma qanunu; 3) uyuşma qanunu (2, 22),

Leksik normalarda anlaşma və mənimsəmə, qrammatik normalarda konkret­ləş­mə və ümumilik, rəvanlaşma, ardıcıllıq qanunu özünü göstərir.

Nitq mədəniyyəti dildən dilin normalarına uyğun şəkildə istifadə olunmasını tə­ləb edir. Bununla yanaşı, ünsiyyət prosesində informativlik də mühüm rol oynayır. İnformasiya ötürülür və qəbul olunur. İnformasiyanın pis ötürülməsi və pis kodlaş­dı­rıl­ması onun qəbulunu çətinləşdirdiyi kimi, onu qəbul edənin ünsiyyət marağını da azalda bilir. Düzgün, səlis, etiket normalarına əməl edilmiş şəkildə ötürülən informa­siya kommunikasiya aktının digər iştirakçısının diqqətini özünə çəkir, sanki onu ün­siy­yətə qoşulmağa cəlb edir. Bu qaydalar pozulduqda isə kommunikasiya aktı uğurlu olmur.

Nitq mədəniyyəti etiket normalarının nəzərə alınmasını tələb edir. Bu nor­ma­lar həm yazılı, həm şifahi nitqdə eyni dərəcədə vacibdir. Kommunikasiya aktında iştirak edənlərin arasındakı münasibətlər də nitq mədəniyyəti və nitq etiketi qayda­larını tənzimləyir. Yaxın dostlar bir-biri ilə rastlaşanda nitq etiktinin bir sıra nor­ma­larının pozulması nitq mədəniyyəti qaydalarına əməl edilməməsini ifadə etmir. Məsələn, iki yaxın dostdan biri digərini adı ilə çağıra bilər. «Vaqif, ay Vaqif! Vaqif, ayə eşit­mirsən? Ay yoldaş, bir ayaq saxlasana.» Bu şəkildə ardıcıl müraciət prosesində adre­santla adresat arasında konflikt yaranmır. Onlar bir-birini tanıdıqlarına görə arala­rındakı danışıq tərzi hər iki tərəf üçün məqbul sayılandır. Lakin ünsiyyət müxtəlif şəraitlərdə baş verdiyi üçün şərait müvafiq nitq etiketi vasitələrinə təsir göstərir, onları qismən dəyişir, şəraitə uyğunlaşdırır. Küçənin orta­sında özündən hansı möv­qe­də dayanmasından, hərəkət etməsindən asılı olma­yaraq, tanış adamı bu şəkildə çağır­ma ümumi qəbul olunmuş nitq mədəniyyəti və nitq etiketi qaydalarını pozur. Adre­santın adresatı tanımasına baxmayaraq belə mü­raciət forması tərəflər arasındakı münasibətə xələl gətirə bilər. Deməli, nitq mə­də­niyyəti və nitq etiketi qaydaları icti­mai mühitdən də asılı olur. Ümumiyyətlə, danı­şıq tərzi, danışıq manerası, səsin tonu, müraciət forması ictimai yerlərdə nitq mədəniyyətinin və qəbul edilmiş etiketin bütün kanonlarına uyğun şəkildə olma­lıdır. Nitq mədəniyyəti fərdi və ictimai səciyyə daşı­yır. Fərdi nitq mədəniyyəti fər­din dil vasitələrindən, dil normalarından, etiket qayda­ları və formullarından necə istifadə etməsini əhatə edir. Fərdi nitq mədəniyyəti icti­mai nitq mədəniyyəti isti­qamətində inkişaf etməlidir. Əks təqdirdə, fərd öz danı­şı­ğında nitq mədəniyyəti qay­dalarını pozmağa vərdiş edə bilər. Nitq etiketi dar mənada etiket münasibət­lə­rinin təzahür etdiyi dil sistemidir. Bu sistemin elementleri müxtəlif səviyyələrdə gerçəkləşir.

Nitq etiketinə dilin səviyyələrindən asılı olaraq, əsasən, aşağıdakılar aiddir: 1. Leksika və frazeologiya səviyyəsində xüsusi sözlər, sabit birləşmələr, xüsusi müraciət formaları. 2. Qrammatik səviyyədə: hörmət mənasında cəm şəkilçisindən istifadə edilməsi. Əmr cümlələri əvəzinə sual cümlələrinin işlədilməsi. 3. Üslub səviyyəsində: savadlı və mədəni nitq, tabulardan istifadə etməmək. 4. İntonasiya səviyyəsində: hörmət ifadə edən ton, intonasiya. 5. Orfoepiya səviyyəsində: sözün qəbul edilmiş for­masından istifadə etmək. 6. Nitqin kommunikativ təşkili səviyyəsində: başqasının sözünü kəsməmək, başqalarının söhbətinə qarışmamaq. Qeyd edilənlər nitq mədəniy­yə­tinin dilin müxtəlif səviyyələri ilə bağlı vahid və vasitələri əhatə edir. Bu vahid və vasitələrdən bəhrələnmək isə fərqli şəkillərdə həyata keçirildiyi kimi, onların tədqiq edilməsinin də müxtəlif aspektleri, planları vardır.    

Dil cəmiyyətlə bağlı olan ictimai hadisədir. Cəmiyyət üzvləri arasında ünsiy­yətin həyata keçirilməsində əsas vasitə kimi çıxış edən dil bu cəmiyyətin müxtəlif sosial təbəqələrinə məxsus kollektivlərin təsiri altında olur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə dilin sosial differensasiyasında dəyişmələr baş verir. Dilin sosial differen­sasiyası məsələləri müasir sosiolinqvistikanın mərkəzi problemlərindən birisini təşkil edir. Cəmiyyətin sosial differensasiyası hazırda ədəbi dilə yüksək təsiri ilə seçilmir. Çünki bu və ya digər meyl dil daşıyıcılarının başqa təbəqələri tərəfindən qəbul olunmadığın­dan onun sabitləşməsi və ümumiləşməsi prosesi ahəngdar gedir.

Nitq kommunikasiyasının üç funksiyası vardır və onlar dilin əsas funksiyaları ilə üst-üstə düşür. Həmin ftınksiyalar aşağıdakılardır: 1) informasiya funksiyası-adam­la­rın öz fikirləri, məqsədləri, niyyətləri və başqa hadisələr haqqında məlumatı ötürməsi; 2) təşviqat funksiyası - çağırış, xahiş, təhrik məqsədi; 3) emotiv funk­siya-hisslərin, emo­siyanın birbaşa ifadə olunması. Bu üç funksiyanın biri ünsiyyət prosesində həmi­şə dominant olur. Nitq kommunikasiyasında üç funk­siyanın ikisinin və ya hər üçünün eyni zamanda yerine yetirilməsi hallarının çoxluğu bir funksiyanın qabarıqlığına zə­min yaradır. Məsələn, qəzet yazısında informasiya funksiyası dominantdır. Lakin bu zaman təşviqat funksiyası da fəaliyyətdə olur.

Hər bir nitq aktının illokutiv məqsədi olur. «Dilin cəmiyyətdə fəaliyyət gös­tər­­məsinin öyrənilməsi zamanı vacib məsələlərdən biri dilin istifadə edilməsinin nə qə­dər üsulunun olmasını dəqiqləşdirməkdir (5, 72).

Nitq aktında adresantın və adresatın canlandırılana subyektiv münasibəti də öz rolunu oynayır və təsirini göstərir. Fikrin sosial, fərdi-psixoloji məqamları, onun de­yil­məsindəki niyyətin açıqlığı, qapalılığı, həqiqiliyi, doğruluğu kimi məsələlər dilin kommunikativ funksiyasına təsir göstərir.

Hər bir kommunikativ akt bu aktda iştirak edən fərdlər üçün müəyyən nəti­cələr əmələ gətirir. Məlumdur ki, kommunikasiya fərdi başqaları ilə əlaqələn­dirməyə, ali mental hissələri gücləndirməyə, insan davranışını tənzimləməyə xid­mət edir. Bütün bu cəhətlər insan ünsiyyətinin funksiyalarıdır. Ünsiyyətin funksi­ya­ları və məqsədləri problemi onların qarşılıqlı əlaqəsi hələ də bir sıra elmi mübahisələrə səbəb olur.

S.Ervin Tripp mövzu anlayışının özündə iki böyük kateqoriyanı birləsdir­məsini qeyd edir. O göstərir ki, mövzu analayışına daxil olan birinci kate­qoriya müzakirə olunacaq materialdır (iqtisadiyyat, təsərrüfat, məlumat və s.), ikinci kateqoriya isə qarşılaşdırılan məzmundur. Bununla yanaşı, bəzi ekspressiv ifadələr (Ox! Ah! Uf!), eləcə də qəliblər (Salam! Axşamınız xeyir!) aşkar mövzuya malik deyildir. Funk­sional nöqteyi nəzərdən bəzi situasiyalarda müxtəlif ifadə forma­larının ekviva­lentliyini qeydə almaq mümkündür (6, 340). Məsələn, Bağışlayın! - Üzr istəyirəm! Salam! – Hər vaxtınız xeyir! -Gün aydın!

Beləliklə, nitq mədəniyyəti, yalnız dilin müxtəlif səviyyələrində normalara əməl etməyin yol, üsul və vasitələrini öyrənmir. Dilin normaları onun tədrisi və cə­miyyət­də bu dildən istifadə prosesində hər bir fərd üçün aşkarlanır. Dilin norma­larına əməl olunması ile yanaşı, nitq mədəniyyətinin bir sıra digər təşkilediciləri də vardır. Bu təşkiledicilər sırasında müəyyən cəmiyyətdə qəbul edilmiş etiket qay­daları xüsusi yer tutur. Etiket qaydaları ümumi səciyyəlidir və davranış qay­daları, davranış mədəniy­yətinin də tərkib hissəsidir. Hansı dildən istifadə olun­masından asılı olmayaraq dav­ranış mədəniyyəti ümumi bir çərçivəyə daxil olur. Bununla belə, etiket qaydalarının hazır qəlibləri, şablonları konkret dilin vahidləri əsasında formalaş­dığından onların arasında məzmun oxşarlığı olsa da, forma fərqləri həmişə mövcud­dur. Bu isə fərdin daşyıcısı olduğu dildə deyil, başqa dildə danışması və ya yazması zamanı həmin dilin qəbul olunmuş normalarına, eləcə də etiket qayda­larına əməl etməsi vacibdir.

Nitq mədəniyyətinin digər təşkiledicisi nitqin informativliyidir. Nitq həmişə fay­dalı və yeni informasiyanı daşımalıdır. İnformasiyanın faydalılığı kom­muni­ka­tiv akt­da iştirak edən ikinci tərəf -adresant üçün əhəmiyyətlidir. Adre­sant yeni və fay­dalı ol­ma­yan informasiyaya maraq göstərmir. Bu isə kom­mu­ni­kasiya aktının uğur­suzluğu ilə nəticə­lənir. İnformativlik nitq etiketi ilə də uzlaş­dırılmalıdır. Daha doğ­ru­su, nitqin informa­tivliyi ilə etiket qəliblərindən istifadə edilməsi arasında korrelyasiya vardır. Eti­ket qəliblərindən izafi istifadə zamanı da kommunikativ aktın uğursuzluğu baş verə bilər.

Nitq mədəniyyətinin digər teşkiledicisi adresanta münasibəti əhatə edir. Nitq pro­sesinə başqasının cəlb olunması həmin şəxsin mövqeyinə, işinə, vaxtına, heysiy­yatına və s. xələl gətirməməlidir. Kommunikativ akt tərəflər üçün qarşılıqlı faydalı olmalıdır. Əks təqdirdə, bu aktdan fayda götürməyən tərəf onda iştirak etməkdə ma­raqlı olmayacaqdır. Nitq mədəniyyəti kommunikativ akt zamanı bu cəhəti də nəzərə almağı tələb edir.

 

ƏDƏBİYYAT

1. Ширяев Е. Что такое культура речи //Русская речь. 1991, №4.

2.           Yusifov M. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, Mütərcim, 1998.

3.           Qurbanov A. Ümumi dilçilik. Bakı, Maarif, 1993.

4.              Формановская Н.И. Употребления русского речевого этикета. Москва, Наука, 1984

5.              Серль Дж.Р. Классификация иллокутивных актов\\ Новое в зарубежной лингвистике. Вп. XVII. -Москва, Просвещение, 1986

6.              Эрвин-Трипп СМ. Язык. Тема. Слушатель. Анализ взаимодействия// Новое в лингвистике. -Москва: Прогресс, 1975. -С.336-363.

 

 

About the main creators of speech culture

Summary

The sense of the speech culture, questions that are studied by the speech culture and its formation is studied in the article. The study reveals that speech culture is has attitude to written and spoken speech. Apply of the speech culture is not restricted only by norms corresponding language scales. The speech culture has such creating elements as etiquette rules, informative character of speech, mutual advantage of communication action.

 

                Key words: speech culture, norm, addressee, addressing, etiquette, shapes of etiquette, informative feature of speech, unnecessary of speech, correctness of speech

Ключевые слова: культура речи, норма, адресат, адресант, этикет, модель речи, информативность речи, избыточность речи, правильность речи

Açar sözlər: nitq mədəniyyəti, norma, adresat, adresant, etiket, etiket qəlibləri, nitqin informativliyi, nitqin izafiliyi, nitqin düzgünlüyü

 

 

 

                                                        

Məmmədova  Ziyafət Əhəd qizi

  KLASSİK  FARSDİLLİ  LÜĞƏTLƏRDƏ  İŞLƏDİLƏN  AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ 

                Klassik farsdilli lüğətlərin müqəddimələri ilə yaxından tanış olduqda onların yaranma səbəblərinin təxminən eyni olduğunu, bu müəlliflərin əksəriyyətinin  mövcud elmi, dini, bədii, tarixi, ictimai və sair əsərlərdə təsadüf etdikləri və mənasını bilmədikləri sözləri toplamaqla lüğət yazmaq fikrinə düşdüklərini görürük. Çünki, İranlılar ən qədim zamanlardan əsrlər boyu qonşu - həmsərhəd xalqlarla, xüsusən də Azərbaycan və türk xalqları ilə sıx təmasda olmuşlar. Müvafiq coğrafi, tarixi şəraitin olması və müxtəlif dillərdə danışan bu xalqların qarşılıqlı münasibətləri nəticəsində onların arasında çoxəsrli mədəni, ədəbi əlaqələr mövcud olmuşdur. Əsrlər boyu davam edən və etməkdə olan bu münasibətlər gündən – günə inkişaf etmiş və onların dilləri də bir – birinə qaynayıb qarışdıqlarına görə müxtəlif sahələrə aid olan müştərək terminlərə malik olmuşlar.

                Tarixə nəzər saldıqda aydın olur ki, ərəb xilafətindən sonra X əsrdə fars dili ədəbi dil kimi formalaşaraq geniş şöhrət tapmışdır. Farsdilli əsərlər Azərbaycan, Hindistan, Əfqanıstan, Orta Asiya kimi qonşu ölkələrdə də yayılmağa başlayır. XI-XIII əsrlərdə isə Azərbaycana türkdilli tayfaların gəlməsilə Azərbaycan (türk) – fars mədəniyyətlərinin yaxınlaşması bədii təfəkkürdə də özünü göstərir. Belə ki, bu əsrlərdə yaşamış şair və ədiblərin bədii təfəkkür məhsulu olan poeziyasına Azərbay­can (türk), fars, ərəb sözləri daxil olduğundan lüğətçiliyin yaranmasına daha çox ehtiyac duyulur. Bu lüğətlərin tərtibi Azərbaycanın ədəbi – bədii dilinin təkamülündə mühüm rol oynadı. Çünki, məlum olduğu kimi ən qədim farsdilli lüğətlərin müəllif­ləri də Azərbaycanlılar olmuşlar. XI əsrin əvvəllərində zəmanəsinin “Fəxrüş-şüərası “adlandırılan Qətran Təbrizinin “Təfasir-fil-loğət-ol fors”, XI əsrin II yarısında görkəmli şair və leksikoqraf Əsədi Tusinin “Loğət-e fors”, XIY əsrin I yarısında öz dövrünün tarixçisi, dilçisi, münşisi kimi tanınan Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıva­ninin “Sihah-ol-fors” lüğətləri yazılmışdır.

                Qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı illərdə tərtib olunmuş bütün leksikoqrafik əsərlərin yaranmasında birbaşa yaxud da dolayısı yolla bu lüğətlərdən geniş istifadə olunmuş və olunmaqdadır. Hətta XX əsrin ən nəhəng ensiklopedik əsəri olan Dehxoda “Lüğətnamə”sində belə bu lüğətlərin adı çəkilir və yeri gəldikdə onlardan sitatlar gətirilir.

                Qətran Təbrizinin lüğətinin əlyazma nüsxələri hələlik əldə edilməmişdir. “loğət-e fors” və “Sihah-ol fors” lüğətləri isə müxtəlif əlyazmaları əsasında nəşr olunmuş və oxucuların istifadəsinə verilmlşdir. Bu lüğətlərin hər ikisində Azərbaycan dilində işlədilən külli miqdarda söz və terminlərə rast gəlmək olur. Lakin bu sözlərin hamısının izahında onların hansı dilə məxsus olduğu haqda qeydə rast gəlmirik. Yalnız bir qrup sözlərin Azərbaycan dilinə aid olduğu, yaxud hər hansı bir dil vahidinin izahı zamanı onun Azərbaycan dilində olan qarşılığı (yaxud tərcüməsi) göstərilir.

                Haqqinda danışdığımız bu lüğətlərin baş söz maddələrində Azərbaycan dilindən alınma dil vahidləri kimi təqdim olunan aşağıdakı sözlərə rast gəlirik:

انین  -  نیزه  باشد  بزبان  آذربایجان.

( Ənin - Azərbaycan dilində “nizə” deməkdir).(3,373)

                Bu sözə “Loğət-e fors”dan sonrakı izahlı lüğətlərdə rast gəlmədik. M.A.Qafarovun “Farsca-rusca” lüğətində “ənin” sözünün ərəb dilindən alınma olduğu və “inləmə, zarıltı” mənasında (15,78) işləndiyi qeyd olunur. Bu dil vahidinə “Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində” də yer verilmişdir. Lakin burada da həmin sözün “şairanə” söz olaraq işləndiyi, ərəb dilindən alınma olaraq həmin “inilti, zarıltı mənasında işləndiyi qeyd olunmaqla bərabər, İ.Əfəndiyevin və N. Rəfibəyliinin əsərlərindən gətirilmiş nümunələrlə əyaniləşdirilir.(1,Ic.,78)      

Başqa bir mənbədə isə (9) bu sözün “ənin” deyil “anin” şəklində Təbriz dialektində işləndiyi və farsca qarşılığının da “nizə” olduğu qeyd edilir. Deməli bu dil vahidi XI-XII əsrlərdə ərəb dilindən alınma olsa da Azərbaycan dilində işlənmişdir.

ملاص -  هرزه گو را  گویند  بزبان  آذربایجان .

(Məlas – Azərbaycan dilində “boş-boş danışan”a deyirlər).(3,227)

                Sonrakı müəlliflərin lüğət kitablarında bu sözə rast gəlməsək də Dehxoda “Lüğətnamə”sində (5) təsadüf etdik. Lakin burada da yalnız Əsədinin yazdığı mənada elə onun lüğətinə istinad olunmaqla verilmişdir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində isə “məlas” sözünə yer verilməmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, V.A.Kapranov (16,87) “loğət-e fors”u təhqiq edərkən Azərbaycan sözü kimi qeyd olunan bu iki dil vahidinin (“ənin” və “məlas”) həmin mənada heç bir mənbədə olmadığını və ona görə də ola bilsin ki, səhv yazildiğini bildirir. Lakin göründüyü kimi “məlas” sözünün “sad”la yazılması onun ərəb dilindən alınma olduğunu sübut edir. Ola bilsin ki, bu dil vahidi də o dövrdə hansısa dialektdə işlənmiş və sonrakı illərdə arxaikləşmişdir.

                “Sihah-ol-fors” lüğətinin baş söz maddəsində Azərbaycan dilinə məxsus olan və bu gün də dilimizdə geniş işlədilən aşağıdakı iki təqlidi sözün izahına yer verilmişdir:

پچپچ  -  سخن پنهان گفتن باشد . گویند "مردم پچپچ می کند "  بفتح با و در ولایت آذربایجان سخن پنهان را پچپچ گویند.

(Pəçpəç – gizli danışığa deyərlər, məsələn: “camaat pıçıpıçı edir” və Azərbaycanda gizli danışığa “pıçıpıçı“ deyirlər).(7,57)

کخ  –   بکسر کاف صورتی زشت باشد که طفلان را بدان ترسانند ... و در ولایت آذربایجان چون خواهند که اطفال را از خوردن طعامی که ایشانرا مضر است منع کنند گویند: "کخ است" .

(Kex – uşaqları qorxutmaq üçün istifadə olunan çirkin bir surətdir ... və Azərbaycan vilayətində uşaqları, onlara zərərli olan yeməkdən çəkindirmək üçün “kıxdır” deyirlər).(7,68)

                Bu sözlərə eyni mənada başqa mənbələrdə (4,5,6,15) də rast gəlirik. Odur ki, Azərbaycan dilindən keçmiş bu dil vahidlərinin fars dilində çox qədim zamanlardan işləndiyi aydın olur.

                Klassik lüğətlərdə təsadüf edilən Azərbaycan dilindən alınma sözlərin bir qrupuna da lüğətlərin baş söz maddələrində deyil, ayrı-ayrı söz maddələrində rast gəlmək olur. Belə ki, müvafiq sözün izahı zamanı bir növ sinonimik izah üsulundan istifadə olunaraq onun Azərbaycan dilində olan variantı, yaxud müxtəlif bölgələrdə olan qarşılıqları göstərilir. Misallara müraciət edək:

بادپیچ – رسنی باشد که کودکان بر درخت بندند و در آنجا نشینند و آیند و روند و عرب آنرا "ارجوحه "  گوید و بزبان نخجوان  "جملول"  گویند ...

(Badpiç – kəndirdir və uşaqlar onu ağaca bağlayar və onun üstündə oturub yellənərlər, ərəblər ona “ərcuhe” və Naxçıvanda “cəmlul” deyərlər).(7,51)

                Müəllifin izahından göründüyü kimi “badpiç”, “yelləncək” mənasında işlənmışdir. “Sihah-ol-fors” lüğətinin başqa bir söz maddəsində bu söz “nərmure” dil vahidinin izahinda belə göstərilir:

نرموره -  بادپیچ  باشد  یعنی  " ارجوحه "

( Nərmure – “badpiç”dir (“yelləncəkdir”), yəni “ərcuhe”).(7,291)

                XYII əsrin izahlı lüğəti olan “Sorme-ye Soleymani”də yelləncək mənasında işlədilən “badpıç” və “ərcuhe” sözlərinə rast gəlməsək də “nərmure” sözünün izahı (4,246) elə həmin mənadadır. Dehxoda “Lüğətnamə”sində də “cəmlul” sözünə rast gəlmədik, lakin, elə həmin mənbədə “cəlul” sözünün  izahında onun ərəb dilindən alınma olduğu və yelkən, yelləncək mənasını ifadə etməsi haqqında qeydə rast gəlirik. Y.A.Rubinçikin ikidilli lüğətində bu sözlərin heç birinə rast gəlməsək də, eyni kökdən olan “comməl”in arxaik söz olduğu və “kəndir” mənasında işləndiyini görürük. Maraqlıdır ki, “Sihah-ol fors”dan əvvəl müəllifin atası tərəfindən tətib olunmuş və “farsca-türkcə” ikidilli lüğət olan “Sihah-ol əcəmiyyə”də bu sözlərin Azərbaycanca (türkcə) qarşiliqları çox aydın şəkildə belə verilir:

جملول  =  صلنجق   ،      نرموره  =   صلنجق.

(Cəmlul  =  sallancaq ,   Nərmure  =  sallancaq).  (9, 97)

                Beləliklə aydın olur ki, XIII əsrdə Naxçıvan dialektində işlədilən “cəmlul” sözü “yelləncək” (sallancaq) sözünün sinonimi kimi işlənmişdir.

بدست  -  بعربی   "شبر" خوانند و  اهل آذربایجان "وژه"  گویند.

(Bədəst - ərəbcə “şəbbər”dir və Azərbaycanlılar “vəjə” deyirlər). (7,41)

                Göründüyü kimi bu dil vahidinə heç bir izah verilmədən yalnız onun (yəqin ki, o dövrdə işlək olan) xarici dillərdəki qarşılıqları göstərilmişdir. “Sorme-ye Soleymani” lüğətində isə bu sözün daha geniş izahına rast gəlirik:

بدست  -  یعنی " شبر"  که وجب است ،  وجب که  گشادگی پنج انگشت یک کف دست باشد

(Bədəst – yəni “şəbbər” – qarış deməkdir, qarış – bir əlin beş barmağının açılışıdır. (4,24)

                “Sihah-ol fors” lüğətindən əlavə, Dehxoda “lüğətnamə”sində də “vəjə” sözünün qarşılığı yalnız “vəcəb” olaraq  verilir.(5) “Sihah-ol əcəmiyye”də “bədəst” sözünün Azərbaycanca tərcüməsi “qarış” (9,15) yazılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu sözlrəin heç birinə Y.A.Rubinçikin lüğətində rast gəlmədik. Deməli bu leksik vahidlər müasir fars dilində işlədilən “vəcəb” (qarış) sözünün klassik variantlarıdır, “vəjə” sözü isə yalnız o dövrdə Azərbaycan dilində işlədilmişdir.

بود و بد  -  آنکه آتش از سنگ و آهن در و زنند و عرب (حراق)  و "خف"  گوید و بعضی"فاو" خوانند و بخوزستان  "پیفه"  گویند و به آذربایجان  "بود" ...

(Bud və bod - Daşdan və dəmirdən alınan atəşlə onu yandırarlar, ərəblər “həraq” (yandırıcı) və “xəf”, bəziləri isə “fav” deyirlər, Xuzistanda “pife” adlandırarlar, Azərbaycanda “bud”  deyərlər).(7,87)

 Bu sözə "Sihah-ol fors”dan əvvəl yazılmış “loğət-e fors” və başqa mənbələrdə də rast gəlirik. Göründüyü kimi həm “vav”la həm də “vav”sız işlədilən “bud və bod” sözlərinin müxtəlif dil və dialektlərdə qarşılıqları da verilmişdir. Bu sözün izahı zamanı kitabın haşiyəsində tərtibçinin  istifadəsində olan əlyazma nüsxələrindəki aşağıdakı yazılış variantları da qeyd olunmuşdur:

پود و یزه ،  بوز و بذه ،  یوز و پده

                Məlumdur ki, əlyazma nüsxələrinin köçürülməsi zamanı nöqtə və hərf xətaları həmişə gözləniləndir. Bu baxımdan ”Sorme-ye Soleymani” lüğətində də bu dil vahidinin müxtəlif söz maddələrində verilmiş və eyni mənada işlədilən aşağıdakı sinonim variantlarına rast gəlirik:

پوز ، پیفه ، بذ  ، خف

Dehxoda “lüğətnaməsində isə bu söz “bod” şəklindədir və daha geniş izah olunur:

بد  -  آتشگیره و آن چوب پوسیده یا گیاهی است که با چخماق آتش بر آن زنند

(Çaxmaqla yandırılan, tez alışan çürümüş ağac və  yaxud otdur).(5)

                “Bod” sözünün Azərbaycan dilində işlənməsinə təsadüf etmədik.

جغد  -  کوف بود یعنی از بوم و بزبان آذربایجان "کنگر"  خوانند ودر ویرانها باشد

(Coğd  -  bayquşun bir növüdür və Azərbaycan dilində ona “konqor” deyirlər və xarabalıqlarda olur).(7,77)

                “Bayquş sözünün Azərbaycan dilində “konqor” adlandırılmasına Əsədi Tusinin lüğətində də rast gəlirik.(3,240) “Sihah-ol fors”un müxtəlif söz maddələrəində “bayquş”un fars dilində işlədilən “kuç”, “kuf”, “coğd”, “bum” kimi sinonlmlərinə rast gəlirik. Y.A.Rubinçikin lüğətində “konqor” sözünün bayquş mənasında və nadir işlənən söz olduğu qeyd edilir. Dehxoda “lüğətnamə”sində isə bu dil vahidi tamamilə başqa mənalardadır.(5) Bu sözün də yalnız o dövrdə Azərbaycan dilində işlənməsi ehtimal olunur.

دوخ  -  گیاهی بود که بزمستان در مسجدها افکنند یا از وی حصیر بافند و بزمستان در زیر اندازند ر عرب آنرا  "بردی " گوید و به خوزستان "لبانی" و در اران و موقان و دیگر ولایات "قنطره" گویند و در بیشتر مواضع خاصه در تبریز و نخجوان وقتی که آن گیاه خشک شود بیک اندازه پاره پاره کنند و کبریت در هر دو سر او مالند و فروشند ...

(Dux  -  qışda məscidlərdə yerə salınan, ya da ondan həsir toxunulan və qışda ayaq altına sərilən otdur, ərəblər ona “bərdi”, Xuzistanda “ləbani”, Aranda, Muğanda və başqa vilayətlərdə “qəntərə” deyirlər və çox yerlərdə xüsusən Təbrizdə və Naxçı­van­da bu ot quruyanda eyni ölçüdə doğrayırlar və hər iki başına kibrit sürtüb satırlar). (7,65)

                “Sihah-ol-fors”da bu sözün “vav”sız variantının da işləndiyi göstərilir. Elə “Sorme-ye Soleymani” lüğətində də (4,104 ) onun hər iki variantı  qeyd edilir və eyni mənada izahı verilir.

                Göründüyü kimi bu dil vahidinin izahı zamanı onun müxtəlif dialektlərdə olan tərcümələri də verilməklə bərabər Azərbaycanda ona “qəntərə” deməkləri maraqlıdır. Əslində müxtəlif mənbələrdə elə sözün tərkibində ərəb dilinə məxsus hərfin olmasından da göründüyü kimi bu sözün həmin mənada və ərəb dilindən alınma  olduğu göstərilir. (13,17) Lakin bu mənbələrdə “qəntərə” sözünün bitki yox, yaşayış məskəni, şəhər, körpü, keçid və başqa mənalarda olduğu qeyd edilir.

                Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız “Sihah-ol əcəmiyye” lüğətində “dux” sözünün Azərbaycan dilində qarşılığı aşağıdakı kımı verilir:

دوخ  -   قمش  و  قندره

(Dux  -  qamış və qənderəhdir).(9,28)

Təsadüfi deyil ki, “qənderəh” variantının Dehxoda “lüğətnamə”sində türk mənşəli olduğu göstərilir, lakin burada bu sözün yalnız “başmaq” mənasında işləndiyi yazılır:

فندره  -  ارسی، کفشی که ساق آن کوتاهتر از نیم چکمه است ظاهرا ترکی است. قندره دوز ، کفاش ، قندره دوزی ، شغل کفاشی ...

(Qənderəh - Baldır hissəsi yarımçəkmədən qısa olan başmaqdır, zahirən türk sözüdür, “qənderəhduz” ayaqqabı tikənə, “qənderəhduzi” ayaqqabı tikmə sənətinə deyi­lir...).(5)

                Beləliklə aydın olur ki, bu sözün yazılışında səhvə yol verilmiş, odur ki, mənası da fərqli göstərilmişdir. Əslində yəqin ki, bu otdan həm də başmaq toxuyarmışlar və ona da Azərbaycan dilində “qəntərə” deyərmişlər. Təəssüf ki, bu söz müasir Azərbaycan dilində işlənmədiyindən başqa mənbələrdə onun bu dildən alınma olması haqda heç bir qeydə rast gəlmədik.

                Xuzistan dialektində bu sözün “lobani” (“ləbani”) şəklində işlənməsinə gəldik­də isə əsərin haşiyəsindəki qeyddən göründüyü kimi , əlyazma nüsxələrinin birində bu söz “lam”la deyil, “kaf”la  “kəbale”, kimi yazıldığı göstərilmişdir. Təsa­düfi deyil ki, Deh­xoda “lüğətnamə”sində “kəndir”,”ip” mənasında  yalnız “kəbali”, Y.A.Rubin­çi­kin lüğə­tində isə “kəbal” sözünə rast gəldik. Deməli bu dil vahidi “kəbali” şəklində olmalıdır.

شبتاب  -  کرمکی است خرد سبزرنگ بشب چون آتش نماید و او را چراغله  نیز گویند .

(Şəbtab – kiçik yaşıl rəngli böcəkdir, gecələr işıq saçır və ona “çerağle” də deyirlər).(7,38).

Əsədi Tusi bu sözün izahı zamanı onun Azərbaycanca qarşılığını da qeyd edir:

شب تاب -  کرمی است خورد سبزگون باشد و لیکن بشب تاریک چون اخگر آتش نماید و بآذربایگان

چراغینه  گویند .

(Şəbtab – kiçik yaşıl rəngli böcəkdir, lakin qaranlıq gecədə qığılcım kimi işıqlanır və Azərbaycanda ona “ çerağine” deyirlər).(3,24)

                Deməli “Sihah-ol fors” lüğətində “şəbtab” sözünün sinonimi kimi göstərilən “çerağle” Azərbaycan dilindən alınmadır.

                “Sorme-ye Soleymani” lüğətində də (4,86) baş söz maddəsində “Sihah-ol fors”da olduğu kimi “çerağle” şəklində həmin mənada işlədilir. “Sihah-ol əcəmiy­ye”də (9,115) baş söz maddəsində “çerağeyn” şəklində verilir və Azərbaycanca qarşiliği “çerağbə” kimi göstərilir.

                V.A.Kapranovun fikrinə görə “çerağine” sözü Azərbaycan deyil, Iran dillərinə məxsusdur. Çünki burada işlədilən “ine” suffiksi o dövrdə fars dilinin danışıq dilində çox işlədilən dil vahididir.(14,88) Lakin Dehxoda öz əsərində yenə də Əcədi Tusi lüğətinə istinad edərək yazır ki, “çerağine” sözü “şəbtab” deməkdir və Azərbaycan ləhcəsində işlədilir.(5) Bu dil vahidinin “Sihah-ol fors” və “Sorme-ye Soleymani” lüğətlərində qeyd olunan “çerağle” variantının qarşısında isə müxtəlif mənbələrə istinadən mənasinin “çerağine” olduğu yazılır.

                Fikrimizcə XI əsrdə Azərbaycan dilində işlədilən “çiraqlı” sözü gecələr çıraq kimi işıq saçan həmin böcəyin adı olmuşdur.

شُم –  پای افزارمسافران بود و در روستای آذربایجان نیز دارد و آنرا "چارخ" گویند.

(Şom – müsafirlərin geyindikləri ayaqqabıdır və bundan Azərbaycan kəndlərində də vardır və ona “çarox” deyirlər).(7,222)

                “Sihah-ol fors” lüğətinin haşiyəsindəki qeyddə göstərildiyi kimi “carox” həm də “çe” hərfi ilə “çarox” kimi də işlənir.

                Dehxoda “Lüğətnamə”sində bu sözün izahı belədir:

چارق – (ترکی) چاروغ ،  چارق ، کفش مخصوص دهقانان...

(Çaroq – türk sözüdür və “çaroğ”, “çaroq” kimi işlədilir və kəndlilərə məxsus olan ayaqqabıdır).(5)

                Qeyd etmək lazımdır ki, M.A. Qafarovun lüğətində"چارق"     fars dilinə məxsus, "چارغ"  isə türk mənşəli olduğu qeyd edilir. Y.A.Rubinçik isə “çaroq” sözünü köhnəlmiş dil vahidi kimi həmin mənada vermişdir.

                Beləliklə, müasir dövrümüzdə də “çarıq” şəklində işlədilən bu dil vahidinin Azərbaycan dilinə məxsus olduğuna Əsədi Tusinin də lüğətində rast gəlirik. Burada fars dilində “şom” un sinonimi olan “palik” sözünün izahı belədir:

 پالیگ  -  پای افزار بود ، بآذربایجان  چارق  خوانند

(Palık – ayaqqabıdır və Azərbaycanda ona “çaroq” deyirlər).(3,277)

                H.Zərinəzadə (2,265-266) “çarıq” sözünün fars dilində Səfəvilər dövründən əvvəl və sonra da işləndiyini bir daha sübuta yetirir.

فانه – چوبکی باشد که درودگران در میان چوبهای بزرگ نهند و در ولایت آذربایجان "سکنه" گویند.

(Fane – dülgərlərin böyük ağacların arasına qoyduqları çubuq parçasıdır və Azərbaycanda ona “sekəne” deyirlər).(7,284).

                Dehxoda “Lüğətnamə”sində bu sözün izahı “Sihah-ol fors”a istinad edilərək verilir və Azərbaycan dilinə məxsus olduğu qeyd edilir və bu dil vahidinin “eskəne” sözünün müxəffəf (yumşaq) forması olduğu göstərilir. Başqa mənbələrdə də (13,15) bu dil vahidi eyni mənada göstərilir. Ən qədim dövrlərdən bu günə qədər fars dilində işlədilən bu dil vahidi müasir Azərbaycan dilində “iskənə”  (1,IIc.,575) kimi işlədilməkdədir.

کپیتا – ناطف باشد و بزبان آذربایجان  "بیلقان"  گویند .

(Kopeyta – bir növ halvadır və Azərbaycan dilində ona “beyləqan” deyirlər).(7,26)

 Əsərin haşiyəsindəki qeydə əsasən, lüğətin əlyazma nüsxələrindən birində bu dil vahidinin “pe” hərfi ilə deyil, “be” ilə də yazılmış variantının olduğunu görürük. İstifa­dəmizdə olan mənbələrdə (4,5,15)də bu dil vahidi elə “kobeyta” şəklində eyni mənada yazılmışdır. Digər bir qeyddə isə müəllif Azərbaycan dilinə məxsus olan “beyləqan” sö­zünün “halva kimi şirni ilə bişirilən bir yemək” olduğunu göstərir. Maraqlıdır ki, “Sihah-ol əcəmiyye”də “kopeyta” sözünün sinonimi kimi izah olunan “natef” sözünün Azər­baycan dilində qarşılığı “ağ halva” kimi verilir.(9,83) Azərbaycan dilinə məxsus olan “beyləqan” sözünə gəldikdə isə bu leksik vahidə yalnız Dehxoda “Lüğətnamə” sin­də rast gəldik. Lakin təəssüf ki, onun izahı tamamilə başqa mənalarda əsasən məkan bildirən söz kimi verilir.(5) Deməli, fars dilində “kopeyta” və “natef” kimi sinonim xarakterli dil vahidləri -  müxtəlif məhsulların qarışığından və şərbətdən hazırlanan halva, çox  qədim dövrlərdə Azərbaycan dilində “beyləqan” adlandırılmışdır. Müasir Azərbaycan dilində isə yalnız şəhər adı kimi məlum olan bu sözün “halva” mənasına rast gəlmədik.

کندور و کنور – بفتح کاف ظرفی باشد بزرگ مانند  خُُم  که از گل کنند و غله را در آن ریزند و ببعضی از زبانها "کندلوله" گویند و بولایت آذربایجان "کندو" خوانند.

(Kəndur kənur – fəthəli “kaf”la gildən hazırlanmış böyük qabdır və ona taxıl tökürlər. Bəzi dillərdə ona “kəndəlule” və Azərbaycan vilayətində “kəndu” deyirlər).(7,114)

                “Sihah-ol fors”un haşiyəsindəki qeydə əsasən əlyazma nüsxələrindən birində bu söz “kəndur” yox, “kənur” kimi göstərilmişdir. Elə Y.A.Rubinçikin və M.A. Qafarovun lüğətlərində də eyni mənada “kəndu” və “kənur” şəklindədir. “Sorme-ye Soleymani lüğətində isə “kəndər” və “kənur” olmaqla eyni mənada təsvir olunaraq bu sözün “kəndu” variantının da olduğu qeyd edilir. Əslində müasir müasr lüğətlərdə hətta “Fərhəng-e emruz”da belə bu söz “kəndu” kimi işlədilir.

                Dehxoda “Lüğətnamə”sində bu söz “kəndu”, “kendur”, “kənur” kimi söz maddələrində eyni mənada izah olunaraq müvafiq mənbələrə istinsdən orfoqrafik cəhətdən müxtəlif tələffüz və yazılış variantları (kenur, kənur, kəndu, kəndule kimi) göstərilir.(5)

                H.Zərinəzadə bu dil vahidinin Səfəvilər dövründən əvvəl və sonra da işləndiyini və qədimdə “kənduk” şəklində olduğunu qeyd edir: “kənduk” – küp şəklində düzəldilmiş, içinə un və s. tökülən qabdır (2,380).

                Kəndu sözü müasir Azərbaycan dilində də işlədilməkdədir və gildən düzəldilmiş qaba deyirlər.(1,IIc.683)

نخیز – دو معنی دارد اول موضعی را گویند که جوب در آن کشته باشند و بزبان آذربایجان "کردو" خوانند، دوم کمین باشد .

(Nəxiz – iki mənası var, birinci, arx çəkilmiş yerdir və Azərbaycan dilində ona “kərdu” deyirlər; ikinci gizlidə,pusquda durmaqdır).(7,132).

                Dehxoda “Lüğətnamə”sində “nəxiz və “kərdu” sözlərinin tamam başqa mənalarda işlənməsi təəccüblüdür:

nəxiz – alçaq, xain, şəxsiyyətsiz adama deyirlər;

kərdu – ağacdan qırılıb düşmüş budağa deyərlər.(5)

                “Sorme-ye Soleymani”də isə bu sözün izahı belədir:

نخیز – جای کمین گشودن یا موضعی که در وی اشجار وافی باشد و او را تخم دان هم گویند .

(Nəxiz – gizli yerdən(xəlvətdən) yol açmaq yaxud çoxlu ağac olan yerə deyirlər və oraya toxumluq da deyirlər).(4,240)

Göründüyü kimi burada da “nəxiz” sözü həmin”lək” mənasına uyğun gəlir. Y.A.Rubinçikin və M.A.Qafarovun lüğətlərində “nəxiz” “Sihah-ol fors”da qeyd olunan ikinci mənada, “kərdu” sözü isə başqa bir söz maddəsində “lək” mənasında verilir. Deməli, “kərdu” sözü Azərbaycan dilindən alınma olaraq ən qədim dövrlərdən fars dilinə daxil olmuş və bu gün də hər iki dildə işlədilir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində də “kərdi” və “kərdə” şəklində “lək” mənasındadır. (1,IIc.685)

Klassik lüğətlərdə Azərbaycanla bağlı olan çox maraqlı və dərin təhqiqata ehtiyacı olan bir neçə toponimə də rast gəlirik:

ارس – بفتح الف و را رودی بزرگ است از کوههای ارزن الروم آید و بر صحرای نخجوان گذرد و از آنجا به اران رود و بچندین بخش گردد و بیشتر بمزارعات آن ولایت رسد و اندکی که باقی ماند به رود "کر" پیوندد و هر دو بدریای آبسکون که قلزم نیز میخوانند منتهی میشود...

(Ərəs –böyük bir çaydır, Ərzurum dağlarından axır, Naxçıvan səhrasından keçir və oradan Arana gedir, bir neçə qola ayrılır və çox hissəsi o vilayətlərin tarlalarına qədər çatır və qalan hissəsi Kürlə birləşir, hər ikisi axıb “Qulzum da adlandırılan “Abeskun” dənizinə tökülür).(7,140)

Müəllif Araz çayının geniş izahında onun hansı məntəqələrdən keçib nəhayət haraya töküldüyünü təsvir edir. Sözün izahından göründüyü kimi burada Xəzər dənizinin ən qədim adları sadalanır.

Xəzər dənizinin qədim adlarından biri olan “Abeskun” dil vahidi “Sorme-ye Soleymani” lüğətində Təbəristanda bir kəndin adı kimi göstərilir.(4,17)

                Qehxoda “Lüğətnamə”sində isə müxtəlif söz maddələrində “abeskun” sözünün Təbəristan sahillərində kiçik bir şəhərin adı, “dərya-ye abeskun” – Xəzər dənizinin adı, “cəzire-ye abeskun” isə Xəzər dənizində bir adanın adı, Qulzum – Xarəzmdə bir çayın adı olduğu qeyd edilir.(5)

                Klassik lüğətlərdə təsadüf edilən digər bir toponim Naxçıvanın qədin adı ilə bağlıdır. Bu sözün izahı zamanı müəllifin öz atasının şeir beytini də misal gətirməsi maraqlıdır.    

نشوی – در قدیم نام نخجوان بوده است .  پدرم گفت:  بیت

بار دیگر چنانکه مطلوب است                  برسانم  بخطه  نشوی

(Nəşvi – qədimdə Naxçıvanın adı olmuşdur. Atam deyib: beyt – Arzu edirəm ki, məni bir daha Nəşvi ölkəsinə yetirəsən).(7,308)

                Bu dil vahidinə qısa izahla “Sorme-ye Soleymani”(4,246) və Dehxoda “Lü­ğə­tnamə”sində (5) də rast gəlirik. Dehxoda yalnız “Sehah-ol fors”a istinad edə­rək, müəl­lifin atası Fəxrəddin Naxçıvaninin həmin şeir beytini misal gətirməklə kifayət­lən­­mişdir.

                Naxçıvanın qədim adının “Nəşvi” olması haqqında X əsrin məşhur ərəb tarixçi səyyahı Əbülqasım ibn Hövqəl Nəsibi (10,342) də fikir söyləmışdir.

Yuxarıda qeyd olunan misallardan əlavə klassik izahlı lüğətlərdə külli miqdarda Azərbaycan sözlərinə də rast gəlirik ki, bu sözlərin Azərbaycan dilində işlənməsi haqda heç bir qeyd verilməmişdir. Məsələn:

ارمغان، آستانه، آستر، اکدش، باری، بکمز، پاره، پالهنگ ، پوشک ، تبرزه ، تتق ، توبان ، توغ ، جناغ ، جندره ،چالاک ، چخماخ ، چوزه ، چوخا ، خان ، خفتان ، سنجق ، شبان ، قرغوی ، کول ، کومه ، گوز، منجوق ، ناچخ ، یتاق ، یاغ ، یزک ، ....

Fikrimizcə, belə leksik vahidlərin geniş təhqiqi dilçilik tarixi və dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsi baxımından çox faydalı ola bilər.

Açar söz: lüğət, baş söz, farsdilli

Q A Y N A Q L A R

1.Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, I-IYc.,Bakı,Şərq-qərb 2006.

2.Zərrinəzadə H., Fars dilində Azərbaycan sözləri, Bakı 1962.

3  اسدی طوسی ،  لغت فرس باهتمام عباس اقبال ، تهران : انتشارات تهوری  1319

4 تقی الدین اوحدی بلیانی ، سرمه سلیمانی به تصحیح و حواشی محمود مدبری ، تهران 1364

5 دهخدا علی اکبر ، لغتنامه  ،

www.loghatnaameh.com/

6 غلامحسین صدری افشار ، نسرین حکمی ، نسترن حکمی، فرهنگ فارسی امروز، تهران 1377 

7  محمد بن هندوشاه نخجوانی ، صحاح الفرس باهتمام عبدالعلی طاعتی ، تهران : 1341

8 محمد معین ، فرهنگ فارسی ،

www.rismoon.com/moeenletterindex - fa.html

9 هندوشاه نحجوانی ، الصحاح العجمیه ، متن علمی و انتقادی ، بقلم جمیله صادق اوا و طیبه علی عسگراوا، باکو: اداره انتشارات شرق و غرب  1993

10 ابی القاسم ابن حوقل النصیبی (القسم الاول )، لیدن، 1967

11. www.azargoshasp.net   

12.Баевский С.И., Ранняя персидская лексикография, Москва 1989.

13. Гаффаров М.А., Персидско-русский словарь, т.I-II, Москва 1976.

14. Капранов В.А., «Лугати фурс» Асади и его место в таджикской (фарси) лексикографии, Душанбе 1964.

15. Рубинчик Ю.А., Персидско-русский словарь, т.I-II, Москва 1983.

 

Р ЕЗ Ю М Е

Слова Азервайджанского происхождения  в персоязычных толковых словарях

                Первые составители персоязычных толковых словарей являлись азер­бай­джанцами. Поэтому в этих словарях слова Азербайджанского проис­хож­де­ния встречаются еще с давних времен. Ряд этих слов можно увидет  вокa­булах (напр: анин, арас, кых, речреч и т.д.), а некоторые приводятся автором при толковании данных слов как синонимы (напр: гондерен, черагле, чарох, се­кене, кендук и т.д.). К сожелению в словарях также встречаются слова (как малас, конгор, веже, бод, бейлаган...), которые в современном персидском языке, насколько нам известно, отсутствуют.  

                Ключевые слова: словарь, вокабул, персоязычные.

 

SUMMARY
Azerbaijani words origin In Persian dictionaries.

The first Persian dictionaries authors were Azerbaijanians. That's why these  dictionaries have many Azerbaijani origin words since ancient times. Several of those words you can see in vocables (example: anis, aras, kih, rechrech etc.), and some of those used by author in reading words as synonyms (ex: gonderen, cheragle, charoh, sekene, kenduk, etc.).  Unfortunately these dictionaries have also such words (as malas, kongor, vezhe, baud, beylagan ...) which are missed in modern Persian language as it known.

       Keywords: dictionary, vocables, Persian.

 

Xanbabayeva Gülzar Qənbərəli qızı

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ALÇAQ TONLU NİTQ FELLƏRİNİN LEKSIK- SEMANTİK XÜSUSIYYƏTLƏR_

                Fellərin leksik-semantik qrupları içərisində   özünəmxsus yer tutan nitq felləri sayca az olmalarına baxmayaraq  məna zənginliyinə, müxtəlif ünsiyyət məqamlarında ifadə etdikləri semantik çalarların rəngarəngliyinə görə diqqətəlayiq bir yer tutur. “Nitq prosesi ilə bağlı olan fellər nitq felləri adlanır [1, 200]”.  İnsanın  təfəkkürü ilə birbaşa əlaqələnən nitqin yaradıcıları olan nitq felləri  silsiləsi “fellərin semantikasının  ümumi sistemində  ən mühüm həlqə təşkil edir. Dünyanın bütün dillərində bu fel silsiləsi özünün əhəmiyyəti və rabitəli nitqdə işlənmə tezliyi ilə fərqlənir” [2, 322]. Fellərin ümumi kütləsi içərisində öz semantikasina görə fərqlənib seçilən və ayrıca bir semantik qrup təşkil edən nitq felləri öz  aralarında ifadə etdikləri məna baxımından müxtəlif  semantik yarımqruplara  ayrılırlar. Belə   altqruplardan biri də ingilis  və Azərbaycan dillərində alçaq tonlu nitq felləridir.

Alçaq tonlu nitq felləri situsiyadan asılı olaraq səs tonunun eşidilməz və ya az eşidilən səviyyəyə endirilməsi ilə müşayiət olunan fellərdir. Bunlar bəzən daxili nitqin səsli ifadəsini də bildirir. Buraya səsli düşünmə, bilərəkdən və ya qorxu hissinin təsiri ilə ətrafdakıların diqqətini cəlb etməmək üçün söylənilən nitqi ifadə edən fellər daxildir. Onların bir neçəsinə leksik-semantik baxımdan nəzər salaq. Məsələn, Azərbaycan dilində:

Donquldamaq — təqlidi söz əsaslı bu felin mənası  izahlı lüğətdə bu cür şərh edilir: Narazı halda öz-özünə, yavaşcadan anlaşılmaz sözlər söyləmək, deyinmək.[3, 673]. Məsələn: Hakimin qərarını bəyənmədiyi  dodaqaltı donquldadığından  hiss olunurdu. (Anar).

Deyinmək — narazılığını bildirərək danışmaq, söyləmək, şikayətlənmək. İndi yenə də İvanov gələr, başlar deyinməyə ki, laboratoriyada oxuyurlar.[3,  565].

Mızıldamaq — qayıdış növdə olan təqlidi söz əsaslı bu fel “deyinmək, söylənmək, donquldanmaq” mənasındadır [4, 365]. Nisə artıq dodağının altında mızıldanmağa başlayırdı.

Bəzən bu baxımdan “mız-mız eləmək” nitq felinə də təsadüf olunur. Bu qəbil fellərin nitqdə alçaq tonla söylənilməsinin görstəricisi kimi əksər hallarda “dodağının altında” ifadəsi çıxış edir.

Bu anlamda “söylənmək” felinə də diqqət yetirək. Qayıdış növdə olan bu təsirsiz fel morfoloji quruluşuna görə düzəltmədir.  Bu fel “öz-özünə danışmaq, deyinmək, bir şeydən şikayətlənmək, donquldanmaq mənalarını verir” [5, 147].

Mırıldanmaq — qayıdış növdə olan bu fel də təqlidi söz əsaslıdır. Bu felin Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində iki mənası verilir:

 1. Dodaqaltı söylənmək, deyinmək, donquldanmaq. Xan öz-özünə mırıldanıb başladı hirsindən saqqalının tüklərini yolmağa (Y.Çəmənzəminli).

2. Mırıltı səsi çıxarmaq (itlər haqqında). İt mırıldayır.

Nəm-nüm etmək — zahirən  narazılıq göstərmək, özünü naza qoymaq, razı olmamaq. Pərzad: Bunun qabağında beş min manat başlıq nədir ki, ona nəm-nüm edirlər? (Mir Cəlal).

Pıçıldamaq — çox vaxt “qulağına” sözü ilə işlənən bu fel “yavaşcadan pıçıltı ilə demək” mənasını ifadə edir. [4, 599]. Məhəmmədcəfər əyilib qulağıma pıçıldadı. (Ə.Məmmədxanlı).

Ümumiyyətlə, pıçıltı səs tellərinin iştirakı olmadan yavasca danışıq kimi izah edilir. Bunun əsasında formalaşan pıçıldaşmaq, pıç-pıç eləmək felləri də cox alçaq tonla müşayiət edilən danışıq aktını ifadə edir. Bununla belə pıçıldaşmaq feli öz məna çaları ilə  “danışmaq” felinin semantik sahəsinə daxil olur. Müəyyən funksionallıq şəraitində məna yaxınlığı etibarı ilə bir-birinin sinonimi kimi özünü göstərir. Məsələn: Onlar yan-yana oturmuş, nələr barəsindəsə danışır, pıçıldaşırdılar (M.Hüseyn).

İngilis dilində alçaq tonlu nitq felləri bunlardır: to gossip, to whisper, to hint, to divulge, to hiss, to insinuate, to intimate, to murmur, to mumble, to mutter, to grumble və s.

To grumble- alçaq səslə xoşagəlməz tərzdə nədənsə mızıldayaraq şıkayətlənmək [6, 50]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 527; 8, 615; 9, 690] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     Donquldanmaq, gileylənmək, narazılıq etmək; to qrumble at/ to smb.- kiməsə narazılıq etmək; to qrumble at/ about / over smth.- bir şeydən narazılıq etmək; to grumble at smb.- kiməsə deyinmək; to grumble out an answer-cavabı donquldanaraq vermək; to be always grumbling- həmişə deyinmək, donquldanmaq; Məsələn, You needn’t grumble.- Sən narazılıq etməməlisən.

2.                                     Guruldamaq, gurultu salmaq; Məsələn, Thunder is qrumbling in the distance.-  Uzaqda şimşək guruldayırdı.

To grumble feli to bleat, to carp, to complain, to find fault, to gripe, to grouch, to growl, to moan, to murmur, to mutter, to rumble, to whine felləri ilə sinonim ola bilir [10, 157].

To hint- Dolayısı ilə və qısa təklif etmək [6, 45]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 563; 8, 655; 9, 743] aşağıdakı mənaları verilir:

işarə etmək, eyham  vurmaq, söz atmaq, eyhamla başa salmaq, him-cim etmək; Məsələn: to hint at smth.-bir şeyə işarə etmək, bir şeyin əlaməti olmaq, bir şeydən xəbər vermək; to hint to smb.- kiməsə işarə vurmaq; Məsələn, The woman hinted that she knew that driver.- Qadın işarə ilə bildirdi ki, o sürücünü tanıyır.

To hint feli to allude, to imply, to indicate, to insinuate, to intimate, to mention, to prompt, to suggest, to tip off  [10, 167].

To hiss- Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 563; 8, 656; 9, 744] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     Hirsindən boğula-boğula danışmaq; mızıldamaq, mırtıldamaq; Məsələn: “You will pay for this”.- he hissed.- “Sən bunun üçün cavab verəcəksən.”- o boğula-boğula dedi.

2.                                     Fışıldamaq, vıyıldamaq, vızıldamaq; məsələn: The snake hissed among the bushes.- İlan kolların arasından fışıldadı.

3.                                     fitə, fışqırığa basmaq; to hiss an actor (a play)- aktyoru (tamaşanı) fitə basmaq;

4.                                     narazılıq ifadə etmək, bəyənməmək; to hiss disdain- həqarətlə narazılıq ifadə etmək;

5.                                     buxar, yaxud qaz burazmaq (armatur haq.)

To hiss feli to boo, to hoot, to jeer, to mock, to ridicule, to shrill, to whisle felləri ilə sinonimlik yaradır [10,  167].

To insinuate- Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 617; 8, 720; 9, 826] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     Yavaş-yavaş/ tədriclə/ az-az təlqin etmək; to insinuate one’s ideas or one’s views-öz baxışlarını, yaxud fikirlərini təlqın etmək; to insinuate one’s desires- tədriclə öz arzularına çatmaq;

2.                                     Eyham vurmaq, söz atmaq, işarə etmək, eyhamla danışmaq, kölgə salmaq, şübhə döğurmaq; to insinuate that smb.is dishonest (has acted  wrongly)- bir kəsin səhv hərəkət etdiyinə eyham vurmaq; hints insinuating much- çox şeydən danışan eyhamlar; Məsələn: Did you mean to insinuate anything?-Siz nəyə isə işarə edirsiniz? Məsələn, Are you insinuating that I am a lier?- Sən söz atırsan ki, mən yalançıyam?

3.                                     Gözə girmək, özünü gözə soxmaq, qlığa girmək; to insinuate oneself into  smb.’s confidence- bir kəsin qılığına girmək, etimadını   qazanmaq;  Məsələn, He insinuated himself into my confidence.- O, mənim etimadımı qazandı.

4.                                     Yol tapmaq, soxulmaq; hiss olumadan soxulmaq; to insinuate into a family-ailəyə yol tapmaq, soxulmaq; to insinuate oneself into society-(into a company)- cəmiyyətin (şirkətin) içərisinə soxulmaq; Məsələn: They insinuated themselves through the crowd.- Onlar izdihamın içərisinə soxuldular.

To insinuate feli to allude, to get at, to hint, to imply, to indicate, to intimate, to suggest  felləri ilə ifadə etdiyi müxtəlif  mənalara əsasən sinonimlik təşkil edir [10, 189].

To intimate- dolayısı ilə və müəmmalı tərzdə nəyisə təklif etmək [6, 45]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 626; 8, 731; 9, 838] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     işarə etmək, söz atmaq, eyhanmla danışmaq, eyham vurmaq, güman etmək, fərz etmək, nəzərdə tutmaq; to intimate one’s intention of doing smth.- bir şeyi etmək üçün öz niyyətini eyhamla bildirmək; to intimate smth. to one’s heares- öz dinləyicilərinə bir şey haqqında eyham vurmaq; to express one thing and intimate another- bir şeyi demək, lakin başqa seyi nəzərdə tutmaq; Məsələn, He intimated his willingness to take part.- O, iştirak etmək üçün öz arzusunu eyhamla bildirdi.

2.                                     amer. rəsmi olaraq elan etmək, xəbər vermək, bildirmək; to intimate smth. to smb.- bir kəsə bir şey haqqında xəbər vermək; to intimate open war against smb.-bir kəsə açıq müharıbə elan etmək;

To intimate feli to allude, to announce, to communicate, to declare, to hint, to impart, to imply, to indicate, to insinuate, to state, to suggest, to tell felləri ilə sinonimlik təşkil edir [10, 192].

To mumble- dodaqlarının altında nəyisə anlaşılmaz tərzdə alçaq səslə danışmaq [6, 32]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində (7, 764; 11, 72; 9, 954] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     Mızıldamaq, öz-özünə danışmaq, donquldanmaq, mırtıldamaq, burnunun altında danışmaq; to mumble a prayer-mızıldayaraq dua oxumaq; to mumble to oneself- öz-özünə nəsə danışmaq; to mumble one’s words- anlaşılmaz tərzdə dodaqlarının altında nəsə danışmaq; to mumble through one’s answer- dili dolaşa-dolaşa cavab vermək; Məsələn, She mumbled that she didn’t want to get up yet.-O, burnunun altında deyindi ki, hələ qalxmaq istəmir.

2.                                     Anlaşılmaz danışmaq, sanki  dişsiz ağızla danışmaq;

To mumble feli to murmur, to mutter felləri ilə eyni sinonim cərgəni paylaşır.

To murmur-anlaşılmaz və alçaq səslə danışmaq  [6, 32]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 765; 11, 73; 9, 955] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     pıçıldamaq, pıçıltı ilə danışmaq, yavaş danışmaq, mızıldamaq; to murmur smth. in reply- cavabında nəsə  mızıldamaq; to murmur a prayer- yavaş səslə dua oxumaq;  to murmur  a secret into smb’s ear- bir kəsin qulağına hansısa sirri demək;  He murmured that he wanted to sleep.-O, mızıldadı ki, yatmaq isrəyir.

2.                                     şırıldamaq (su haq.); məsələn. A brook murmured in the qarden.-  Bağda kiçik çay şırıldayırdı.

3.                                     vızıldamaq (arı haq.);

4.                                     deyinmək, donquldanmaq, narazılıq bildirmək; Bu mənada “to murmur” feli “at, against” sözönülərı ilə işlənir.  Məsələn, to murmur against new taxes- təzə vergilərə görə narazılıq etmək;  For some years the people had been murmuring against the government.- Adamlar bir neçə il idi ki, hökümətdən narazı idilər.

To murmur feli to burble, to buzz, to hum, to mumble, to mutter, to purr, to rumble, to whisper felləri lə sinonim cərgə yaradır [10, 232].

To mutter- anlaşılmaz tərzdə nəyisə dodaqlarının altında alçaq səslə demək [6, 32]. Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 767; 11, 75-76; 9, 957] aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     mızıldamaq; deyinmək, donquldanmaq, hədyan söyləmək, hədyan danışmaq; to mutter to oneself- öz-özünə deyinmək; to mutter threats at smb.- bir kəsin ünvanına hədyanlarla hədə-qorxu gəlmək;  Don’t mutter. I can’t hear you.- Mızıldama. Səni eşidə bilmirəm.

2.                                     anlaşılmaz səslə asta danışmaq; to mutter smth. in one’s sleep- yuxuda danışmaq;

3.                                     xəlvəti danışmaq, xəlvəti demək; to mutter in smb’s ear- bir kəsin qulağına pıçıldamaq; He muttered somethig to the sales assistant about losing his wallet.- O, xəlvəti satıcı köməkçisinə dedi ki, pul kisəsini itirib.

4.                                     küt səslə guruldamaq; Thunder muttered among the hills.- təpələrin arasında Şimşək böğuq səslə guruldadı.

To mutter feli to complain, to to grouse, to grumble, to mumble, to murmur, to rumble felləri ilə eyni sinonim sırada durur [11, 232].

To whisper- Sirr saxlamaq məqsədilə alçaq və yumşaq tərzdə danışmaq (Verd.s.32). Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində [7, 1360; 11, 783; 9, 1584]  aşağıdakı mənaları verilir:

1.                                     pıçıldamaq, pıçıltı ilə danışmaq; pıçıldaşmaq, pıç-pıç danışmaq; He leaned over and whispered something  in her ear.- O əyildi və qızın qulağına nəsə pıçıldadı.

2.                                     gizlicə şayiə, məlumat, xəbər yaymaq, xəlvəti danışmaq; Məsələn, It is whispering that he may be elected.- Belə şayiə gəzir ki, o seçilə bilər.

3.                                     xışıldamaq;

To whisper feli to breathe, to buzz, to divulge, to gossip, to hint,  to hiss, to insinuate, to intimate, to murmur, to rustle, to sigh, to tittle felləri ilə sinonim olur [10,  392].

İngilis dilində alçaq tonlu nitq felləri sadə quruluşlu, Azərbaycan dilində isə bu fellər düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu fellərdir. İngilis dilində alçaq tonlu nitq felləri təsirli və təsirsiz fellər olub, sözönülü tamamlıqa işlənir. Azərbaycan dilində isə bu yarımqruplara daxil olan fellərdən sonra işlənən tamamlıqlar ismin hallarında işlənirlər.  Hər iki dildə belə fellər çoxmənalı fellərdir. Bu fellər nominativ mənadan əlavə məcazi mənada da işlənirlər.

 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1.                                        Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Morfologiya.Bakı- Elm-1980.

2.                                        Гаджиева Н. З., Коклянова А.А. «Глаголы речи в тюркских языках», Исторические развитие лексики тюрксих языков. Москва- Издательство Академии Наук СССР- 1961.

3.                                        Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. I cild. Bakı- “Şərq-qərb”-2006.

4.                                        Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. III cild. Bakı- “Şərq-qərb”-2006.

5.                                        Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. Bakı- “Şərq-qərb”-2006.

6.                                        Verdiyeva Z.N., Kerimzade I. A. The Systematic Dictionary of English Verbs. Baku-  “Elm”-1978.

7.                                        Hornby A. S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary .Editor Jonathan Crowther. Oxford University Press- 1998. Great Britain.

8.                                        Большой англо-русский словарь. Том1. Под общим руководством доктора филологических наук, профессора И. Р. Гальперина. Москва- «Cоветская Энциклопедия»-1972.

9.                                        Musayev O. İngilscə- Azərbaycanca lüğət. Bakı-“Qismət”-2008.

10.                                   Chambers Dictionary of Synonyms and Antonyms. Edited by Martin H. Manser. Edinburgh. W &R Chambers.- 1993.

11.                                   Большой англо-русский словарь. Том2. Под общим руководством доктора филологических наук, профессора И. Р. Гальперина. Москва- «Русский Язык»-1988.

 

Açar sözlər: nitq felləri, alçaq tonlu nitq felləri, leksik- semantik, polisemiya, antonym.

Key words: verbs of speech, verbs of speech with low-pitch tone , lexico-semantic, polisemy, antonym.

     Ключевые слова: глаголы речи, глаголы с низким тоном, лексико-семантические, полисемия, антонимы.                   

                                  Khanbabayeva     G. G.

Lexico- Semantic Analysis  of the Verbs of Speech with Low-Pitch Tone  in the English and Azerbaijani Languages

Summary

This article deals with the  lexico- semantic analysis  of the verbs of speech with low-pitch tone in the English and Azerbaijani languages.  Comparative study of the verbs on the basis of the languages with different systems has got  a great importance for both the investigators and the learners of these languages.  Here is given different meanings and examples of the verbs of speech with low-pitch tone in English and Azerbaijani. The similarities and differences among them have been determined.

 

Аббасова Эцлцмсяр Няби гызы

МЯТНИН ТИПОЛОЭИЙАСЫ ВЯ ДИСКУРС

Мялумдур ки, типолоэийа йунан дилиндян алынма олуб тйпос вя лоэос сюзляринин бирляшмясиндян ямяля эялмишдир. Бунлардан биринжиси, йяни тйпос «из, форма, шаблон, нцмуня» мянасындадыр. Дилчиликдя типолоэийа мцяййян бир обйекти онун типляриня эюря бюлмяйи, груплашдырмаьы нязярдя тутур. Бурада мейар мцяййян нцмуня, форма, шаблон олур. Даща доьрусу обйектин мцяййян формайа эюря нювц тяйин едилир вя щямин обйектин бу формайа, шаблона уйьун эялян бцтцн нювлярини айырараг груплашдырырлар. Мятн дя мцхтялифлийи вя рянэарянэлийи иля сечилир. Онун кифайят гядяр чох нювц вардыр вя бу нювлярин типолоэийасынын апарылмасы дилчиликдя диггят мяркязиндя дуран мясялялярдян бири олмуш вя бу эцн дя щямин мясяляйя тякрар-тякрар мцражият олунур. Тякрар мцражиятин ясас сябябляри мцасир дюврдя мятнин цнсиййят функсийалары, информативлийи, адресант вя адресат тяряфиндян дярки, дил васитяляри иля кодлашдырылмасы вя декодлашдырылмасынын актуаллашмасыдыр. 

Мятнлярин типолоэийасы, онларын мцяййян мейарлар цзря тяснифи мятн дилчилийинин дя важиб мясляляриндяндир. Мятнин типолоэийасына даир тядгигат ишляри аз дейилдир. Буна бахмайараг, тядгигатчылар бу мясялянин кифайят гядяр ишлянмядийини вя цмумиййятля мцряккяб бир проблем олдуьуну йазырлар (1; 2, 3).

Гейд етмяк лазымдыр ки, мятнин типолоэийасы онун функсионал типолоэийасы сферасында бирляшдирилир. Бу да мятнин цмумиййятля ня цчцн йарадылмасы призмасындан нювляря бюлцнмясини нязярдя тутур. Мясяляйя бу бахымдан йанашдыгда мятнин сосиал функсийалары вя ишлянмя сащяляри ясас эютцрцлцр. Лакин мятн юзц бир тамдыр вя онун мцяййян гурулушу вардыр. Мятнин гурулуш хцсусиййятляри онун ишлянмя сащяляри вя йа функсийалары иля баьлы олса да, тяшкилолунма принсипляриня эюря цмуми сяжиййя кясб едир. Бу ися мятнин структур типолоэийасынын онун функсионал типолоэийасындан фяргляняжяйиня дялалят едир. Демяли мятнин типолоэийасына бир йюндян йанашмаг доьру дейилдир. Шцбщясиз ки, мятнин типолоэийасынын биринжи важиб истигамяти онун функсионал типолоэийасыдыр. Мятн щансы функсийалары йериня йетирирся, бу функсийалар эюря фярглянир. Функсионал типолоэийада мятнин сосиал функсийасы вя ишлянмя сащяляри ясас фяргляндирижи яламятляр олур. Демяли, мятнин сосиал функсийасы вя ишлянмя даиряси функсионал типолоэийанын мейарыдыр.

Мятнин структур типолоэийасында мятнин тяшкиледижиляри тяйин едилир вя онун нювляринин фяргляндирилмяси бу истигамят цзря апарылыр.  

Мятн дил дашыйыжылары тяряфиндян йарадылыр вя дил дашыйыжылары цчцн нязярдя тутулур. Мятнин йарадылма мягсяди онун функсийалары иля баьлыдыр. Мятнин йарадылмасы заманы онун ишлянмя сащясинин хцсусиййятляри нязяря алыныр.  Ейни заманда мятнйаратмада иштирак едян субйектля, мятндян истифадя едяжяк субйектляр арасында мцнасибят дя мятня тясирини эюстярир. Мясялян, епистолйар цслубун мятни бир няфяр тяряфиндян йазылыб башга бир фярд цчцн нязярдя тутула билдийи кими, коллектив йарадыжылыьын мящсулу олуб кцтлявилик сяжиййяси дашыйа биляр. Мясялян, мцяййян гурумун башга гурумун фялиййятиня мцнасибяти иля баьлы мяктубу. Бурайа индийядяк епистолйар цслубда тядгигата жялб едилмямиш бяйанат, нота, мцражият, гятнамя вя с. бу кими мятнляр дя дахил едиля биляр. Сонунжу мятн типляри, бир гайда олараг, ишэцзар цслуба аид едилир. Щалбуки онларда башга цслуб цчцн сяжиййяви олан жящятляр ашкардыр. Мятн мцяййян тясир цзря кюклянир. Бядии  ясяр охужуйа щансыса тясири эюстярмялидир. Охужуну севиндирмяк, кядярляндирмяк, щяйяжанландырмаг, горхутмаг, мцяййян щярякятя сювг етдирмяк вя с. бцтцн бунлар мятнин йарадылма мягсядляри даирясиня дахилдир. Гейд едилянляр, щяр шейдян яввял мятнин цслуби типолоэийасынын важиблийини ортайа атыр. Бунунла йанашы, ъанр типолоэийасы мясяляси дя мейдана чыхыр.

 Цслуби типолоэийада мятнин ишлянмя сащяляри, мятнин сащяйя аидлийи фяргляндирижи мейар олур. Ишлянмя сащяси цслубу типолоэийа цчцн зярури мейардыр. Лакин йалныз бу мейарын сечилмяси кафи ола билмир.

Мятнин типолоэийасынын башга бир истигамяти онун цнсиййят просесиндяки ролу иля баьлдыр. Бу типолоэийа мятнин коммуникатив хцсусиййятляриня ясасян апарылыр.

Мятнин типолоэийасынын ясас ашаьыдакы нювляринин олмасыны да гейд етмяк олар: 1) тематик мязмун, цслуб вя композисийа гурулушуна эюря; б) екстра вя интралингвистик яламятляря эюря (йазылы – шифащи; спонтан – гейри-спонтан; монолоъи – диалоъи; тякцнванлы –чохцнванлы вя с.); 3) мятндахили яламятляря эюря; 4) екстрамятн амилляриня эюря (бу заман мятн нитг контекстиня дахил едилмиш динамик ващид кими эютцрцлцр). 

Мятнин типолоэийасында цзя чыхан ясас чятинлик «мятнин типи» анлайышынын тяйини иля баьлы мцбащисяли жящятляри юзцндя бирляшдирир. Дилчилийин мцасир нязяри истигамятляриндя мятн типинин «мятн ъанр»ы иля йахынлашдырмаг мейилляри мцшащидя олунур. Бу заман мятн типи ейни функсионал юзцнямяхсуслуьа малик мятн ващидляринин ейни цслуб вя дил актуаллашмасына эюря сечилмяси факты юн плана чякилир.

Мятнин функсионал тяснифи дилдян истифадя едян сосиал груплары, инсан коллективлярини вя онларын дили ишлятдикляри сащяни нязяря алмаьы тяляб едир. Айры-айры сосиал груплар вя мцяййян жящятдян бирляшмиш инсан коллективляри дил материалындан юзцнямяхсус шякилдя истифадя едирляр.

Ч.Щцсейнзадя эюстярир ки, сосиал групларын дилдян юзцнямяхсус шякилдя истифадя етмяси бязи  щалларда йазылы нитгин юзцндя гцтбляшмя йаратмыш вя мцяййян дюврдя бунун юзц синфи мцбаризя характери дя дашымышдыр. XX ясрин яввялляриндя Азярбайжан ядяби дили беля бир проблемля цзляшмишдир. Одур ки, щямин дюврдя ядяби дил сащясиндя мцбаризя ики истигамятдя эедирди (4, 24).

Мцхтялиф мейарлара истинад едяряк мятнляри бир-бириндян фяргляндирмя заманы бядии вя гейри-бядии, елми вя гейри-елми, монолоъи вя вя диалоъи, бирадресатлы вя полиадресатлы мятнляри груплашдырмагмцмкцндцр. Бу мятн типляриндян щяр бириня тяжрцбядя раст эялинир. Лакин беля тяснифат дягиглийи иля сечилмир. Чцнки бир синфя дахил олан мятн типи диэяриня дя аид олуна билир. Бядии мятн гейр-елми, щям монолоъи, щям дя диалоъи мятндир. Бядии мятнин дахилиндя щям моноадрестлы, щям дя полиадресатлы мятн юзцня йер алыр.

Мятн битмиш вя дцзэцн формалашдырылмыш ялагяли ардыжыллыг, коммуникасийа акты иштиракчыларындан бириня вя йа диэяриня аид дейимляр ардыжыллыьы, формасына эюря йазылы вя йа йазылы олан нитг нцмуняси кими изащ едилир. (5, 471).

Мятня бцтюв лингвистик обйект кими йанашылыр. Мятн «мцхтялиф лексик, мянтиги вя грамматик ялагялярля бирляшмиш, мцяййян шякилдя тяшкил олунмуш вя истигамятлянмиш информасийаны ютцрмяйя хидмят эюстярян жцмлялярин дцзцлмцш чохлуьудур. Мятн структур-семантик вящдятдя мювжуд олан мцряккяб тамдыр» (6, 11).

Айрылыгда эютцрцлмцш бир жцмля мятндир. Ейни заманда жцмля мятнин ян кичик ващидидир. Беля олан тягдирдя мятнин цнсцрляри арасында ялагя бир жцмля дахилиндя дя юзцнц эюстярир. Демяли, мятнин типлоэийасында мятндя йарадылан ялагялярин хцсусиййятляринин нязяря алыныб-алынмамасы проблеми дя мейдана чыхыр. Бу ися юз мащиййятиня эюря чох мцряккяб бир проблемдир.

Мятн бцтюв бир там олса да, онун тяшкилиндя мцхтялиф ващидляр иштирак едир. Бу ващидляр мцяййян ардыжыллыгла сыраланыр. Мятн бюйц пайланан бу щиссяляр ейни бир адресата, фяргли адресатлара аид олур. Бу ися мятнин конкрет бир щиссясинин мащиййятинин ачылмасы тялябини ортайа атыр. Мящз гейд едиллян жящят дилчиликдя йени бир анлайышын мейдана чыхмасына сябяб олмушдур. Щямин анлайыш дискурсдур.

ХХ ясрин сону ХХЫ ясрин яввялляриндя дилин йалныз коммуникасийа просесиндя фяалиййят эюстярмяси щалында юйрянилмясинин ваъиблийи щаггында мцддяалар эениш йайылмышды. Яэяр яввялки лингвистика дилин дярк олунмасы цчцн мятн, ъцмля, сюз вя йа онун грамматикасы кими дил обйектляриндян бящрялянирдися, фяалиййятдя олан лингвистикада, истяк вя мярамындан, фярдин ямяли коммуникатив фяалиййятиндян, онун коммуникатив шяраитдя тяшяббцсчц, лидер кими, йахуд икинъи дяряъяли иърачы функсийасыны йериня йетирмясиндян асылы олараг апарылыр.

Мцасир дювр дилчилийиндя «дискурс» анлайышы эениш истифадя олунур. Бунунла беля, дискурс анлайышынын тяйин едилмяси иля баьлы елми мцбащисяляр щяля дя давам едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, дискурс тящлилинин ясасында З.Щеррисин 1952-ъи илдя гялямя алдыьы «Дисъоурсе Аналнсис» (Дискурс тящлили) мягаляси дурур. Щямин мягалядя мцяллиф дискурсда информасийа щярякятинин дискурс тящлили иля юйрянилмяси идейасыны иряли сцрцр. Нятиъядя о, «дискурс тящлили» анлайышыны метод сявиййясиндя тяйин етмишдир.

«Дскурс» мятн дилчилийинин чохмяналы терминидир. Мцхтялиф мцяллифляр бу термини, демяк олар ки, омоним мяналарда ишлядирляр. Дискурса мцнасибятдя онун  ялагяли мятн, мятнин шифащи данышыг формасы, диалог, мяна баьлылыьына малик олан нитг мящсулу олмасы щаггында фикир иряли сцрцлцр.

«Дискурс» мятндир. Лакин еля бир мятндир ки, дилин коммуникатив ващидляриндян-ъцмля вя бир-бири иля ардыъыл дахили мяна ялагясиндя олан ъцмлялярин даща бюйцк ващиддя бирляшмяси, беля бирляшмянин там кими дярк олунмасыны тямин едян мятндир. Щекайя мятнини, мягаляни, чыхышы, шери, дискурс щесаб етмяк олар.

Цнсиййятин, фярдлярин коммуникатив гаршылыглы тясиринин тящлили цчцн дилин ишаряляр системи кими юйрянилмяси кифайят дейил. Еляъя дя нитг актлары нязяриййясиндя ашкара чыхарылмыш прагматик щюкм типляри данышанын нитг стратеэийасынын там сяъиййясини цзя чыхармыр, нитгин ян йцксяк еффективлийиня неъя наил олмаг, гаршыйа гойулмуш мягсяддян асылы олараг щансы васитялярдян истифадя етмяк кими суаллара ъаваб вермир. 

Айдындыр ки, бу суала ъаваб алмаг цчцн дискурсу мятндян йухары тяртибя аид олан ващид кими ятрафлы тящлил етмяк лазым эялир. Диэяр тяряфдян дискурс ващидляри парадигмасына сосиал, психоложи, етнографик вя кинетик мягамлары дахил етдикдя беля тящлил чятинляшир. Гейд олунан истигамятдя тядгигатда айрыъа субйектин щюкмц дейил, адресант бу адресатын бир-бириня нитг тясири юйрянилир. Бу мянада дискурс екстралингвистик, прагматик, сосиокултуроложи, психоложи вя диэяр амилляри олан мятндир.

Данышанын нитг фяалиййятиндя (монолог вя диалог) йалныз бир истигамятли информасийа олмур. Нитгдя субйектив, сосиолкултуроложи мащиййят дя юзцня йер алыр. Данышан коммуникатив шяраитдя юзцнцн нитгини йарадыр вя бу заман адресатла цмуми олан денотатив шяраити, юз интенсийасыны, емосийасыны, гиймятляндирмясини нязяря алараг щюкм вя ифадялярини мятнин мязмун вя гурулуш тамлыьына уйьун шякилдя ялагяляндирир.

Бунунла йанашы, гейд етмяк лазымдыр ки, «дискурс» анлайышы йарандыьы дюврдян бу йана бир сыра дяйишикликляря уьрамышдыр. Яэяр ХХ ясрин 70-ъи илляриндя дискурс нитг актлары ардыъыллыьы, ялагяли мятн, мятни шифащи данышыг формасы, диалог, бир-бири иля баьлы олан щюкмляр ардыъыллыьы кими изащ олунурдуса, мцасир дилчилик дискурса башга ъцр тяриф верир. «Дискурс» мятндя башга, мятни баша дцшмяк цчцн зярури олан екстралингвистик амилляри (дцнйа щаггында биликляр, мцнасибят, адресатын мягсяди вя с.) юзцндя бирляшдирян мцряккяб коммуникатив щадися щесаб олунур.

Дискурс юзцнцн лингвистик мащиййятиня сосиал гаршылыглы тясирн ситуасийасыны, бу тясирин иштиракчыларыны, сосиал нормалары, дцнйаэюрцш вя мядяни тясяввцрляри дахил едир. Дилчиликдя дискурсун юйрянилмяси дискурс тящлили ясасында апарылыр.

Дискурсун тяшкилини юйрянмяк цчцн онун тяркиб щиссялярини бир-бириндян айырыб ардыъыл дцзмяк лазым эялир. Дискурсун тяркиб щиссялярини айырма дискурсу сегментлямядир. Сегментлямя вя йа цзвляря айырма тематик вя функсионал принсипляр цзря щяйата кечирилир. Тематик структура щазырлыг, эириш, мювзунун мцзакирясини баша чатдырмаг дахил олур. Дискурсун функсионал тяшкили интерактив нитг фяалиййятини вя нитгтяшкилетмя фяалиййятини ящатя едир. Тематик вя функсионал принсипляр цзря дискурсун тяшкили ейни мащиййят кясб етмир, бир-бириндян фярглянир. Дискурсун формалашмасы интеграсийа вя ретроспексийа цзря эедир. Бу онун мятн дилчилийиндя гябул едилмиш бязи категорийалара йахынлыьыны тясдиг едир.

И.Р.Галперин мятнин ясас категорийалары жярэясиндя интеграсийа вя ретроспексийа иля йанашы информативлийи айрыжа гейд едир (7, 42).  Информативлик мятнин тамлыьы вя биткинлийиндян асылыдыр. Тамлыг вя биткинлийин ясас эюстярижиляриндян бири ися ялагялиликдир. Айрылыгда эютцрцлмцш щяр бир сюз информасийа дашыйыр. Сюзлярин йанашы дцзцлмяси бу информасийанын щяжмини артырыр. Лакин информасийа щяжминин нежя артмасыны да фяргляндирмяк лазым эялир. Бу ися сюзлярин бир-бириня нязярян йерляшмясиндян, даща доьрусу онларын дцзцлцшцндян асылыдыр. Коммуникант бу сыранын дцзцлцш ардыжыллыьына эюря коннотатив мцнасибяти ясас эютцрцр. Сыра илкин олараг мцяййян гайдада тяшкил олунмуш вя истигамятлянмиш информасийанын ютцрцжцсц функсийасыны дашыйыр. Ассосиатив гаврама айры-айры денотатларын айдынлашдырылмасына кюклянмир, коннотасийайа истигамятлянир.

Битмиш вя дцзэцн формалашдырылмыш ялагяли ардыжыллыг ясасында ютцрцлян информасийа гябул олунур. Бу информасийанын ютцрцлмяси вя гябулу просесиндя ики тяряф иштирак едир. Биринжи тяряф информасийаны ютцрян тяряфдир, икинжи тяряф ися информасийаны гябул едян тяряфдир. Информасийанын формалашдырылмасы мятн дахилиндя эерчякляшир. Информасийаны формалашдырыб ютцрян тяряф мцяййян бир сосиал група аиддирся вя о, мятндя аид олдуьу сосиал група хас елементлярдян истифадя едирся, онда мятни гябул едян тяряф дя бу хцсусиййятляри билмялидир.

Ядяби диллярин там формалашдыьы мцасир дюврдя дилин функсионал сфераларында даралма баш верир. Бунунла беля, мятнин йени формалары да цзя чыхыр. Интернетдян эениш истифадя, интернет васитяси иля информасийанын ютцрцлцб гябул едилмяси интернет дили вя буна уйьун олараг интернет мятнляри анлайышларынын йаранмасына эятириб чы­хармышдыр. Функсионал-коммуникативхцсусиййятляриня эюря  интернет мятнляри сцрят­ли данышыг цчцн сяжиййяви жящятляри юзцндя бирляшдирир. Бурада сюзлярин йарымчыг кясил­мяси, сюзлярин бирляшдирилмяси, ихтисарлардан мящсулдар истифадя етмяк мейли ашкар щисс олунур.  

   Мцяййян сащяляр цзря груплашдырылмыш мятнляр функсионал-коммуникатив мятн синифлярини тяшкил едир. Мятнлярин функсионал-коммуникатив синифляриня мяишят данышыг дили мятнляри, публисистика вя мятбуат мятнляри, елми мятнляр, рясми мятнляр вя с. аид едилир. Беля синифлярдян щяр бири цчцн ващид конструктив параметрляр сяжиййявидир. Щямин параметрляр ашаьыдакылары юзцндя бирляшдирир: 1) мцяййян сосиал цнсиййят сащясиня аид ясас ижтимаи-коммуникатив мягсяд; 2) сосиал цнсиййят сащясиня аид коммуникасийа предмети; 3) коммуникасийа актынын щяйата кечирилдийи шяраитя уйьун яламятляр; 4) коммуникатив шяраит цчцн сяжиййяви олан цнсиййят каналы.

Мятнин функсионал-коммуникатив тяснифинин икинжи мярщялясиндя мятн синиф­ляринин бу вя йа диэяр цнсиййят сащясиндя йериня йетирдийи цмуми сосиал вязи­фя­нин дягигляшдирилмяси просеси эедир. Мясялян, публисистика вя мятбуат синфиндя гязет­лярдяки информатив мятнлярин сечилиб айрылмасы, елми мятн синфиндян елми-популйар мятнляр йарымгрупунун айрылмасы, мяишят вя данышыг дили мятнляри синфиндян ади мяишят дилоглары, мяктублар, гейдляр кими йарымгрупларын сечилмяси щяйата кечирилир.  

Ейни бир мятн мцхтялиф сфераларда она хас олан функсийаны йериня йетирир. Мятни ону йарадан функсионал-типолоъи бахымдан бир жцр, щямин мятни гябул едян, ону баша дцшян ися башга жцр гавранылыр. Бу данышанын вя динляйянин мятн информасийасына мцнасибятидир. Дилчиликдя данышанын вя динляйянин мятни юзцнямяхсус шякилдя типляря бюлмяси гябул едилмишдир.

Мятн информасийа вя структур, еляжя дя цслуби хцсусиййятляря малик олур. Щяр бир мятн коммуникатив акт ващиди кими мцхтялиф мейарлар цзря гиймятляндирилир. Бу мйарлар сырасына мятнин информасийа вя гурулуш кейфиййяти, цслуби кейфиййяти дахилдир. Информасийа вя гурулуш кейфиййяти сырасында мянтигитлик, ялагялилик, тамлыг, дягиглик, айдынлыг, анлашыглыг хцсуси йер тутур. Цслуби вя ядяби кейфиййятляр сырасында нитгин сафлыьы, дцзэцнлцйц, нитг мядяниййяти ясасдыр.

Функсионал-коммуникатив бахымдан мятнлярин тяснфи коммуникасийа актлары нязяриййяси иля баьлы мятнляря хас олан бир чох мясяляляри ящатя етмир. Йяни гейри дягиг вя дягиг мятн тяснифатда йерини алмыр.

Мятнлярин функсионал-коммуникатив синифляриня мяишят данышыг дили мятнляри, публисистика вя мятбуат мятнляри, елми мятнляр, рясми мятнляр, реклам мятнляри, ресептляр вя с. аид етмяк олар. Бу тяснифат схемини кифайят гядяр эенишляндирмяк, ейни заманда онун йарымгрупларыны да айырмаг мцмкцндцр.

ЯДЯБИЙЙАТ

1.                 Гвенцадзе М.А. Коммуникативная лингвистика и типология текста. - Тбилиси, 1986.

2.                 Лотман Ю.М. Анализ художественного текста. - Л., 1972.

3.                 Попов Ю.В., Трегубович Т.П. Текст: структура и семантика. - Минск, 1984.

4.                 Щцсейнзадя Ч. Азярбайжан дилиндя морфолоъи норма. Бакы, 2004

5.                 Николоева Т.М. Краткий словарь терминов лингвистики текста//Новое в зарубежной лингвистике. Москва, 1978.- С.467-473

6.                 Тураева З.Я. Лингвистика текста. М.: Просвещение, 1986

7.                 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М.: Наука, 1981

Ачар сюзляр: мятн, мятнин типлоэийасы, функсионал вя структур типолоэийа, дискурс, коммуникасийа акты, коммуникасийа шяраити

Key words: text, typology of a text, functional and structural typology, discourse, communicative action, communication condition

RESUME

Methods of approaching to text typology is explained, coming of new direction of linguistics’ study relating to forms of texts, change of attitude to their typology is revealed in the article. Meaning of discourse used in modern linguistics, analyses of its alike and unlike features with a text reveals significance of urgency to define its place in text typology of discourse.

Ключевые слова: текст, типология текста, функциональная и структурная типология, дискурс, коммуникативный акт, коммуникативное условие

РЕЗЮМЕ

В статье объясняется подход к типологии текста, выявляется изменение отношения к формам текста и их типологии, связанное с появлением новых исследовательских направлений лингвистики. Понятие дискурса используемое в современной лингвистике, анализ его схожих  и отличительных черт с текс­том выявляет актуальность определения места дискурса в типологии текста.

 

Газыйева Хумар Асим гызы

МЦАСИР  ДЮВРДЯ  ДИЛ  ЯЛАГЯЛЯРИ  ВЯ  СЮЗАЛМАДА

ИНЭИЛИС  ДИЛИНИН  РОЛУ

Тарихи инкишаф просесиндя щяр бир дил мцхтялиф дяйишмяляря мяруз галыр. Дяйишмяляр дилин айры-айры сявиййяляриндя юзцнц эюстярир. Лакин илкин дяйишмяляр юзцнц билаваситя дилин лцьят тяркибиндя бцрузя верир. Дил тарихинин юйрянилмяси дилин мювжуд олдуьу мцхтялиф дюврлярдя онда баш верян дяйишмялярин цмуми мянзярясини ачмаьа имкан верир.

Дилин сюзалмасына тякан верян вя мане олан сябябляр мювжуддур. Алынма сюзя мцражият етмяк интралингвистик вя екстралингвистик сябябляр комплексиндян бящря­лянир. Екстралингвистик сябябляр сырасында сийаси, игтисади, сосиал, мядяни сащялярдя ялагяляр зямининдя эерчякляшян дил ялагяляри дурур.

Щяр бир дилин формалашмасы онун дашыйыжысы олан халгын инкишаф тарихиндян, мяскунлашма йериндян, ялагядя олдуьу башга диллярин тясириндян асылыдыр. Ижтимаи-сийаси просесдя гощум вя гощум олмайан миллятляр арасында мцхтялиф сяжиййяли ялагяляри айырмаг мцмкцн олдуьундан дил ялагяляринин цч нювц фяргляндирилир: 1) гощум дилляр арасында; 2) гощум олмайан дилляр арасында; 3) гарышыг ялагяляр. Гейд етмяк лазымдыр ки, дил ялагялярини башга шякилдя дя сяжиййяляндирмяк олар: 1) ейни системли дилляр арасында ялагяляр; 2) мцхтялиф системли дилляр арасында ялагяляр; 3) гарышыг ялагяляр. Эюстярилян ялагя нювляриндян биринжи икисиндя ялагя ики дил арасында да эедя билирся, цчцнжц нюв, йяни гарышыг ялагя ян азы цч дилин гаршылыглы тясирини нязярдя тутур. Гарышыг ялагя щям биринжи, щям дя икинжи нюв ялагяни юзцндя бирляшдирир. Бунунда йанашы, цчцнжц нюв ялагя мцряккяблийи иля сечилир. Ялагядя олан мцхтялиф диллярин сайы артдыгжа ялагя нятижясиндя дилдя баш верян дяйишмяляр, диля олан тясирин формалары да артыр.

Сон дюврлярдя айры-айры диллярин инэилис дили иля ялагяляри артыр. Бу бахымдан Азярбайжан дили дя истисна тяшкил етмир. Она эюря дя бу ики дил арасындакы ялагяйя щеч олмаса гысажа тохунмаг мягсядяуйьундур.

Азярбайжан вя инэилис дил ялагяляри гощум олмйан дилляр вя йа мцхтялиф­системли дилляр арасында ялагяляря аиддир. Азярбайжанла Инэилтяря арасында ярази йахынлыьы олмадыьындан бу дилляр арасында ялагянин тарихи лап гядимляря эетмир. Инэилис вя Азярбайжан дилляри гарышыг дил ялагяляриндя дя иштирак етмишдир вя бу типли ялагя мцасир дювр цчцн дя мцяййян дяряжядя сяжиййявидир.

Азярбайжан-инэилис дил ялагялринин мювжудлуьуну сцбут едян ясас амил мцасир Азярбайжан дилинин лцьят тяркибиндя инэилис мянбяли хейли сюзцн олмасыдыр. Мясялян, газon, гол, бункер, булдог, блуминг, бизнес, бизнесмен, блок, блокада, бейсбол, бар, банкнот, банкет, балласт, ноутбук (notebook), лаптоп, аудиобук, пейжер, таймер (ti­mer), шредер (shreyder), плоттер, скайнер, принтер вя саир. Бу жцр алынма сюзлярин щям изащлы вя терминолоъи лцьятлярдя, щям дя айры-айры функсионал цслублара аид рабитяли мятнлярдя ишлянмясиня даир кцлли мигдарда мисаллар эятирмяк олар. Инэилис-Азярбайжан дил ялагялринин юйрянилмяси, щяр шейдян яввял, бу ялагялярин йаранма сябяблярини, тяшяккцл дюврцнц, башвермя хцсусиййятлярини айдынлашдырмаьы тяляб едир. Тящлил эюстярир ки, Азярбайжа-инэилис дил ялагяляринин юзцнямяхсус жящятляри вя хцсусиййятляри вардыр. Бу ялагяляр истяр йаранма, истяр инкишаф, истярся дя мцасир дюврдяки вязиййятиня эюря мцяййян хцсусиййятляри  иля сечилир. Азярбайжан-инэилис дил ялагяляринин тяшяккцлц тарихи­нин дягиг сярщядини тяйин етмяк бир гядяр чятиндир. Илкин арашдырмалар бу ялагялярин формалашма тарихини ХЫХ ясин орталарына аид етмяйя имкан верир. Азярбайжан-инэилис дил ялагяляринин щям тямаслы, щям дя тямасыз нювляри олмушдур. Тямассыз ялагя рус дили васитяси иля баш вермишдир. Инэилис дилиндян сюзляр рус дилиня кечмиш вя бу дилдян Азярбайжан дилиня ютцрцлмцшдцр.

Тямаслы ялагляр ися даща чох мцасир дювр цчцн сяжиййявидир. Азярбайжан мцс­тя­гил дювлят олдуьу цчцн инди бейнялхалг мцнасибятляр системинин дя субйектидир. Она эюря дя республикада инэилис дили бейнялхалг дил олараг эениш истифадя едилир. Сон дювр­лярдя инэилис дилинин артыг рус дилинин Азярбайжанда икинжи дил олмаг статусуну ялиндян алмышдыр. Инди икинжи дил кими инэилис дилинин юйрянилмясиня хцсуси диггят верилир. Ейни заманда Азярбайжан дилиня кечян инэилис алынмаларынын сайы да сцрятля артмагдадыр.

Сюзалма, о жцмлядян инэилис дилиндян сюзалманын арашдырылмасы ашаьыдакы сябябляри фяргляндирмяйя имкан верир: 1)сосиал-игтисади тясисатларын йени фяалиййят формаларынын адландырылмасы; мяс: софтмейкер (софтмакер) «истещсалчыдан алынмыш малларын сатышыны тяшкил едян тижарят аэенти», бартер (бартер) «пулдан истифадя етмядян малларын дяйишдирилмяси», 2) шяхси тяшяббцскарлыгла баьлы фяалиййятин адландырылмасы; мяс: спонсорлуг (sponsor) «сосиал ящямиййятли щадися вя просесляря гейри-дювлят йардымы»; 3) жямиййятдяки криминоэен шяраитля баьлы анлайышларын адландырылмасы; мяс: киллерлик (killer) «сифаришли гятл», наркодилер (narkodiller) «наркотик маддялярин гейри-легал сатышы иля мяшьул олан аэент».

Ижтимаи щяйатда баш верян щадисяляри адландыран инэилис мяншяли сюзлярин бюйцк яксяриййяти семантик дягиглийя малик олуб конкретлийи иля сечилир. Мясялян, спичтейкер (спеежщмакер) «йцксяк вязифяли шяхсляр цчцн нитг щазырлайан»; саммит (суммит) «дювлят башчыларынын эюрцшц вя дагышыглары» вя с.

Ресептор дилдя ишлянян алынманын мянбя дилдя гейдя алынмамасы щалларына да раст эялинир. Беля щалларын йаранмасы мянбя дилдян алынмыш сюзляр ясасында ресептор дилин сюздцзялтмя модели ясасында йени сюзлярин йаранмасы иля баьлыдыр. Мясялян, шоп-тур, авто-тур. Беля композитлярин йаранмасына щяр ики дилдя охшар сюздцзялтмя моделинин варлыьы имкан верир.

Алынма сюзляри мцяййян мейарлара эюря мцхтялиф нювляря бюлцрляр. Дилчилик ядябиййатында интернасионал сюзляр, екзотизмляр, окказионал сюзляр, реалийалар терминляриня раст эялинир. Бундан башга елм вя техниканын мцхтялиф сащяляриня аид терминляр дя сюзалма просесиндя фяалдыр. Бцтцн диллярдя алынма терминляр чохлуг тяшкил едир. Дил ялагяляринин дилин лексик системиня тясирини арашдыраркян алынма сюзлярин нювляриня диггят йетирмяк лазым эялир.

Тядгигатчыларын бюйцк бир гисми мцхтялиф системли диллярдя гейдя алынан, охшар семантикайа, график, фонетик вя морфолоъи яламятляря малик олан сюзляри интернасионал сюзляр адландырлар (1).

Елми-техники тярягги просеси мцхтялиф елмляря мяхсус терминлярин айры-айры диллярдя ейни шякилдя ишлянмясини эерчякляшдирир. Ейни заманда терминолоэийада унификасийанын апарылмасы да терминлярин мцхтялиф диллярдя ейни шякилдя истифадя едилмясиня тякан верир. Мцасир дюврдя ижтимаи-сийаси терминлярдян истифадя олунма­сын­да да ейни жящят мцшащидя олунур. Инэилис дилинин бейнялхалг мигйасда цмуми цнсиййят васитяси кими тятбиги ися бу дилдя ХХ ясрдян башлайараг йаранан йени сюз­лярин дцнйанын мцхтялиф дилляриня кечмясиня шяраит йарадыр. Гейд едяк ки, йени сюзляр дя даща чох терминляри ящатя едир.

 Сюзцн алынмасынын ясас сябябляриндян бири онун ифадя етдийи щадися вя яшйанын адынын алан дилдя олмамасыдыр. Бязян беля щадися вя яшйалары адландырмаг цчцн дилин юз сюзляриндян, башга диля мяхсус сюзлярдян истифадя етмяк мцмкцндцр. Сюз йарадыжылыьы да бу чатышмазлыьы арадан галдырмаг йолларындан биридир. Лакин башга диля мяхсус еля сюзляр вардыр ки, онлары алан дилдя дяйишмяк щямин сюзлярин адландырдыглары яшйалары гавранмасына хялял эятирир. Мясялян: фунт-стерлинг, пенс, лорд, леди, миледи, фут, констебл, мисс, миссис вя с.

М.А.Брейтер сюзалманын ашаьыдакы сябяблярини гейд едир: 1)ресептор дилин когнитив базасында мцвафиг анлайышын олмамасы; мяс.: ноутбук, лаптоп, аудиобук, пейжер, таймер, шредер, плоттер, скайнер, принтер, тцнер, тонер; 2) ресептор дилдя мцвафиг адын олмамасы: виртуал, инвестор, дайжест, спичрайтер, спонсор, спрей, прайс-лист, имиж (образ). топ-модел (2, 24).

Дилин лцьят тяркибиндяки алынмалар щям алынма мянбяйиня, щям дя алынма дюврцня эюря фяргляндирилир. Л.Крысин сюзцн алынма кими гябул едилмяси цчцн дюрд мейар иряли сцрцр: 1)алан дилин башга дилин сюзцнц график-фонетик ифадя имканы; 2)алынан сюзцн дилин мцяййян грамматик синифляриня вя категорийаларына шамил едилмяси; 3) алынан сюзцн семантик мцстягиллийи; 4) ян азы ики функсионал цслубда ишлянмя вя мцяййян терминолоъи системдя термин кими истифадя олунмасы (3, 35).

Дилдя алынма сюзлярин мигдарына мцяййян щядд гойулмасы, онлара дилин лцьят тяркибиндя мцяййян гядяр йер айрылмасы иля баьлы мцхтялиф фикирляр вардыр. Алимлярин бир гисми беля щесаб едир ки, алынма сюзляр йени реалийаларын вя анлайышларын адландырылмасы цсулудур (4, 79).

Мцасир Азярбайжан дилиндя Авропа мяншяли лексик алынмалар проблемини тядгиг етмиш А.Гарайев алынма проблеми вя онун тарихини эениш шярщ етмишдир. Мцяллиф  Щ.Паул, Щ.Шухардт, В.Пизани, Е.Рихтер, И.Крейн, Е.Щауген, А.Сленсов вя бир чох башга алимлярин бу проблемля баьлы фикирлярини тящлиля жялб етмиш, щямин фикирляря мцнасибят билдирмиш, цмуиляшдирмяляр апармышдыр. Мцяллиф эюстярир ки, лексик алынма, алынма сюз типинин бир нювц олмагла, йалныз лцьят ващиди кими сюзялирн алынмасы просесинин йекунлашмыш актыдыр (5, 4-19.

Сюзалма юз тарихиня эюря гядим олан дил щадисясидир. Она эюря дя, сюзалма сябяблярини айдынлашдыраркян йалныз мцасир жямиййятдя баш верян дилхарижи вя дилдахили просесляря бахмагла кифайятлянмяк олмаз. Азярбайжан дилинин мцхтялиф инкишаф дюврляриндя алынма сюзлярин щям мигдары, щям дя эенеолоъи мянзяряси фяргли олмушдур. Азярбайжан дилиндя яряб, фарс, рус алынмаларынын мцвази ишлянмяси щаллары вардыр. Дилин юз сюзц иля алынманын паралел ишлянмяси дя щямишя юзцнц эюстярмишдир.

Сюзалма йалныз Азярбайжан дили цчцн дейил, дцнйанын бцтцн дилляри цчцн сяжиййявидир. Щяр бир дил башга дилдян сюз алыр. Бу бахымдан инэилис дилиндя дя сюзалма просеси эетмиш вя бу эцн дя эетмякдядир.

Мцасир инэилис дилиндя мцхтялиф диллярдян алынмалар вардыр. Инэилис дилиндяки алын­малары беш ясас групда бирляшдирмяк олар: 1) келт дилиндян алынмалар; 2) латын дилиндян алынмалар (цмумиййятля латын алынмаларынын цч гаты эюстярилир. биринжи гат бизим ерадан яввяля тясадцф едиб бизим еранын ВЫ ясриня гядяр бир дюврц ящатя едир; Икинжи гат ВЫ-ВЫЫ ясрляря, христианлаьын Инэилтярядя йайылдыьы дювря аид едилир; цчцнжц гат интибащ дюврц иля ялагядар ХВ-ХВЫ ясрлярдя инэилис дилиня кечмиш латын сюзляридир); 3) скандинав дилляриндян алынмалары; 4) гядим франсыз (ХЫЫ-ХЙ ясрляр) вя йени франсыз (ХВЫ ясрдян сонра) дилиндян алынмалар;  5) башга диллярдян (йунан, италйан, щолланд, испан, рус, алман, яряб, фарс вя с.) алынмалар.

Мцасир инэилис дилиндя алынмалар сайжа щям чохлуьу, щям дя мянбя мцхтялифлийи иля сечилир. Бу дилдя дцнйанын тягрибян 50 дилиндян алынма сюзляр вардыр. Бу сюзляр мцасир инэилис дилинин лцьят тяркибинин, демяк олар ки, 70%-ни тяшкил едир. Гейд олунан алынма сюзляр инэилис дилиня мцхтялиф дюврлярдя мцхтялиф тарихи мярщялялярдя кечмишдир. Щяр бир дювр юзцня эюря тарихи, жоьрафи, сосиал, игтисади, мядяни ялагяляри ящатя едир. Дил елементляринин гейри-мцнтязям инкишафы щаггында цмуми гануна эюря дилин даща важиб елементляри тясиря тез мяруз галыр. Дилдя беля елементляр дилин лцьят тяркибиня дахил олан сюзлярдир. Дилин грамматикасы ися кянар тясиря гаршы давамлыдыр. Бу вя йа диэяр дилин тясири тарихи сябяблярля –мцщарибяляр, яразинин ишьалы, сяйащят, тижарят вя с. иля ялагядардыр. Бцтцн бу щадисяляр диллярарасы ялагяляри сцрятляндирир. Йени алынма сюзлярин интенсивлийинин артмасы мцхтялиф дюврлярдя фярглидир. Конкрет тарихи шяраитдян асылы олараг алынма сюзлярин сайы артыр, йа да азалыр. Бир дилин диэяриня тясири дил амили иля баьлыдыр. Гаршылыглы ялагядя олан диллярин йахынлыьы, йахуд узаглыьы бу мясялядя ящямиййятли рол ойнайыр. Йахын вя гощум диллярин бир-бириня тясири щямишя даща эцжлц вя интенсив олур. Лакин дилин тарихи инкишаф просесиндя диллярарасы ялагядя гощум дилляр арасындакы ялагя чох вахт доминант сявиййядя олмур. Нятижядя мцхтялиф системли, йахуд гощум олмайан дилляр арасындакы ялагя юн плана кечир. Инэилис дили дя мцхтялиф диллярля гаршылыглы ялагядя олмушдур. Бу ялагяляр инэилис дилиня тясир етмиш вя бу дилдя изини сахламышдыр.

Инэилис дилини тарихиня эюря цч дювря бюлцрляр: 1) гядим инэилис дюврц (ЙЫЫ-ХЫ ясрляр); 2) орта инэилис дюврц (ХЫЫ-ХЙ ясрляр); 3) йени инэилис ХЙЫ ясрдян башланан дювр (6, 5).

  Гядим инэилис дилинин лексик тяркиби ясасян биржинсли олуб эерман мяншяли сюз­ляри ящатя етмишдир. Бу сюзлярин щинд-Авропа дилляриндя охшарлары юзцнц эюстярмишдир.

Инэилис дилинин лцьят тяркибиндяки алынмалар лексиканын еля сащялярини ящатя едир ки, онлар Инэилтярянин тарихинин мцхтялиф сящифяляриндян хябяр верир, мцхтялиф заман кясикляриндя инэилис дилиня тясири айдынлашдырмаьа имкан йарадыр.

Мцасир дюврцн сяжиййяви жящятляриндян бири дя габагжыл технолоэийанын гярбдя топланмасы, инэилис дилинин миллятлярарасы дил ролунда чыхыш етмясидир. Она эюря дя йени яшйа вя анлайышлар артыг даща чох адлары иля бирэя алыныр. Нятижядя бу адлар дилдя алынма сюз кими юз йерини тутур. Инэилис дилиндя алынма сюзлярин вя амерканизмлярин дилин лцьят тяркибиндяки чякиси артыр. Диля кечян беля сюзлярин бюйцк яксяриййяти йени яшйа вя анлайышларын адларыны тяшкил едир. Бу мясяляни диггят мяркязиня чякяркян сюзалма иля баьлы даща бир жящятя нязяр салмаг лазым эялир.

Алынма сюзлярин дилин юз сюзляри, щямчинин дилдя олан башга алынма сюзлярля паралел истифадя едилмяси, онларын семантик ейнилийи екстралингвистик амиллярля баьлыдыр. Беля ишлянмя даща чох мцвяггяти сяжиййя дашыйыр.Заман кечдикжя паралел ишлянян сюзлярдян бири кющнялир, ишляклик дяряжясини итирир. Башга бир щал да мцмкцндцр. Паралел ишлянян сюзлярдян биринин семантикасында дяйишмя баш верир. Семантик дифференсасийа щяр ики сюзцн дилдя галмасына имкан йарадыр.

Алынма сюзлярин бир гисми бядии вя публисистик ясярлярдя щяр щансы халгын адят-анянялярини, мяишятини тясвир заманы истифадя олунан сюзляри ящатя едир. Беля сюзляр екзотизмлярадланыр. Етнонимляр, пул ващидляр, эейим вя йемяк адлары да екзотизмляр сайылыр.

Екзотизм вя реалийалар арасында ясаслы фярг тапмаг чятиндир. «Екзотик лексика-башга диллярдян, чох заман аз танынан диллярдян алыныб нитгя хцсуси калорит вермяк цчцн истифадя олунан сюз вя ифадялярдир (7).

Мцяййян жоьрафи мцщит, мядяниййят, мадди мяишят, йахуд халгын, миллятин, тайфанын ижтимаи-тарихи хцсусиййятляри цчцн сяжиййяви олан предмет, анлайыш, щабеля щадисялярин адларыны билдирян вя мяншяжя халгын юз дилиня аид сюзляр-реалийалар адланыр. Бу сюзлярин башга диллярдя гаршылыьы олмур. Реалийалар онларын тяржцмяси, бир дилдян башга диля кечмяси щаггында елми ядябиййат эениш мялумат вардыр (8, 135).

Дилин мцасир дюврцндя дилдя истифадя олунан алынмаларын бюйцк бир гисминин лцьят тяркибиня дахил олуб-олмайажаьы айдын дейилдр. Заман кечдикжя бу сюзлярин дилдя истифадя олунмасында дяйишмяляр баш верир. Сюзцн дилдян чыхмасы, йениси иля явяз олунмасы, йахуд давамлы шякилдя истифадя едилмяси щадисяси баш верир. Бу бахымдан сон иллярдя инэилис дилиндян Азярбайжан дилиня эялмиш сюзлярин бир гисми неолоэизм сяжиййяси дашыйыр. Онларын Азярбайжан дилинин алынма сюзляр сырасында йер алмасы мцяййян дювр тяляб едир. Мящз буна эюря алынма сюзлярля неолоэизмляр арасында ялагя вардыр. Лакин неолоэизмляри алынмаларла ейниляшдирмяк олмаз. Чцнки дилин юз сюзляри вя йа дилин юзцнямяхсус сюздцзялтмя моделляри ясасында йаранан йени сюзляр дя ола биляр.

 

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Акуленко В.В. Вопросы интернационализации словарного состава языка. Харьков, 1972

2. Брейтер М.А. Англицизмы в русском языке: история и перспективы: Пособие для иностранных студентов-русистов. - Владивосток: Диалог,1998.

3. Крысин Л.П. Иноязычные слова в современном русском языке. - М.: Просвещение, 1968.

4. Дьяков А. И. Причины интенсивного заимствования англицизмов в современном русском языке//Язык и культура. –Новосибирск, 2003. С.35-43

5. Гарайев А.Мцасир Азярбайжан дилиндя Авропа мяншяли лексик алынмалар-Бакы-АДУ няшри, 1989,с.4-19, 95с

6. Иванова И.П., Чакоин Л.П. История английского языка- М.Высшая школа, 1976.

7. Розенталь Д.Э.,  Теленкова М.А. Словарь справочник лингвистических терминов- Москва: Просвещение, 1976, -543 с.

8. Блахов С., Флорин С. Непереводимые в переводе. Реалии//Мастерство перевода- М., «Сов.писатель», 1970,

 

Ачар сюзляр: Дил ялагяляри, тямаслы ялагя (контактлаы ялагя), тямассыз ялагя,    сюзалма, алынма сюзляр, мянбя дил, обйеки дил

Key words: language relations, contact relation, unassociate relation, borrowing, borrowed words, source language, object language

 

Role of English language in language relations and borrowings in modern time

RESUME

Role of language in transformation of words from language to other one, questions of borrowings and borrowed words are considered in the article. Inclination of transformation of words from other languages, beside English, into other languages including Azerbaijani is studied.

Ключевые слова: языковая связь, контактная связь, бесконтактная связь, заимствование, заимствованные слова, базовый язык, язык объекта

 

M.Qıpçaq, Q.Xanməmmədov

“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NIN DİLİNDƏ BƏZİ BİTKİ ADLARI

(ağac, alma, arpa, badam, budaq, çayır, çəmən, çiçək)

 “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində tematik söz qruplarını tədqiq etmək xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə tematik qruplardan biri fitonimlər, yaxud bitki adlarıdır. Abidənin dilində aşağıdakı bitki adları işlənmişdir.

Ağac. Bu söz fonetik və semantik baxımdan müasir Azərbaycan dilinə tam uyğun şəkildə işlənir. Bunu abidədən gətirdiyimiz aşağıdakı nümunələr də təsdiq edir. Müq. et: Gəl bu ağac dibində enəlüm, yeyəlüm, - dedi (KDQ, 46); Ağac gəmiləri oynadan su (KDQ, 44); “Ağac!” “Ağac!” dersəm saŋa əriŋmə, ağac! // Məkkə ilə Mədinəniŋ qapusı ağac! // Museyi-Kəlimiŋ əsası ağac! // Böyük-böyük sularıŋ köprisi ağac! // Qara-qara dəŋizləriŋ gəmisi ağac! // Şahi-mərdan Əliniŋ Düldüliniŋ əyəri ağac! // Zülfüqarıŋ qınılə qəbzəsi ağac! // Şah Həsənlə Hüseynin beşigi ağac! // Əgər ərdir, əgər övrətdir, qorxısı ağac! // Başıŋ ala baqar olsam, başsız ağac! // Dibiŋ ala baqar olsam, dibsüz ağac! // Məni saŋa asarlar götürməgil, ağac! // Götürəcək olursan, yigitligüm səni tutsun, ağac! // Bizim eldə gərək idiŋ ağac! // Qara hindu qullarıma buyuraydım, // Səni para-para toğrıyalardı, ağac! (KDQ, 47-48); Çoban-çoluq qalmadı, həb yedi. Oğuzdan dəxi adam yeməgə başladı. Oğuz yığılub üzərinə vardı. Dəpəgöz görüb qaqdı. Bir ağacı yerindən qopardı. Atub əlli-altmış adam həlak elədi (KDQ, 99). Ağac sözü abidənin dilində məsafə ölçüsü mənasında da işlənir. Müq. et: Kafərlər yedi ağac yer qarşu gəldilər (KDQ, 87). Bu söz abidənin dilində 54 dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 8).

Ağac sözü qohum türk dillərində müxtəlif fonetik variantlarda müşahidə edilir:

Ağaç – türkmən, Krım-tatar, karaim, kumuk, qaraçay-balkar, tatar,  türk dilinin dialektlərində;

Avaç – türk dilinin dialektlərində;

A:ç – türk və qaqauz dillərində;

Ağac – Azərbaycan dilində;

Ağaş – qazax, noqay, qaraqalpaq, Altay, salar dillərində, türk və türkmən dillərinin dialektlərində;

Ağas – başqırd və xakas dillərində;

Ağıç – türk, Altay və salar dillərinin dialektlərində;

Aŋaş – Altay dilinin dialektlərində;

Ağəş – salar dilinin dialektlərində;

Ağış – Altay dilinin dialektlərində;

Ağıs – xakas dilinin dialektlərində;

Iyaş – Tuva dilində;

Yağaç – uyğur dilində;

Yoğoç – özbək dilində;

Yığaç – uyğur dilinin dialektlərində;

Jığaç – qırğız dilində;

Yığaş – sarı uyğur dilində;

Yiğaş – sarı uyğur dilinin dialektlərində;

Yıvas – çuvaş dilində.

Türk dillərihdə bu söz “ağac”, “taxta”, “meşə”, “bitki”, “ağacın gövdəsi”, “dirək”, “taxta parçası”, “çomaq, dəyənək”, “ağacdan düzəldilmiş əşya”, “odun”, “məsafə ölçüsü” mənalarında işlənir.

E.V.Sevortyana görə, ağac sözü qədim türk dilində “bitki” mənasında işlənən ı sözü ilə kiçiltmə-böyütmə semantikası yaradan –ğac şəkilçisinin birləşməsi nəticəsində yaranmışdır (15, s. 71-73).

Ağac qədim türk mifologiyasında geniş yer tutur. C.Bəydili bu münasibətlə yazır: “Ağac-türk tanrıçılıq sistemində Göy-Tanrının rəmzlərindən biridir. Ona görə də türklərdəki ağac sevgisi ilə ağaca sayğını heç də hər zaman tapınma ilə yozmaq doğru deyil. Ağaca tapınma deyilən həmin hadisə çox zaman əslində oğuzların ağaca göstərdikləri sayğının, ehtiramın bir ifadəsiydi” (1, s. 16-19).

Alma. Alma sözü də həm fonetik, həm də semantik baxımdan müasir Azərbaycan dilindən fərqlənmir. Müq. et: Güz alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı (KDQ, 47); Güz almasına bənzər al yanaqlum (KDQ, 35). Bu söz abidənin dilində 8 dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 11).

 Təkcə Azərbaycan dilində deyil, eləcə də digər qohum türk dillərində alma sözü uyğun fonetik tərkibdə və semantikada müşahidə olunur. Müq. et: başqırdca, qaqauzca,karaimcə, qırğızca, qazaxca, qaraqalpaqca, qaraçay-balkarca, kumukca, noqayca, tatarca, türkməncə, uyğurca alma; çuvaşca ulma; özbəkcə olma (3, s. 76). “Qədim türk lüğəti”ndə alma fonetik variantı qeydə alınmışdır (10, s. 36). Müasir salar dilində bu söz ilk hecadakı saitin uzanması ilə, yəni a:lima şəklində müşahidə olunur (16, s. 156). M.Kaşğarinin “Divan”ında bu sözün almıla variantı da özünü göstərir (MK, I, 130). Bəzi tədqiqatçılar alma sözünün mənşəyini hind-avropa dillərindəki, daha dəqiq desək, sanskrit dilindəki “turş” mənasındakı alma sözü ilə əlaqələndirirlər ki, bu mülahizə ilə razılaşmaq çətindir. E.V.Sevortyan alma sözünün daha qədim variantının almıla şəklində olması fikrindədir (15, s. 138).

Arpa. Abidənin dilində işlənmiş arpa sözü fonetik və semantik cəhətdən müasir Azərbaycan dilinə uyğundur. Bunu abidədən gətirdiyimiz aşağıdakı nümunələr də aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Yanmış arpa ətməgi, acı soğan öyni, degil (KDQ, 75); Arpa ətməgi, acı soğan öynəcigi deyəyinmi? (KDQ, 76). Bu söz abidənin dilində yalnız 2 dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 12). Bu faktı təbii qarşılamaq lazımdır. “Dədə Qorqud kitabı”nı yaradan oğuz türkləri əkinçiliklə deyil, heyvandarlıqla məşğul olurdular. Məhz buna görə də onların dilində heyvandarlıqla bağlı sözlər daha çox işlənmə tezliyinə malikdir.

Məlum olduğu kimi arpa ibtidai insanların məişətində əhəmiyyətli yer tutan ən qədim mədəni bitkilərdən biridir. Təkcə belə bir faktı qeyd eləmək kifayətdir ki, müasir İrak ərazisində arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış arpa dənəsinin radioaktiv analizi onun bizim eradan əvvəl VII minilliyə aid olduğunu göstərmişdir. İnsan əli ilə əkilən arpa bitkisinin vətəni Ön Asiya və Cənubi Qafqaz hesab olunur. Şərqin görkəmli alimi Əbu Reyhan Biruni (973-1048) yazır ki, suriyalılar arpanı siara, bizanslılar kirisaun, farslar və hindlilər isə zav adlandırmışlar (6, s. 574).   Sonuncu söz müxtəlif fonetik variantlarda “Avesta”da da müşahidə olunur.

Arpa sözü müxtəlif fonetik variantlarda müasir türk dillərində geniş dairədə işlənməkdədir:

Arpa – Azərbaycan, türk, türkmən, qaqauz, Krım-tatar, karaim, kumuk, qaraçay-balkar, qırğız, qazax, noqay, qaraqalpaq, tatar, başqırd, özbək dillərində;

A(r)pa – uyğur dilində;

Aypa – uyğur dilinin Lobnor dialektində;

Arfa – türkmən dilinin dialektlərində;

Arba – Altay və xakas dillərində;

Arvay – Tuva dilində.

Bu söz qədim türk dilində arpa şəklində işlənmişdir (10, s. 53). L.Budaqov (7, 24) və V.V.Radlovun lüğətlərində də həmin fonetik variant qeydə alınmışdır (14, I, 333). Əksər türk dillərində arpa sözü ya “bitki”, ya da “arpaya bənzər qızıl zinət əşyası” mənasında müşahidə olunur. Bu sözün monqol və tunqus-mancur dillərində paralelləri mövcuddur. Müq. et: monqolca arvay “arpa” (13, 41), buryatca arvay “arpa” (8, 61). V.Kotviç arpa sözünün türk dillərindən tunqus-mancur dillərinə keçməsi fikrindədir (bax: 15, s. 176). Uyğun fikir A.M.Şerbak tərəfindən də söylənilmişdir (17, s. 33-34). M.Kaşğari “Divan”ında arpa ilə bağlı atalar sözünün işlənməsi bu mədəni bitkini lap qədim zamanlardan türklərin tanıdığını aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Arpasız at aşumas, arkasız alp çerik sıyumas “Arpasız at (sürətlə) qaçmaz, arxasız igid düşmənə qalib gəlməz” (MK, I, 123).

Arpa sözü türk dillərindən başqa dillərə də keçmişdir. Məsələn, macar dilindəki arva “arpa” sözünün G.E.Kornilov kuman, yaxud osmalıcadan alınma olması fikrindədir (11, s. 36). L.V.Dmitriyevaya görə, arpa sözü türk dillərinə ya İran dillərindən keçib, ya da bu söz hər iki dil ailəsinin ümumi sözüdür (9, s. 166). Arpa sözünün tərkibindəki –pa morfemini –ma morfeminin allofonu hesab edən E.S.Quliyev bu sözün ar- felindən əmələ gəldiyini və bizim eranın I minilliyində hunların Avropadakı fəthləri ilə birbaşa bağlı olması mülahizəsini irəli sürür ki, bu mülahizəni düzgün hesab etmək olar (12, s. 152-153).

Badam. “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində işlənmiş badam sözü istər fonetik, istərsə də semantik baxımdan müasir Azərbaycan dilinə uyğun şəkildə işlənir. Bunu tədqiq etdiyimiz abidədən gətirdiyimiz aşağıdakı nümunə də aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Qoşa badam sığmayan dar ağızlım (KDQ, 35). Badam sözü abidənin dilində 2 dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 15).

 Bu sözə qohum türk dillərində də rast gəlirik. Belə ki, badam sözü  qaqauz, karaim, qazax, qırğız, qaraqalpaq, kumuk, noqay, tatar, türk, türkmən və uyğur dillərində badam, özbək dilində isə bodom şəklində işlənir (3, s. 77).

Budaq. Bu söz abidənin dilində “budaq” mənasında işlənir və müasir Azərbaycan dilinə fonetik və semantik baxımdan tam uyğundur. Bunu “Dədə Qorqud kitabı”ndan gətirdiyimiz aşağıdakı nümunələr də aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Ağ qovağın budağından yırğayuban keçmişsən (KDQ, 63); Qaba ağacda tal-budağın qurumışdı, yaşarıb gögərdi, axır (KDQ, 71). Qeyd edək ki, budaq sözü abidənin dilində şəxs adı kimi də işlənir. Müq. et: Budaq aydır: “Bunda laf urub nedirsən?” (KDQ, 94); Cilasun yigitlərlə Qaragünə oğlı Dəli Budaq soldan dəpdi (KDQ, 50). Ümumən, budaq sözü abidənin dilində 10 dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 21).

 Budaq (Qarabudaq) şəxs adının abidənin II, III, IV, VII boylarında işləndiyini qeyd edən Ə.Tanrıverdi bununla bağlı yazır: “Müasir Azərbaycan antroponimləri içərisində “Budaq” şəklində mühafizə olunmuş antroponim “İbrahim” dastanında da “Budaq” şəklindədir. Mürəkkəb quruluşlu “Qarabudaq”  antroponimindəki “qara” apelyativi böyük, qüvvətli, güclü mənasındadır (4, s. 109).

Bu antroponimin Azərbaycan dilində “ağac, kol şaxəsi” mənasında olan budaq sözündən törəməsi barədə mülahizələr mövcuddur. Görkəmli türkoloq N.A.Baskakov rus familiyaları sistemində işlənən “Butakov” familiyasının türk dillərində geniş dairədə işlənən “ağac budağı, şax” anlamlı budaq sözü əsasında əvvəlcə ləqəb kimi yarandığını , sonra familiyaya keçdiyini qeyd edir (5, s. 17).

Ə.Tanrıverdiyə görə, Budaq antroponimi barədə olan bu izahlarda “qollu-budaqlı olma”, “kökə bağlı olma” və s. kimi xüsusiyyətlər motivləşmə üçün əsas götürülmüşdür. Budaq antroponiminin ağac, kol şaxəsi və s. ilə bağlılığı ən azı ona görə inandırıcı deyildir ki, həmin dövr kişi adlarımızın əksəriyyəti igidlik motivlidir.

Çayır. Tədqiq etdiyimiz abidənin dilində çayır sözü istər fonetik, istərsə də semantik baxımdan müasir Azərbaycan dilinə uyğun şəkildə, yəni “taxıllar fəsiləsin­dən göyümsovlu alaq otu” mənasında işlənir. Bunu “Dədə Qorqud kitabı”ndan gətirdiyimiz aşağıdakı nümunələr də aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Qanturalı baqdı gördi bu qonduğı yerdə quğı quşları, turnalar, turaclar, kəkliklər uçarlar. Souq-souq sular, çayırlar-çəmənlər... Selcan xatun bu yeri görklü gördi, bəgəndi (KDQ, 90); Nagahandan Oğuzuŋ üzərinə bir sürdi keyik gəldi. Bamsı Beyrək birini qova getdi. Qoa-qoa bir yerə gəldi, Nə gördi, sultanım?! Gördi gög çayırıŋ üzərinə bir qırmızı otağ dikilmiş (KDQ, 54). Qeyd edək ki, abidənin dilində çayır sözü yalnız iki dəfə işlənmişdir (KDQST, s. 84).

Ə.Tanrıverdi yazır ki, “Dastan”da çayır sözü həm ayrılıqda (Gördi gög çayırın üzərinə bir qırmızı otağ dikilmiş.- Gördü ki, göy çəmənlikdə bir qırmızı çadır qurulmuşdur), həm də “çəmən” sözü ilə paralel işlənmişdir (souq-souq sular, çayırlar-çəmənlər) (4, s. 222).

B.Əhmədov Azərbaycan dili şivələrindəki çayır sözü barədə yazır: “Çayır sucaq yerdə bitən ot növü; çayır bataqlıqda bitən nazik ot. Bu sadə sözdə iki söz gizlənib: ça+yır.  Sözün ça hissəsi u > a ilə öncə çu “su”, yır hissəsi isə e > ı əvəzlənməsilə yer sözünün birləşməsidir: çu+yer// çuyer // çiyer // çayır” (2, s. 25).

B.Əhmədovun bu etimologiyasına öz münasibətini bildirməyən Ə.Tanrıverdi yazır: “Bununla bərabər, qeyd etmək lazlmdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “çəmənlik” anlamlı çayır sözü qərb ləhcəsində eynilə saxlanılmaqdadır. Məsələn, Kəndin qırağı çayırrıxdı. – Kəndin kənarı çəmənlikdir” (4, s. 222).

Çəmən. “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində işlənmiş çəmən sözü həm fonetik, həm də semantik cəhətdən müasir Azərbaycan dilinə tam uyğun şəkildə, yəni “yaşıl otla örtülmüş sahə, yaşıllıq” mənasında istifadə olunur. Abidədən gətirdiyimiz nümunələrdə də bu cəhət özünü aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Qanturalı baqdı gördi bu qonduğı yerdə quğı quşları, turnalar, turaclar, kəkliklər uçarlar. Souq-souq sular, çayırlar-çəmənlər... Selcan xatun bu yeri görklü gördi, bəgəndi (KDQ, 90); Yapaqlu gögçə çəmən güzə qalmaz (KDQ, 31); Kəŋəz yerlər çəmənlərin qulan bilür (KDQ, 32); Kög alan görklü çəmənə çadır tikdi (KDQ, 69). Çəmən sözü əsl Azərbaycan sözü deyildir, fars dilindən keçmişdir (ƏFSL, 744-745).

Çiçək. Tədqiq etdiyimiz abidənin dilində işlənmiş çiçək sözü istər fonetik, istərsə də semantik cəhətdən müasir Azərbaycan dilinə tam uyğun bir şəkildə, yəni “bitkilərin ləçək tacından çoxalma orqanı” mənasında istifadə olunur. “Dədə Qorqud kitabı”ndan gətirdiyimiz aşağıdakı nümunələr də bunu aydın şəkildə göstərir. Müq. et: Oğlan anda yıqıldıqda Boz atlu Xızır oğlana hazır oldı. Üç qatla yarasın əlilə sığadı: “Saŋa bu yaradan, qorxma, oğlan, ölüm yoqdur. Tağ çiçəki anaŋ südilə səniŋ yarana məlhəmdir” – dedi, ğaib oldu (KDQ, 39); Oğlan yenə aydır: “Ana, ağlamağıl, maŋa bu yaradan ölüm yoqdır, qorxmağıl! Boz atlu Xızır maŋa gəldi. Üç kərrə yaramı sığadı. “Bu yaradan saŋa ölüm yoqdır. Tağ çiçəgi, anan südi saŋa məlhəmdir”, - dedi (KDQ, 39); Tağ çiçəgilə südi oğlanıŋ yarasına urdular. Oğlanı ata bindirdilər, alubanı ordısına gətdilər (KDQ, 39); Qaşa bənzər qızımıŋ, gəlinimiŋ çiçəgi oğul (KDQ, 81). Çiçək sözü əsil türk mənşəli sözdür. Bu söz abidənin dilində yeddi dəfə işlənmişdir (KDQST, 85).

 

ƏDƏBİYYAT

1. Bəydili C. Türk mifoloji sözlüyü, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2003.

2. Əhmədov B. Leksika məsələləri, Bakı, APİ nəşri, 1990.

3. Ramazanov 2004 – Ramazanov K.T. Bir neçə bitki adının etimologiyası. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, I c., Bakı, “Kitab aləmi” nəşriyyatı, 2004.

4. Tanrıverdi Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası, Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2006.

5. Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения, М., Наука, 1972.

6. Беруни А.Р. Формакогнозия в медицине. Избранные труды, т. IV, Ташкент, 1974.

7. Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, т. I, СПб.,1869; т. II, СПб., 1871.

8. Бурятско-русский словарь, М., 1971.

9. Дмитриева Л.В. Названия растений в тюркских и других алтайских языках. Очерки по сравнительной лексикологии алтайских языков, Л., Наука, 1979.

10. Древнетюркский словарь, Л., Наука, 1969.

11. Корнилов Г.Е. Евразийские лексические параллели, ч. I, М., 1973.

12. Кулиев Э.С. Фитонимы в азербайджанском языке. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, I c., Bakı, “Kitab aləmi” nəşriyyatı, 2004.

13. Монгольско-русский словарь, М., 1970.

14. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий, I-IV, СПб., 1893-1911.

15. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласных), М., Наука, 1974.

16. Тенишев Э.Р. Строй саларского языка, М., Наука, 1976.

17. Щербак А.М. О характере лексических взаимосвязей тюркских, монголь­ских и тунгусо-маньчжурских языков. Вопросы языкознания, №3, 1966.

İXTİSARLAR

ƏFSL  – Ərəb və fars sözləri lüğəti, Bakı, Azərnəşr, 1967.

KDQ  – “Kitabi-Dədə Qorqud”. Tərtib edəni F.R.Zeynalov və S.Q.Əlizadədir, Bakı, “Yazıçı” nəşriyyatı, 1988.

KDQST  – Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines B.Y., Rəhmanov S.Ə., Sultanov V.S. “Kitabi-Dədə Qorqud” dilinin statistik həhlili (İlkin nəticələr), Bakı, “Elm”, 1999.

MK – M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk, I-IV c. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər, Bakı, “Ozan” nəşriyyatı, 2006.

 

М.Кыпчак, Г.Ханмамедов

Названия некоторых растений в языке «Китаби-Деде Горгуд»

(дерево, яблоко, ячмень, миндаль, ветвь, пырей, луг, цветок)

 

РЕЗЮМЕ

Статья посвящена этимологическому анализу некоторых названий растений, употребляемых в языке «Книги моего Деда Коркута». Здесь названия растений, употребляемые в языке памятника, были изучены в сравнении с многочисленными фактами, приведенными из различных источников.  

 

M.Kypchak, G.Hanmammedov

Names of Some Plants in Language of "Kitabi-Dada Gorgud"

(a tree, an apple, barley, almonds, a branch, a wheat grass, a meadow, flower)

 

SUMMARY

The article is devoted to the etymological analysis of some names of the plants used in "Kitabi-Dada Gorgud"’s language. There are the names of plants which used in language of an epos, have been studied in comparison with the numerous facts resulted from various sources.  

Açar sözlər: epos, “Kitabi-Dədə Qorqud”, bitki adları.

Ключевые слова: эпос, «Китаби-Деде Горгуд», названия растений.  

Keywords: the epos, "Kitabi-Dada Gorgud", names of plants.

 

Parisa Farrokh

Islamic Azad University of Lahijan Branch

THE EQUIVALENCE AND SHIFT IN THE AZERI TRANSLATION OF ENGLISH COMPLEX

SENTENCES WITH WH-SUBORDINATE CLAUSES

Abstract

The main purpose of this research is to find the types of equivalence and shifts in the Azeri  translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses. This study uses a qualitative descriptive method. The English fictions and their Azeri translations considered as source of the data.

The researcher classifies the data into two main categories: the equivalence and shift. The equivalence is subcategorized into formal and dynamic equivalence based on Nida's theory.

In this research, four categories of shift, based on Catford's classification, which involve structure shifts, unit shifts, rank shifts and intra-system shifts, have been found. Based on 100 data, the results of this research indicated that in the Azeri translation of these sentences, the shifts occur more than the equivalence, with the percentage of 73% and the equivalence with the percentage of 27% .

Keywords: Translation, Translator, Equivalence, Shift, Complex Sentences

1. Introduction

Translations are by definition, written for new situations, purposes, recipients and cultures. When you learn to translate, you have to learn how to gain an overview of a new situation with all its different factors. Therefore in translation, translators do many things and also get so many things. Risku believes that the translators face many difficulties while turning a source text into a target text. The final relationship between the two texts is something,we have traditionally referred to as equivalence either in some ideal sense or more technically as some kind of relevant similarity. In other words ,equivalence focuses to cases where languages describe the same  situation by different structure. Where as, when the form in the source language has a new form or different form from the target language, it is called shift. According to Catford as cited in Malmkjaer the technical term shift describes translation shift as the small linguistic changes in translation of source language into the target language. It seems that shifts indicate textual differences and dissimilarities; however, similarities indicate textual equivalences. It can be said that having complete mastery over the grammatical structures of both the source and target languages and also being aware of the notions and applications of shifts and equivalence, in order to  present the best translation of an original text ,are necessary for a translator. This research tries to find out the equivalence and shifts in form and meaning in the Azeri translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses. As these sentences are the fundamental type used in academic writing and thus a major feature in the reading and writing of ESL/EFL learners, so having complete knowledge about structure of these sentences, their application and translating into Azeri can be useful for Azerbaijanian translators, translator trainees and English learners.Due to differences existing between English and  Azeri complex sentences ,they may be confused in differentiating the types of clauses and even the position  of clauses in English complex sentences while translating into Azeri; therefore, they make mistakes. Most of the time they translate word by word or literal translation. These mistakes can be appeared even in writing or speaking of Azerbaijanian English learners. Analyzing and describing of Azeri translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses is the main object of this study.For this purpose, two notions-equivalence and shifts-have been considered. For analyzing of equivalence, Nida's formal and dynamic equivalence has been used. Regarding formal equivalence, the researcher investigates the Azeri translation of subjects, objects, and predicates of English clauses. Catford's categories of shifts, involving structure shifts, unit shifts, class shifts and intra-system shifts has been used in this study.

Regarding structure shifts, the researcher studies shifts in the position of main and subordinate clauses, the deletion of relative pronouns in Azeri translations and converting of English complex sentences into Azeri simple sentences. Unit shifts' investigation involves changing of English clauses into sentences and also changing of English phrases into words in Azeri. The researcher studies class shifts based on changing in parts of speech. Intra-system shifts involve changing of English plural nouns into Azeri singular nouns. In this relation ,the research questions have been formulated as follows:what are the types of equlvalence in the Azeri translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses? What  are the types of shifts in the Azeri translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses?

2. Translation and Translator

According to Zauberga the production of translation is based on the translators' careful assessment of the recipient and the purpose of the target text. So, the translator makes the decision about translating strategy and treatment of the source language terms and structures.

Nida believes that, the problem for the translator is that the translator is under constant pressure from the conflict between form and meaning. It is obvious that translation peers always encounter different changes in equivalence within various language levels ranging from physical forms into meaning. The translator's task is not always how to understand the nature and conditions of the source language but also how to define the nature and conditions of translation equivalence. Besides that considering differences between target and source languages is another task of a translator, which regarded as shifts. Generally, it is clear that equivalence and shift are the important elements in the process of translation.

3. Equivalence

Equivalence is a central concept in translation theory, but it is also a controversial one. Baker uses the notion of equivalence for the sake of convenience because most translators are used to it rather than because it has any theoretical status. Baker  extends the concept of equivalence to cover similarity in source text and target information and in the cohesive roles, source text and target text devices and calls these two factors combined textual equivalence. Newman as cited in Baker stresses that not all the variables in translation are relevant in every situation, and the translators must decide which consideration should be given priority at any one time, thus establishing a kind of functional equivalence. Malmkjaer argues that for Catford, translation equivalence, can almost always be established at sentence rank. In contrast, Nida's fundamental measure of translation equivalence is reader response.

Nida draws his famous distinction between formal and dynamic equivalence. Formal equivalence focuses attention on the message itself, in both form and content. In contrast a translation attempts to produce dynamic equivalence is based upon the principle of equivalent effect. Therefore the relationship between receptor and message should be substantially the same as the source language. In this research Nida's point view of equivalence has been used.

4. Shifts

The term shifts is used in the literature to refer to changes which occur or may occur in the process of translation. Malmkjaer quotes Larson views shift as the mismatch at the structure while New mark refers to  the same concept as transposition. Basically the shift should be viewed on the consequence of translator's effort to establish translation equivalence, between two different language systems. Popovic as cited in Baker distinguishes between constitutive shifts which are system-bound and individual shifts that are prompted by the stylistic propensities and the subjective idiolect of the individual translator .According to Catford shifts are departures from formal correspondence in the process of going from the source language to the target language. Catford distinguishes two major types of shifts; level shifts (where source language item at one linguistic level for example grammar has a target language equivalent at a different level, for instance lexis) and category shifts which involve (a) structure shifts, for example a subject-predicate- object structure maybe translated as a predicate-subject- object structure, (b) unit shifts for example a word may be translated by a morpheme (c) class shifts, for example an adjective maybe translated by a noun and (d) intra-system shifts, for example when the source language singular nouns translated as plural nouns in target language. As mentioned, Catford's category of shifts has been considered in this research.

5. Complex Sentences

A complex sentence combines a simple sentence (often called an independent clause or main clause) with a subordinate clause. These sentences are the fundamental type used in academic writing and thus a major  feature in the reading and writing of ESL/EFL learners.

These sentences can be used to judge whether a work is written in a good way or not. By using more complex sentences, it can show the mature thinking of the writer. The using of complex sentences in the paragraphs makes the readers do not have monotonous sense to the work and show the emputhy of the paragraph.

In English, complex sentences come in many varieties based on types of subordinate clauses that are available. Subordinate clauses are divided into two major types; finite and non-finite clauses .Finite clauses are the basic subordinate clauses which include (1) adverbial clauses (2) noun clauses (3) wh- clauses (4) relative clauses. Non-finite clauses are those that do not have tense or modality and include infinitives and participles.

In Azeri, sentences are classified into two main categories: (1) simple sentence and (2) compound sentence.

A simple sentence contains one verb. Compound sentence is a sentence in which either one or more clauses are embedded. Conjunctive words or groups are used in these sentences. Compound sentences are two types: (1) continuous com­pound sentences or identity (2) Interdependent compound sentences or depen­den­cy continuous compound sentences consist of identical clauses and coordinative conjunctions like [væ], [ya] and so on which may be used in these sentences.

Independent compound sentences involve main and subordinate clauses. Based on the conjunctive words which are used in the beginning or middle of subordinate clauses, there are different types of subordinate clauses like time, place, conditional, manner and etc.

6. Research Method

The purpose of this study is to show the equivalence and shifts involving in Azeri translation of English complex sentences containing wh-subordinate clauses.This research deals with analyzing of data based on Nida's equivalence theory and Catford's category of shifts and uses a descriptive qualitative method.

6.1 Materials

The materials chosen for the analysis are English fictions which involve the novels of "For Whom the Bell Tolls" written by Hemingway, "400 Subjects in English " written by Vitalyevna, " Life Essays"written by Gurbanov, "The Alchemist" written by Coelho and Joyce's Dubliners (short stories).

100 complex sentences with wh-subordinate clauses along with their translation into Azeri taken from Hajiyev, Vitalyevna, Gambarov, Qojabayli and Nijat have been analyzed based on Nida's equivalence theory and Catford's category of shifts.

6.2 Procedures

The data are classified into two main categories: The equivalence and shift. The equivalence  is subcategorized into formal and dynamic equivalence. The Category shift is classified into structure shifts, unit shifts, class shifts and intra-system shifts.

6.3 Formal Equivalence

6.3.1 SL subjects of clauses are translated into TL subjects of clauses

I know what it is for.

[mæn] [bilmiræm][bu] [nædnæn] [otroudour]

I=[ mæn] it=[bu]

subject=subject

No one knew how he achieved the stern of living.

[heč] [kim] [bilmirdi] [ki][o] [yašamaq] [vasitælærini] [hansi] [yolla] [ældæ]  [edir].

No one =[heč] [kim]  he= [o]

subject=subject

6.3.2 SL predicates of clauses are translated into TL predicates of clauses

Gabriel had known her when she was a child.

[gabriel] [onu] [hælæ] [balaja] [gizkæn][taniyirdi].

Child=[giz]

predicate=predicate

I never mind what you say when you are angry .

[san] [hirslændæ] [dediklærinæ][fikir] [vermiræm].

Angry= [hirs]

predicate=predicate

6.3.3 SL objects of clauses are translated into TL objects of clauses

This poetry answers the demands which we describe above.

[šeirdæn] [tælæb] [olunan] [youxaridaki] [keyfiyyætlæræ][javab][verir].

The demands=[tælæb]

object=object

Oxford gives them what they need.

[oksford] [onlara] [hær] [šey] [verir].

Them=[onlara]

object=object

6.4 Dynamic Equivalence

I have seen the Red planes when they are serious.

[mæn] [girmizilarin] [tæyyarælæini][doyuš] [vaxti] [gormoušæm].

 6.5 The Shifts

6.5.1 Structure Shifts

6.5.1.1 Shifts in the position of main and subordinate clauses

They can eat what they like.

[onlar] [næ] [istæsælær], [yeyæ] [bilærlær].

What they like = [onlar] [næ] [istæsælær]

I don’t know why these things have to be transmitted by word of mouth.

[bu] [šeylær] [niyæ] [mutlæg] [aqizdan] [gulaqa] [oturulur],[doqrusu] [bilmiræm].

Why these things have to be transmitted by word of mouth = [bu] [šeylær] [niyæ] [mutlæg] [aqizdan] [gulaqa] [oturulur].

6.5.1.2 The deletion of relative pronouns in Azeri translation

He was repeating something which he had learned by heart.

[o] [æzbær] [bildiyi] [ifaddælæri] [tækrar] [edir].

Which=Ø

No one will agree to abolishing of what he had created.

[heč] [bir] [yaradiči] [oz] [yaratdiqinin] [mæhvinæ] [razi] [olmur].

What= Ø

6.5.1.3 Changing English complex sentences into Azeri simple sentences

He understood why the owner of the bar had been so upset.

[gæhvæjinin] [omidsiz] [jæhdlærini] [indi] [anlayirdi]..

The camel driver understood what the boy was saying.

[javan] [oqlan] [ona] [dediyi] [šeyi] [baša] [dušurdu].

6.5.2 Unit Shifts

6.5.2.1 SL clauses translated into TL sentences

I don’t know why you have appreciated him.

[bilmiræm] [o] [sænæ] [niyæ] [tæsir] [baqišlayir].

I don't know=[ bilmiræm]

clause= sentence

You will show when we get there.

[dušærgæyæ] [čatanda] [gostærærsæn].

You will show=[gostærærsæn].

clause=sentence

6.5.2.2. SL phrases translated as words in TL

I have seen how the guides reads the signs of the desert.

[bælædčilærimizin] [sæhranin] [išarælærini] [nejæ] [anladiqlarinin] [šahed] [olmušam].

The guides =[bælædčilær]                                        

phrase = word                                                                           

Agustin laughed in the dark when he heard his word.

[agustin] [qaranliqda] [onun] [soyušsuzu] [guldu].

The dark=[qaranliq]

pharse=word

6.5.3 Class Shifts

Jimmy didn’t know exactly who was winning.

[jimmy] [dægig] [bilmirdi] [ki ] [udan] [kimdir].

Exactly=[ dægig]

adverb = adjective

No one knew very well what the talk was about.

[heč] [kim] [dægig] [bilmirdi] [ki] [sohbæt] [næ] [barædædir].

well =[ dægig]  

adverb=adjective

6.5.4 Intra-system Shifts

He died when he was five years old.

[olændæ] [onun] [beš] [yaši][varidi].

Five years=[beš] [yaši]

plural noun[years]= singular noun[ yaši]

You don’t  know why those old eiderdowns cost sixty-five dollars ,Robert Jordan thought.

[sæn] [bilmirsæn] [axi] [bu] [pærqu] [yatajaqima] [altmiš] [beš] [dollari] [næ] [učun] [vermišæm].

Sixty-five dollars =[altmiš] [beš] [dollari]

plural noun[dollars]=singular noun[dollari]

7. Data Findings

In this research, there are two main categories namely equivalence and shift. Based on 100 data, 27 data of equivalence or 27% and 73 data of shift or 73% were found (table 1). Therefore the shifts occur more often in the translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses into Azeri than the equivalence.

Table (2) shows the total number and percentage of formal and dynamic equivalence, formal equivalence with the percentage of 26% and dynamic equivalence with the percentage of 1%. Table (3) indicates the  total number and percentage of subcategories of formal equivalence involving the translation of SL subjects ,predicates and objects with the percentage of 8% ,5% and13% respectively.Table (4)shows the categories of  shift involving structure shifts with the percentage of 40% which are divided into three subcategories in this study: (a) shift in the position of main and subordinate clauses with the percentage of 6% (b) the deletion of relative pronouns  in the Azeri translation of English clauses with the percentage of 6% and (c) changing English complex sentences into Azeri simple sentences with the percentage of 28%.

Table (4) also indicates the unit shifts with the total percentage of 27%, divided into two sub-groups in this research as (a) SL clauses translated as TL sentences with the percentage of 15% and (b) SL phrases translated as words in TL with the percentage of 12%. According to table(4) the percentage of class shifts is 4% and the intra-system shifts is 2% .

8. Discussion and Conclusion

 Regarding the equivalence it can be said that ,in one case, dynamic equivalence has been used in the  translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses in the example of  I have seen the Red planes when they are serious, which has been translated as[mæn [girmizilarin] [tæyyarælæini][doyuš [vaxti] [gormoušæm],

the clause "when they are serious " has been translated as [doyuš] [vaxti] which is the equivalence of the English phrase[ war time].The translator  has used a dynamic equivalence aims at complete naturalness of the expression according to the context since the equivalence of serious in Azeri is [jeddi] not [doyuš] [vaxti]. According to the results of this study ,it has been cleared that in the Azeri translation of English complex sentences containing wh-subordinate clauses, the position of main and subordinate clauses,especially in subordinate clauses with wh-words like why  and what, is reversed.For example in They can eat what they like, and the Azeri translation of it[onlar] [næ] [istæsælær], [yeyæ] [bilærlær], the clause[onlar] [næ] [istæsælær], is the subordinate clause and the translation of English subordinate clause what they like,which precedes main clause in Azeri.Another structure shift found in this study is the deletion of  relative pronouns especially in clauses starting with wh-words like what and which .For example, He was repeating something which he had learned by heart, translated as [o] [æzbær] [bildiyi] [ifaddælæri] [tækrar] [edir]that is ,the relative pronoun which has not been translated .

Moreover English complex sentences with wh-subordinate clauses may be translated as Azeri simple sentences.based on findings of this research 28% of English complex sentences with wh-subordinate clauses are translated as Azeri simple sentences. Here it should be noted that since the Azeri language is a pro-drop language, the subject of a clause can be suppressed. According to Crystal(1992) pro-drop is a term  in government and binding theory for a parameter which determines whether the subject of a clause can be suppressed(p.125). Azeri is a pro-drop language because it can have subjectless  sentences by contrast English is a non-pro-drop language because the subject position must be filled. This is because pro-drop languages have a rich system of verb-agreement (Heageman, 1996, p.27). Therefore most of the time, the  subject will not be translated  in Azeri,like I don't know=[bilmiræm], and  unit shift occured in this example,is the conversion of clause into sentence in target language. Other unit shift found in this paper is changing of English phrases into Azeri words which occurred more in translation of English definite article since , it had not been  translated in the Azeri translation of English  complex sentences with wh-subordinate clauses; such as the guides=[bælædčilær]which                 the English definite article has not been translated. Although according to Arabov(2009), there is a general view point that the English definite article translated as  complementation or object complement in Azeri, the researcher in this study  found that it has not been translated in target language (p.49).

Class shift also occurs in translation of English complex sentences containing wh-subordinate clauses,for example in Jimmy didn’t know exactly who was winning, the word exactly has been translated as [dægig]in Azeri which is an adjective while[exactly] is an adverb in the source language.

Intra-system shift found in this study is that there is not agreement between number and word so that English plural nouns translated as Azeri singular nouns such as five years = [beš] [yaši],years  is a plural  noun which is translated as [yaši], that is singular noun although it is preceded by the number [beš].

Based on the results of this study, it can be concluded that in the Azeri translation of English complex sentences with wh- subordinate clauses, the shifts occur more often than the equivalence. The researcher also concluded that the equivalence is not similar form and moreover the forms may change but  meaning must not.

In dynamic equivalence , although, the form is different but one thing is important, the meaning is the same. Whereas shifts can be considered as the consequence of translators effort to establish translation naturalness between different languages. According to Fauzanah the occurrence of shifts reflect the translator's awareness of the linguistic and non-linguistic discrepancies between SL and TL .

In this case shifts can be defined as problem solving strategies adapted consciously to minimize the inevitable loss of meaning when rendering a text from one language into another language.Moreover,it seems that in the literature of translation studies and in translation classrooms ,students and learners are required to compare and contrast translations with their originals.It is useful for language learning ,translation education, translation studies,lexicography,finding equivalents for  SL expressions,t erms, structures and so on.  It is  hoped that  the results of the research may be used as additional information for the teachers especially in teaching English grammar and translation courses.  Also, the results may help Azerbaijanian translators, English learners and translator trainees for being able to provide the best translation of English complex sentences with wh-subordinate clauses.

References

1.                 Abdullayev A., Seyidove A., & Hassanov A. (2007).The syntax of today's Azeri language. Baku: Sharg-Gharb Publication.

2.                 Arabov  V. &Soleymanova L.(2009).English for all. Baku: KM publication.

3.                 Baker M. (1998). Routledge encyclopedia of translation studies. London and New York: Routledge.

4.                 Catford J.C.(1965).A linguistic theory of translation. An essay in applied linguistics. Oxford: Oxford University.

5.                 Crystal D. (1996). A dictionary of linguistics and phonetics. London: Blackwell.

6.                 Fauzanah,R.(2009). A translation analysis of complex sentences in novel "The Scarlet Letters" and its translation.Research paper for B.A degree. Indonesia: Muhammadaiyah University of Surakarta.

7.                 Gambarov V.A. (2010).Life Essays. Baku: Mushfigh Brocjhali Publication.

8.                 Hajiyev H. (2006). For Whom the Bell Tolls. Baku: Avrasiya Press.

9.                 Heageman L. (1996). Introduction to government and binding theory. London: Blackwell.

10.            Malmkjaer K.(2005). Linguistics and the language of translation.(9th ed.). Edinburgh: University Press Ltd.

11.            Nida E.A. (1964). Toward a science of translating: With special reference to principles and procedures involved in Bible translation (2nd ed.). Leiden: E.J. Brill .

12.            Nijat A.(2011). DubblinersBaku:Ghanun Publication.

13.            Qojabayli N.(2006).The Alchemist.Baku:Chinar Publication.

14.            Quirk  R., Greenbaum, S., Leech,G.,& Svartvik,J. (1987). A comprehensive grammar of the English language. (5th ed.). London and NewYork: Longman.

15.            Risku H. (2002). Situatedness intranslation studies. Frankfurt Am Main: Vervuert Verlag.

16.            Vitalyevna K.Y.(2006). 400 Subjects in English. Baku:Sorghu and Encyclopediya Publication.

17.            Zauberga I. (2003). Translation related convention shifts in Latvian cookery books. A symposiumon didactics and research . Aarhus, Denmark: Hermes Skriftserie.

Table 1. The total number and percentage of the equivalence and shifts

 

Table 2. The total number and percentage of formal and dynamic equivalence

 

Table 3. The analysis of formal equivalence

 

Table 4. The analysis of category shifts

 

Xülasə 

Bu məqalənin məqsədi sual əvəzlikli budaq cümləli mürəkkəb cümlələrin Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsində ekvivalentlik və dəyişikliyin çeşidlərini tapmaqdan ibarətdir. Bu araşdırmanın metodu təsviridir. Verilənlərin mənbəyi ingiliscə hekayələr və dastanların orijinalı və azərbaycanca tərcümələri seçilmişdir. Tədqiqatçı verilənləri iki əsas qrupa – ekvivalentlik və dəyişməyə bölür.  Ekvivalentlik Naydanın nəzəriyyəsinə əsasən, iki qrupa – dinamik və formala ayrılır. Bu tədqiqatda Ketfordun nəzəriyyəsinə əsasən dəyişmə dörd qrupa – struktur, dil vahidləri, lay (yarus) və dil sisteminin daxili dəyişikliyinə bölünür. 100 ədəd verilənə əsasən bu tədqiqat göstərdi ki, belə cümlələrin Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsində dəyişiklik ekvivalentlikdə artıq özünü göstərir, yəni dəyişiklik 73% və ekvivalentlik isə 27% olmuşdur.

 

Мящяррямова Ирадя Адил гызы

ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ЯЛАМЯТЯ GÖRƏ СЮЗЛЯРИН ДИФФЕРЕНСАСИЙАНЫН БЯЗИ МЯСЯЛЯЛЯРИ

Дилдяки щяр бир сюз мцяййян мянайа маликдир. Сюзлярин лексик вя грамматик мяналары бир-бириндян фяргляндирилир. «Лексик мяна сюзцн формал щиссясинин мянасындан фяргли олан ясас (яшйави) щиссясинин мянасыдыр. Грамматик мяна- 1) сюзцн формал щиссясиня аид олан мяна; 2) сюзцн ясас (яшйави) щиссясиня дейил, бу ясас щиссяйя ялавя олунан кюмякчи цнсцрляря мяхсус мянадыр» (1, 158).

Сюз цчцн илкин мяналардан бири онун яшйави мянасыдыр. Яшйави мяна термини реал мяна, мадди мяна, лексик мяна, ясас мяна, лцьяви мяна анлайышлары иля ейниййят тяшкил едир. Яшйави мяна номинасийа иля баьлыдыр. Адларда бу мяна ашкар щисс олунур. Мясялян, исимляр конкрет олараг яшйанын адыны билдирир. Номинатив мяна бирбаша предметя, щадисяйя, щярякятя истигамятлянир. Бу мянадан башга сюзцн окказионал, комбинатив, екстенсионал, интенсионал, узуал вя с. мяналары ола биляр. Беля мяналарын яксяриййяти сюзцн нитг просесиндя истифадяси нятижясиндя мейдана чыхыр.

Сюзляр мяналарына эюря дифференсасийа олунур. Бу мясяляйя мцнасибятдя тядгигатчылар мцхтялиф фикирляр сюйлямишляр. Мясялян, А.А.Реформатски дилдяки сюзлярин типляриндян бящс едяркян эюстярир ки, типляря айырма цч яламят ясасында эетмялидир. О, ашаьыдакы яламятляри гейд едир: 1)ада мцнасибят; 2)анлайыша мцнасибят; 3)грамматикайа мцнасибят. Мцяллиф сюзлярин беш типини фяргляндирир: ясас сюзляр, явязлик сюзляр, сайлар, кюмякчи сюзляр, нида сюзляр (2, 69).

Ф.Фортунатов сюзляри сюз-адлар вя сюз-явязликляр групларына бюлцр. Сюз-адлар заман яламятиня эюря груплара парчаланыр. Сюзляр щям семантикасына эюря, щям дя сюздяйишмя формасына ясасян тясниф олунур. Мцяллиф натамам сюзляр вя нидалары да айырыр (3, 135).

Семантик жящятдян дифференсасийанын ясасында щяр шейдян яввял яшйа вя яламят адларына айырма дурур. Сюзлярин формал яламятя эюря пайланмасы онларын семантик йцкцня эюря мцяййянляшдирилир. Бу бахымдан сюзляр ясас вя кюмякчи нитг щиссялриня бюлцнцр. Кюмякчи нитг щиссяляри жцмлядя йардымчы функсийа дашыйыр.

Сюз категорийаларыны лексик-семантик планда фяргляндирмяк цчцн сюзцн цмуми мянасына ясасланмаг лазым эялир. Грамматика китабларында нитг щиссяляринин тярифляри дя мящз беля цмуми мяналар ясасында верилмишдир. Мясялян, исимляр яшйа вя предметлярин адларыдыр. Исимляр йалныз бцтцн мадди яшйаларын дейил, щям дя мяняви, абстракт яшйаларын адларыны билдирир. Сайлар кямиййят, ядяд вя рягямлярин адларыны билдирир.

Лексик-семантик яламят сифятин тяйининдя дя ясас эютцрцлцр. Сифят яшйанын яламят вя кейфиййтини билдирир. Мцхтялиф системли диллярдя сифятя верилян тярифлярдя онун яламят вя кейфиййят билдирмяси, бу яламятин яшйайа аидлийи юн плана чяки­лир. Мялумдур ки, фелляр дя яламяти билдирир. Лакин феллярдя яламят заманла ялагялидир: дяниз дальаланыр, аьаж йырьаланыр, су бухарланмышдыр, бешик йырьаланыр вя с. Замана эюря дяйишмя яламятин динамиклийини ифадя едир. Сифятлярин ифадя етдийи яламят вя кейфиййятляр ися юзцнцн статиклийи, даими мянсублуьу иля сечилир: щцндцр бина, яйри гылынж, дцз ох, дадлы йемяк, гырмызы машын вя с.

Нитг щиссялярини мцяййянляшдирмя дилин лцьят тяркибини сюз групларына айырма просесинин мящсулу кими мейдана чыхыр. Садя сюзлярля йанашы дцзялтмя вя мцряккяб сюзляр дя дилин лцьят тяркибинин елементляридир. Лцьятдя щям исим олан аьыл сюзц, щям дя сифят олан аьыллы сюзц юз йерини тутур. Сюзляри лексик-семантик мейар зямининдя груплара айыраркян аьыл сюзц исим, аьыллы сюзц сифят групуна шамил едилир.

Р.М.Хеар йазыр: «Бир сыра обйектляр икили сяжиййя - дескриптив (descriptive) вя гиймятляндирмя (evaluative) сяжиййяси алыр. Бу фяргляндирмя сон дяряжя важибдир. Обйектин гейд олунан ики сяжиййяси арасында сых мянтиги рабитя олмалыдыр. Обйектин юз синфиндя йахшы адландырмасы цсулунун фяргляндирилмяси вя бунун дилдя шярщи лазым эялир. Бу, мцяййян типли сюзляр арасындакы охшарлыьы вя фярги айдын эюрмяйя имкан веряъякдир» (4, 183).

Сюзлярин семантикасы бязи щалларда предмет щаггында айдын информасийа верирся, бязи щалларда мяна йайьын вя субйектив сяжиййяли олур. Мясялян, гырмызы рянэ адыдыр. Она эюря дя истяр гырмызы чийяляк, истяр гырмызы машын бирляшмяляри айдын ассосиасийа йарадыр. Айрылыгда эютцрцлян гырмызы сюзц дя мянажа айдын вя баша дцшцляндир. Ейни фикирляри йахшы вя пис сюзляри щаггында сюйлямяк мцмкцн дейилдир. Йахшы чичяк, пис чичяк, йахшы палтар, пис палтар кими бирляшмялярдя мяна йайьын олуб айдын баша дцшцлмяйяндир.

Щяр бир дилин лцьят тяркибиндя синтаксисин субйектляриня вя предикатларына аид олан сюз груплары вардыр. Субйект вя предиката аидлик универсал олуб цмумиййятля диля мянсубдур. Дилляр цчцн универсал олан бу аидлик ясасында предмет вя яламят терминляри дахили формасына эюря субйект вя предикаты гаршылашдырманын мянтиги категорийасына даща чох уйьун эялир. Кейфиййят, хасся, яламят вя бязи мцнасибятляри квалитативлик (кейфиййят) категорийасына аид едилир. Квалитативлик категорийасынын бцтцн диллярдя кцлли мигдарда ифадя васитяляри вардыр ки, онлар дилин когнитив функсийаларынын компонентлярини айдынлашдырмаьа хидмят эюстярир. Бунунла йанашы, квалитативлик функсийасы компаративлик (мцгайися) категорийасы иля ялагядардыр. Бу категорийа предметин кейфиййятинин инсан тяряфиндян дярк олунан мцяййян дяряжялярини ифадя етмяйя имкан верир (5, 176).

Бцтцн иникас категорийалары гаршылыглы ялагяли олуб яшйа-хасся-мцнасибят, кейфиййят-кямиййят-юлчц, мякан-заман вя с. йуваларда груплашыр. Бу категорийалар биржинсли дейилдир. Мясялян, кейфиййят вя кямиййят категорийалары арасындакы мцнасибят мцряккяб сяжиййя дашыйыр. Кямиййят дяйишмяляри кейфиййятя чеврилир. Предметин мцяййянлийи формал-мянтиги ейнилик ганунунун ясасыны тяшкил едир.

Дилдя кейфиййятин, хассянин интенсивлийя эюря градасийасы да мцщцм йер тутур. Градасийа компаративлик категорийасы иля щяйата кечирилир. Компаративлик категорийасы щям лексик, щям дя грамматик васитяляря маликдир. Мцхтялиф системли диллярдя бу васитялярин нисбяти фярглидир. Сифятин тяйини заманы истифадя олунан семантик яламят бу категорийайа аид сюзлярин градасийа хцсусий­йятляриндян асылы дейилдир. Сюз групларына айырма цмуми сяжиййялидир. Кейфиййятин аз вя чохлуьу, онун интенсивлийи ися сифятлярин нювдахили тяснифиндя цзя чыхыр.

Тядгигатчыларын бир гисми рянэи яламят кими дейил, айрыжа бир хцсусиййят кими айырырлар. Мясялян, М.Щцсейнзадя ясли (садя) сифятляри цч гисмя айырыр вя бу жярэядя рянэи гейд едир. О йазыр: «Ясли (садя) сифятляри, башлыжа олараг, цч гисмя айырмаг олар: 1) кейфиййят билдирян; 2)яламят билдирян; 3)рянэ билдирян» (6, 79).

Рянэи айырма онунла ейни тяртибдя дуран башга хцсусиййят вя хассяляри айырма тялябини мейдана чыхаражагдыр. Бу ися анлайыша верилмиш тярифи дефинитив контекстя, изащлы шярщя чеврир. Тярифин ясасында ящямиййятли вя цмуми яламятин дурмасы явязиня, бир-бириня йахын яламятлярин, кейфиййятлярин топлусунун гойулмасы иля нятижялянир. «Мянтигин вязифяси бизим дилдян практик вя нязяри шякилдя (in thеoreticаl or practical ohscourse) истифадя етдийимиз заман ишлятдийимиз сюз, ифадя, жцмля вя фикирляр арасында мцнасибятляри айдынлашдырмагдыр. Бу мягсядля мянтигдя «предмет», «кейфиййят», «хасся», «мцнасибят», «синиф» вя саир термин вя анлайышлар тяйин олунмушдур. Башга нязяриййячиляр кими, мянтигчиляр дя юйрянилян обйектлярин тяснифатыны, ейни типли обйектляри бирляшдирян цмуми яламятляри вермяйя чалышырлар» (7, 156). Эюрцндцйц кими, мянтигдя ейнитипли обйектляри бирляшдиря биляжяк ясаслара истинад етмяйин важиблийи гейд олунур.

М.Щцсейнзадя сифятя аид сюзляр жярэясиндя рянэ, яламят вя кейфиййят мейарлары иля гапанмайан сюзлярин олдуьуну эюстярир вя бу жцр сюзляр цчцн мцхтялиф цмумиляшдирижи анлайышлар тяйин етмямяк мягсядиля «яшйанын ... саирясини мцяййянляшдирян сюзляр» ифадясиндян истифадя едир. Тябии ки, саирянин конкретляшдирилмяси вя цмумиляшдирилмяси чятиндир. Мясяляйя бу шякилдя йанашма яламят вя кейфиййят арасындакы фяргин силиндийи щалларда да юзцнц эюстярир. «Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, бязи кейфиййят билдирян сифятлярля яламят билдирян сифятлярин мяналары арасындакы фярг рянэ билдирян сифятлярин мяналары арасындакы фяргдян чох аз щисс едилир; йяни ясли (садя) сифятлярин кейфиййят вя йа яламят мяналары арасында гяти бир сярщяд йохдур. Мясялян, эюзял адамын защири яламятлярини (защири эюрцнцшцнц) билдирирся, яламят билдирян сифят олур. Эюзял сюзц адамын дахили яламятлярини, йяни хасиййят вя яхлагыны билдирирся, кейфиййят билдирян сифят олур. Йахуд: «Тарих бир чох бюйцк шяхсиййятляр йетишдирмишдир», «Ижлас бюйцк залда олажагдыр» кими жцмлялярдя ишлянян бюйцк сюзц бир йердя кейфиййят, башга йердя яламят мянасыны билдирир (6, 79). Мцяллиф бу фикри бир гядяр дя инкишаф етдиряряк яшйанын башга жящятляринин - щяжминин, сятщинин, узунлуьунун, хасиййятинин, жинсинин, мянсубиййятинин, щал-вязиййятинин вя с. мцяййянляшдирилмясинин важиблийини гейд едяряк, бу цмуми кейфиййят вя яламятлярин диэяр жящятляринин башга сюзлярля ифадя олунмасыны сюйляйир. Беля жящятлярин мцяййянляшдирилмяси цчцн ясли сифятляр кифайят етмир, дилдя башга нитг щиссяляри ясасында йени сифятляр йараныр. Бурада ики жящятин гаршылышдырылмасы факты тязащцрцнц тапыр. Дцзялтмя сифятлярин мейдана чыхмасы зяруряти гейд олунур. Цмуми яламят вя кейфиййятин айры-айры жящятляринин груплашдырылмасы ися арха плана кечирилир. Сифятин семантик ясасында категориал хасся анлайышы дурурса да, бу мязмун сифятлярин яксяриййятиндя бирбаша йох, долайысы иля, яшйа вя щярякятя, йахуд вязиййятя мцнасибятдя юзцнц эюстярир; тясадцфи дейил ки, мцасир рус дилиндя исми вя фели ясаслардан тюрямиш нисби сифятлярин сайы ясли сифятлярин сайындан гат-гат чохдур. Щягигятян рус дилиндяки сифятлярин йалныз кичик бир гисми кейфиййяти, хассяни бирбаша, йяни сюздцзялтмя васитяляриня мцражият етмядян, сюз кюкцнцн лексик мянасы иля ифадя едир.

Категориал хасся анлайышыны тярифдя истифадя етмяк лексик-семантик тяйинедижи яламятин там ачыгланмасына кюмяк едир, цмумиляшдирижи сяжиййя дашыйыр. Кейфиййят дя, яламят дя категориал хасся анлайышына дахил едиля биляндир.

Мялумдур ки, дилин лексик вя грамматик мянайа малик ясас ващиди олан сюзцн тяйининя мцхтялиф жцр йанашырлар. Сюз эерчяклийин предмет вя щадисялярини ифадя едян дил ващидидир. Щяр бир ишаря кими сюзцн дя мянасы вардыр. Лакин сцни системлярин ишаряляриндян фяргли олараг сюз диэяр дил ващидляри иля гаршылыглы мцряккяб ялагядядир.

Лексик вя грамматик мянайа малик олан сюзц мцхтялиф аспектлярдян тящлиля жялб етмяк мцмкцндцр. Бу аспектляр ашаьыдакылар ола биляр: а) сюз мцяййян нитг щиссясинин ващиди кими; 2) сюз дилин лексик-семантик системинин ващиди кими; 3) сюз гядим дилин ващиди кими. Сюзцн дилин лексик-семантик системинин ващиди кими тядгиг едилмяси заманы, онун мцяййян лексик мянайа вя семантикайа маликлийи ясас эютцрцлцр. Мясялян, бядии дилдя сюз щям дя естетик функсийа дашыйыр.

Гейд олунан аспектлярин щяр бири сюзцн мянасыны ашкара чыхармаьа, онун семантик структуруну тяйин етмяйя хидмят эюстярир. Сюзцн лексик мянасы мцхтялиф шякилдя изащ едилир. В.В.Виноградов йазыр: «сюзцн лексик мянасы онун предмет, яшйа мязмуну олуб дилин грамматик ганунларына эюря формалашыр вя щямин дилин цмуми семантик системинин елементи кими лцьят тяркибиня дахил олур.  В.В.Виноградов ону да гейд едир ки, сюзцн мянасы бядии ясярдя йалныз онун бирбаша коммуникатив-предмет мянасы иля мящдудлашмыр. Сюзцн щярфи мянасы бядии ясярдя башга мяна чаларлары иля зянэинляшир (8, 169).

Сюзцн лексик мяналарынын типолоэийасы иля баьлы тядгигатлар аз дейилдир. В.В.Виноградов сюзцн ашаьыдакы мяналарыны фяргляндирир: бирбаша, номинатив, сярбяст вя тюрямя (метафорик вя метономик) мяналар (8, 171). Сюзцн еля мяналары вардыр ки, бунлар йалныз контекст тяркибиндя мцяййянляшир. Сюз изащлы лцьятдя вериляркян бир сыра мяналарын изащы да айрыжа нцмунялярля ачыгланыр. Нцмуня ясасында изащланмасына ещтийаж дуйулан мяна чох вахт сюзцн бирбаша вя номинатив мянасындан фярглянир.

Сюзцн ишлядилмясинин ясас жящятляриндян бири йалныз предметин номинасийасы дейил, щям дя предметин даща ифадяли образыны йаратмагдыр. Сюзцн ишлядилмяси анламында сюзцн мяхсуси мянасынын елементляринин ишлядилмясини дейил, сюзцн ифадя етдийи щадисянин тясяввцрц иля баьлы дайаныглы ассосиасийаларын йарадылмасыны да нязярдя тутмаг лазымдыр.

Беля бир нятижяйя эялмяк мцмкцндцр ки, мцхтялифсистемли диллярдя сюзлярин лексик хцсусиййятлярини арашдырмаг просесиндя онларын бирляшмя имканлары нязяря алынмалы, сюзлярин сюз бирляшмяляри вя ондан бюйцк контекстдя ишлянмя заманы ифадя етдикляри мяналар юйрянилмялидир. Сюз бядии мятндя ишляняркян она дил системиня хас олан мяналар трансформасийа олуна биляр. Сюз йени мяна чаларлары, йени семляр газана биляр. Сюзляря аид лексик вя семантик ганунауйьунлуглары ашкара чыхармаг сюзцн макро вя микроконтекстля ялагясини, сюзлярин мянасынын бир-биринин цзяриня эялмясини вя сюзцн дахили формасынын ачылмасы кими мясяляляри ящатя едир. Макроконтекст сюз вя бядии тамы, микроконтекст сюз вя онун ятрафыны нязярдя тутур.

 

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Адилов М.И. , Вердийева З.Н., Аьайева Ф.М., Изащлы дилчилик терминляри. Бакы. 1989

2. Реформатский А.А. Введение в языковедение. Москва, 1967

3. Фортунатов Ф.Ф. Избранные труды. Т.1., М., 1956, с.135-166.

4. Хаэр Р.М. Дескрипция и оценка// Новое в зарубежной лингвистике. Вып.16, М, 1985. –С.183-196.

5. Слюсарева Н.А. Проблемы функциональной морфологии современного английского языка. М., 1986, с.176-216с.

6. Щцсейнзадя М. Мцасир Азярбайжан дили. Бакы, Маариф, 1973

7. Ноуэлл-Смит П-Х. Логика прилагательных//Новые в зарубежной лингвистике. М., 1985, с.156-с.155-182

8. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слов. Избранные труды. Лексикология и лексикография. М., 1977, с.169

 

Ачар сюзляр: сюз, мяна, бирбаша, номинатив, сярбяст, тюрямя, лексик, грамматик мяна, лексик-семантик яламят, сем

 

Key words: word, meaning, nominative, free, derivative, lexical, grammatical meaning, lexical and semantic sign

 

Ключевые слова: слово, значение, прямой, номинативный, свободный, производное, лексическое, грамматическое значение, лексико-семантический знак

 

Some questions of differentiation of words on lexical and semantic sign 

RESUME

 

Various aspects of grouping of words, which forms vocabulary foundation of the language, on the base of certain signs, are studied. Various meanings of words are under attention during differentiation of these meanings. Efforts were made to define specific features of difference of direct, nominative and derivative (metaphoric and metonymic) meanings from one another.

 

Бибисара Реджеповна Мамедова

ТЮРКСКОЕ СКЛОНЕНИЕ КАК СИСТЕМА

Система склонения в современных тюркских языках была объектом пристального внимания в прошлом. Видимо, это определялось как экстралингвистическими, так и лингвистическими причинами. В России и Советском Союзе всегда существовала сильная тюркологическая традиция. Она формируется исторически как самое актуальное направление иноязычных исследований, что было обусловлено, с одной стороны, противостоянием Турции, с другой стороны, жизнью в одной стране с множеством тюркских племен. Например, В.Г.Кондратьев, исследовавший тюркские языки в сопоставлении с древнетюркскими, отмечает, что «При сопоставлении системы падежей древнетюркского языка (памятников рунической, уйгурской и манихейской письменности VIII-XI вв.) с системой падежей в современных тюркских языках можно отметить некоторые изменения» (4, 24). Например, отмечается, что в древности конкретно-предметное определение могло передаваться формой основного падежа, тогда как в современных языках это значение передается только родительным падежом. В современных тюркских языках локативное значение передается местным падежом, в древнетюркском эту функцию выполнял дательный падеж. Что касается местного падежа, то в древности он выполнял не только локативные функции, но и аблативные, тогда как в современных языках эти значения выполняются исходным падежом.

В.Г.Кондратьев отмечает, что в древнетюркском языке «существовали особые формы направительного и инструментального падежей, образованные с помощью аффиксов –гару и –ын. В современных тюркских языках эти формы отсутствуют» (4, 25). Ученый указывает, что в некоторых тюркских языках древняя падежная семантика сохраняется. Например, в якутском языке локативные значения передаются только дательным падежом. То же наблюдается в тувинском и уйгурском языках. Затем отмечается, что в турецких диалектах аблатив передается местным падежом, а также сохраняется форма инструментального падежа (4, 25).

Картина, открывающаяся этим анализом со всей очевидностью свидетельствует о сокращении падежей. Поэтому приведение мнения Э.В.Севортяна выглядит излишним. Например: «По мнению Э.В.Севортяна, развитие падежной системы в тюркских языках шло в направлении количественного сокращения падежей» (4, 25). В этой связи можно отметить, что общая логика развития падежной семантики должна развиваться именно в направлении сокращения падежей. Иными словами, древний этап развития языка предполагает конкретизацию падежной семантики по специализирующимся формам. Напротив, развитие языка вообще, и падежной системы в частности, показывает отвлечение от конкретных содержательно-формальных соответствий. Каждая из сохранившихся падежных форм в функциональном отношении оказывается синкретичной. На наш взгляд, это естественная перспектива развития не только системы падежей, а языка вообще. Возможно, эта перспектива также соответствует асимметрии языкового кода.

Дж.Г.Киекбаев указывает, что «Механика выяснения происхождения падежных (как и других грамматических) форм на основе теории определенности и неопределенности напоминает способ доказательства сложной геометрической теоремы (фигуры) или решения какого-либо алгебраического уравнения» (3, 175).

Иногда не совсем понятна логика интерпретации падежной семантики. Например, «Характерно, что огузско-тюркская форма родит. падежа на –ын-ин (-ың – иң), образовавшегося от винит. падежа на –ы-и путем наращивания элемента –н –ң, одновременно является и притяж. формой 2-го лица ед. числа у имен с согласным концом во всех тюркских формах, ср. общетюрк. ат-ың // атын ‘твой конь’, баш- ың // баш-ын ‘твоя голова’ т.д.» (3, 186). В том, что форма родительного падежа является одновременно и притяжательной формой проявляется логика транспозиции знака.

А.И.Иванов выделяет в чувашском языке такие падежи, как основной, притяжательный, дательно-винительный, местный, исходный, творительный, лишительный, причинно-целевой. При этом отмечается важнейшая особенность чувашского языка: «Хотя в современном чувашском языке ситаксическая связь между словами все еще осуществляется в значительной степени без падежного оформления слов, все же падежное оформление играет большую роль» (1, 125). Это утверждение довольно сложно понять, поскольку оно содержит очевидное противоречие. Если синтаксическая связь осуществляется без падежного оформления, то как получается, что падежное оформление играет большую роль? Видимо, падежная семантика или то, что называется падежной семантикой, может выражаться и без соответствуюших морфологических показателей. Поскольку падежное оформление есть не что иное совершенство кода, то, разумеется, оно играет большую роль. То есть оно играет большую роль вообще, в чувашском же языке можно обходиться и без этого. Видимо, с этим связана и функция так называемого основного падежа в этом языке. Характерно, что А.И.Иванов называет эту форму основной, а не именительным падежом.

А.И.Иванов указывает: «Это – исторически первый падеж, точнее – допадежная форма имени, обслуживавшая все члены предложения и ставшая падежом после появления первого аффиксного падежа, в противопоставлении ему (а аффиксный, в свою очередь, возник в противопоставлении безаффиксной форме)» (1, 106).

В этом утверждении содержится универсальная стратегия развития падежной семантики. С другой стороны, становится понятной логика корреляции морфологических показателей с нулем. Действительно, именительный падеж можно назвать основным падежом, поскольку это знак в его чистой данности. Поскольку в именительном падеже знак берется вне каких-либо синтаксических реляций, он и является основным падежом. Одновременно именно по этой причине знак сам по себе, в исходной форме, в аккумулированной форме содержит в себе семантику всех падежей. Иными словами, отсутствие морфологических показателей означает только одно – наличие семантики всех падежей.

На наш взгляд, подобная универсальность функции исходного падежа совершенна логична. Забегая вперед, можно определить схему развития системы склонения в ее формальной выраженности. Вполне достаточно одного падежа (одной формы), аккумулирующей в себе все возможные падения/казусы. Именно в этом смысл того, что падежная семантика определяется синтаксически. Каждое выпадение требует собственного выражения. Это требование кода, который предполагает дифференцированность. Возможно, падежная система представляет собой оптимальную панораму для иллюстрации соссюровского положения о том, что именно дифференциальный признак обеспечивает значимость знака в рамках системы. Это положение одинаково ценно как для языковой системы в целом, так и для отдельных подсистем.

Основной падеж на стадии аккумуляции универсальной падежной семантики коррелирует со всеми падежами, которые наличествуют только и исключительно виртуально. Таким образом, стратегия развития падежной семантики выг­лядит как корреляция основного падежа с несколькими нулями. Именно такое положение и дает основание для ассоциации с алгебраическими формулами.

Учитывая положение системы склонения в тюркских языках, видимо, можно утверждать, что она сохраняет в себе рудименты филогенеза. Сравнительно-исторический анализ тюркских языков дает возможность проследить путь развития в каждом из них.

Вызывает возражение определение основного падежа в семантическом отношении как неопределенного: «в семантическом отношении – неопределенный падеж, немаркированный член оппозиции, противопоставленный маркированным; в морфологическом – прямой, начальный, безаффиксный, неоформленный, противопоставленный косвенным, неначальным, аффиксным, оформленным; в синтаксическом – общий падеж, обслуживающий пережиточно все члены предложения, противопоставленный частным падежам; в статистическом – основной падеж, употребляющийся чаще всех других и противопоставленный группе неосновных» (1, 106).

Здесь мы видим очевидную экстраполяцию внешних признаков на внутренние. Основной падеж действительно является немаркированным в морфологическом отношении, именно потому что это исходный падеж. Однако считать его неопределенным в семантическом отношении совершенно неправомерно. Формальная исходность не соответствует исходности семантической.

Следует учитывать одно обстоятельство. Когда мы называем основной падеж неопределенным, мы рассматриваем его как искусственное образование, противопоставленное семантике падежей, имеющих морфологические показатели. Однако совершенно закономерно предтавлять себе исходный падеж как аккумулятор семантики всей парадигмы, взятой в целом. Именно это обстоятельство делало возможным обслуживание этой формой имени всех членов предложения. Совершенно ясно, что индоевропейский термин nominativus не обнаруживает подобной универсальной семантики, что и находит отражение в его внутренней форме. Та же традиция продолжается и в русском языке. Термин именительный, являющийся калькой с nominativus,  не сигнализирует о том, что это основной падеж. Актуальность внутренней формы говорит о том, что слово в этом падеже лишено какой бы то ни было семантики, кроме назывной. Поэтому эта форма и представляет собой абсолютный нуль, коррелирующий с любым минимальным от него отклонением. Если это минимальное отклонение оформлено как соответствие содержания форме, то это и любой другой член парадигмы по отношению абсолютному нулю именительного падежа.

В чувашском языке, а возможно, и во всех тюркских языках исторически, основной падеж содержал в себе на виртуальном уровне функцию обслуживания всех членов предложения. Характерно, что эту особенность он сохраняет и на более позднем этапе, когда морфологически оформились другие падежи: «общий падеж, обслуживающий пережиточно все члены предложения» (1, 106).

Вопрос, рассматриваемый Р.О.Якобсоном, ставит по отношению к тюркским языкам и С.Н.Иванов. Фактически этот вопрос связан с более широкой семиотической проблемой тождества и единства знака. Именно эту проблему называет в качестве основной С.Н.Иванов, рассуждая о падежной парадигме в тюркских языках. Он указывает, что «Главный вопрос, возникающий при изучении склонения в каком-либо языке, – это вопрос о соотношении формы и значения. Многообразие значений той или иной падежной формы ставит исследователя перед необходимостью определить, в какой степени едины и однородны эти значения, объединены ли они друг с другом, и если объединены, то каким образом; как соотнесены эти значения между собой: образуют ли они систему связанных значений или же в одной форме объединено несколько уже несовместимых для данного языка, хотя генетически и родственных значений?» (2, 51).

Фактически С.Н.Иванов ставит вопрос о том, распространяется ли гетерогенность плана содержания и плана формы в языке, или асимметрия кода, на падежную парадигму или нет? Этот вопрос имеет прежде всего большое теоретическое значение. С одной стороны, асимметрия кода расшатывает любую парадигму, в том числе и падежную. С другой стороны, сложившаяся система со всеми рудиментарными фактами есть не что иное, как результат действия асимметрии. В этом смысле синхрония падежной парадигмы есть одновременно результат асимметрии кода. Поскольку всё определяется на синтаксическом уровне, то любая транспозиция знака в конечном счете представляет собой итог развития. В этом смысле охваченность многих значений одной формой, как нескольких форм для одного значения вполне допустимо интерпретировать как результат асимметрии кода, наглядно манифестируемой в парадигме падежей.

С.Н.Иванов приводит, как и другие ученые, обсуждающие данную проблему, высказывания за и против реальности того, что в языкознании принято называть инвариантом. Характерно, что «Пути решения проблемы соотношения единичных проявлений какой-либо грамматической категории и ее грамматической сущности лежат в уяснении диалектики соотношения единичного и общего в том виде, как это трактуется марксистской диалектикой. Марксистская диалектика учит, что всеобщее определение родового понятия не может быть получено абстрактным выделением одинакового в видовых понятиях, относящихся к данному родовому классу» (2, 52).

В недавнем нашем прошлом было характерно обращаться к маркистской диалектике, но непонятно, почему марксистская диалектика против выделения инварианта. Под инвариантом следует понимать общий идеальный тип, которому в речи соответствуют варианты. На наш взгляд, тут все находится в рамках гегелевской диалектики, «поставленной Марксом с головы на ноги». Наиболее четко это прослеживается, конечно же, в области фонетики. Не случайно, что и термины, дифференцирующие языковое и речевое в большинстве своем фонетического происхождения. Когда нас учат произность трудные звуки, например, арабского или французского языка, нас пытаются приблизить к идеальному произношению. Хотя нередко и преподаватели не вполне адекватно произносят эти звуки. Например, гортанные заднеязычные звуки арабского языка. Важно понять, что преподаватели, даже не будучи в состоянии сами произносить правильно эти звуки, на виртуальном уровне совершенно четко знают, как их произносить. Такое явление имеет место и в музыке, когда голос певца не подчиняется его слуху, и он сам понимает, что фальшивит.

С.Н.Иванов дает чрезвычайно интересную интерпретацию основного падежа, причем связывает представленные характеристики исключительно с тюркскими языками. Например: «Основной падеж – это исходная, «словарная» форма имени. В основном падеже наиболее наглядно выступают свойства тюркского имени. Как известно, тюркское имя, взятое само по себе, т.е. вне предложения, совмещает в себе значения единичного предмета данного ряда и совокупной множественности предметов этого же ряда. Эти два значения можно было бы соответственно назвать: конкретно-предметное и отвлеченно-предметное (предметно-качественное), видовое и родовое» (2, 53).

Связывая эти особенности основного падежа с тюркскими языками, создается впечатление, как будто бы в других языках дело обстоит иначе. Необходимо отметить, что соотношение денотативного и референциального значений в семантической структуре любого слова и делает его носителем одновременно конкретно-предметного и отвлеченно-предметного значений. Это обстоятельство и дает основание рассматривать любое слово как имя. С другой стороны, именно эта особенность слова как знака и позволяет воспринимать его как виртуальный знак в языке, как бы стратегически воплощающий все возможные речевые проявления.

Вообще разграничение языкового и речевого, восходящее к Ф. де Соссюру, на наш взгляд, до сих пор трактуется совершенно произвольно и по-разному. При этом всем исследователям кажется, что они не выходят за рамки основной соссюровской дихотомии.

Тот факт, что концептуальное ядро знака составляет элементарное понятие о классе предметов, и дает возможность ему, знаку, называть бесчисленное количество единичных предметов. С.Н.Иванов указывает, что «основной падеж – это не только падеж субъекта, действующего лица. Как свидетельствуют приведеннные данные, в нем очень сильны отвлеченно-предметные, с качественным оттенком, значения, позволяющие ему выступать и в функциях определения и «качественного» дополнения» (2, 58-59). Таким образом, приведенное высказывание С.Н.Иванова полностью подтверждает нашу мысль о выраженности асимметрии языкового в падежной системе тюркских языков.

Характерно определение родительного падежа: «Падеж, который тюркологическая традиция называет родительным, характеризуется однородностью синтаксического использования и синтаксической соотнесенностью с категорией принадлежности. Родительный падеж – это форма имени, отнесенного к другому имени, снабженному аффиксом принадлежности, как определение» (2, 56). Необходимо было отметить, о какой тюркологической традиции идет речь. С.Н.Иванов не выходит за рамки русской тюркологической традиции. Так, в азербайджанском языкознании существует очень точное определение этого падежа, сигнализирующего о его синтаксической функции, на системном уровне представленного соответствующим аффиксом. Здесь также выделяется семантика конкретной принадлежности, которая в диапазоне данной парадигмы распространяется до семантики отношения вообще.

Винительный падеж, согласно С.Н.Иванову, обнаруживает стабильность с точки зрения семантики актуализированного прямого дополнения. Однако указывается противопоставление винительного падежа, как падежа прямого дополнения, основному падежу, как падежу предметной характеристики действия (2, 57). Это еще одно свидетельство полифункциональности основного падежа в тюркских языках.

С.Н.Иванов выделяет различные значения в дательном падеже. Например: «Синтаксическое употребление дательного падежа выявляет две группы значений в нем. Одна группа связана с выражением объекта, обозначающего направление, конечный пункт движения, цель /…/ Другая группа значений объединена общим значением объекта ответного действия, т.е. объекта, вызывающего в качестве реакции на него, в качестве замены, компенсации, эквивалента его какое-либо действие, явление или предметное возмещение» (2, 59). С.Н.Иванов тут же отмечает, что «Нетрудно видеть, что эти две группы значений в известном смысле противоположны друг другу» (2, 59). Нам как раз трудно понять, в чем суть противоположности. Ведь речь идет об инвариантной семантике, которая во всех комбинаторных случаях реализации связана с обозначением направленности на объект. Вообще, хотя это прямо и не утверждается, такого рода анализ восходит к аналитическому типу А.А.Потебни, когда каждая наблюдаемая в речи форма есть не что иное, как самостоятельный знак. Подспудно в контексте преставленного анализа манифестируется стиль анализа А.А.Потебни. Противоположность здесь как раз устраняется в силу охваченности общим типовым значением направленности на объект.

В тюркских языках особой разветвленностью значений выделяется исходный падеж. Перечислив все эти значения и приведя на каждый из них по иллюстрации, С.Н.Иванов заключает, что «в исходном падеже, как и в дательном, сталкиваются две группы противоположных значений – отложительности и «приложительности», отдаления от предмета и частичного затрагивания предмета» (2, 61).

Следует отметить, что и в этом случае мысль ученого вызывает возражения. То, что определяется им как семантика «приложительности» и в силу этого оказывается противоположной семантике отложительности, как основному концептуальному ядру семантики исходного падежа, на самом деле достаточно четко связано с этим концептуальным ядром интегральными семами. Постараемcя объяснить это на иллюстративном материале, представленном самим С.Н.Ивановым. Например: «јäтмiш јäрдiн курдылар (34, 3-4) ‘воздвигли в семидесяти местах’; артымыздан јав јäтдi (332, 6) ‘нас сзади настиг враг’; Дäвläт хаhлыкны карачылыкны iкi кiшiдiн кöрдÿк (275, 16-17) ‘через этих двух человек [открывших заговор] мы увидели преданность власти и бдительность’; тÿнlikдiн бiр јарук нäмäрсä кäliб кiрдi (61, 11) ‘через отверстие шатра вошло что-то светлое’; бäläнд суфадын јыкылыб (251-252) ‘споткнувшись о высокий порог’; ағзындын öпäрмäн (284, 18) ‘я поцелую их в уста’; јурт мäсläҳäтiдiн кöп нäсiҳäтläр кылыб (131, 19-20) ‘дав много советов о государственном устройстве’» (2, 60-61).

С.Н.Иванов во всех этих примерах видит семантику приложительности. Как это ни странно, но всех этих примерах также представлена семантика отложительности, что и делает их проявлением исходного падежа, или означает их охваченность семантикой отложительности.

Например, в первом примере јäтмiш јäрдiн курдылар – речь идет о том, что воздвигнутое было воздвигнуто (торчало, возвышалось) от семидесяти мест. Во втором примере – артымыздан јав јäтдi –  речь идет о том, что удар был нанесен врагом сзади. Сам С.Н.Иванов переводит этот пример как ‘нас сзади настиг враг’. Совершенно очевидно, что наречие сзади, использованное С.Н.Ивановым и аккумулирует в себе семантику отложительности, а вовсе не приложительности, как он думает.

Третий пример – Дäвläт хаhлыкны карачылыкны iкi кiшiдiн кöрдÿк – не через этих двух человек, а от этих двух мужчин мы увидели, т.е. от них.

В следующем примере – тÿнlikдiн бiр јарук нäмäрсä кäliб кiрдi – не в отверствие вошло, как это предлагает С.Н.Иванов, а из (от) отверствия вошло. Иными словами, важно не то, что в отверствие (снаружи) вошло во внутрь (тактика внешняя), а из (от) отверствия вошло, т.е. снаружи внутрь для сидящих внутри (тактика внутренняя). Ср. deşikdən siçan çıxdı.

Следующий пример: бäläнд суфадын јыкылыб. Совершенно неверный перевод предлагает С.Н.Иванов: ‘споткнувшись о высокий порог’. Тут дело не в том, что он споткнулся о что-то (семантика приложительности). Речь идет о том, что он упал јыкылыб, упал от чего? От высокого порога.

Та же семантика в предложении ағзындын öпäрмäн. Не куда я поцелую, а, например, «откуда, от какого места сорву поцелуй – от губ».

И, наконец, та же семантика отложительности обнаруживается и в предложении јурт мäсläҳäтiдiн кöп нäсiҳäтläр кылыб. Не ‘дав много советов о государственном устройстве’, как это предлагает С.Н.Иванов, а «от какой области, о чем, из чего дал много советов».

На наш взгляд, С.Н.Иванов очень легко переводит структуры тюркского языка в нормативные структуры русского языка. Иначе и быть не может, поскольку он не может переводить с тюркского языка, создавая неправильные конс­трукции на русском языке. Однако одна и та же денотативная семантика, на глубинном уровне соотносясь с семантикой отложительности, на поверхностном уровне всецело зависит от синтаксических и даже стилистических норм того языка, на котором предложение оформляется. Фактически в русском переводе мы имеем трансформ тюркской глубинной структуры. На наш взгляд, совершенно неправомерно судить по этому русскому трансформу о семантике тюркского падежа.

Во всех приведенных примерах, как показал анализ, обнаруживается семантика отложительности. Это разные случаи комбинаторного варьирования общего значения исходности, которые полностью охватываются инвариантной семантикой.

Совершая ошибку в интерпретации падежной семантики, С.Н.Иванов неверно толкует и семантику соответствующих идиоматизированных (как он их называет) сочетаний. Так, он указывает: «Различные значения исходного падежа (преимущественно причинные) дают жизнь идиоматизированным сочетаниям глагольных форм с объектом, в которых падежная форма представляется немотивированной: Сабаҳ кылған iшiндiн пiшiман болуб (99, 15) ‘Утром, раскаявшись в содеянном…’; ат за’iфалардын шäрмäндä болуб (251, 16-17) ‘стыдясь посторонних женщин’; умрларындан бiзар болуб (231, 15) ‘отчаявшись в своей жизни’» (2, 61).

Совершенно непонятно, почему автор считает, что падежная форма в этих идиоматизированных сочетаниях является немотивированной. Определение или термин немотивированный означает отсутствие связи с этимологическим значением. В этой связи не совсем ясно, что заставляет называть эти сочетания идиоматизированными. Поэтому семантика падежа даже не может определяться как этимологическая. Например, умрларындан бiзар болуб вполне соответствует употреблению в современных тюркских языках. Что же касается семантики падежа, то она представлена на эксплицитном уровне. Следовательно, и падежная форма вполне мотивирована.

В связи с интерпретацией различных значений исходного падежа в тюркских языках, представленной С.Н.Ивановым, следует, видимо, отметить, что данная интерпретация не соответствует тюркской ментальности, и различия носят когнитивный характер. Например, там, где С.Н.Иванов склонен видеть противоположные значения в одной и той же падежной форме, он интерпретирует не тюркский оригинал в соответствии с тюркской ментальностью, а русский ментальный трансформ. Это и позволяет ему говорить о противоположной семантике.

Значения местного падежа он связывает с местом и временем. Однако совершенно справедливо отмечается, что «в некоторых тюркских языках сосуществует с динамическим значением процесса, длящегося во времени (ср. временные формы глагола, развивающиеся на основе этого падежа, типа турецк. yazmaktayım, yazmaktasın и т.д.)» (2, 62).

На наш взгляд, знаменательно, что семантика местного падежа в тюркских языках охватывает как местные, так и временные значения. Данный факт также поддается когнитивному осмыслению, а именно – можно предположить, что время для древних тюрок ассоциировалось с пространством. Следы древних тюрок сегодня можно обнаружить во многих местах земного шара, происхождение многих цивилизаций связано с их именем, от Шумера до Сибири. Когнитивный анализ лексико-семантической и грамматической системы тюркских языков говорит о том, что они жили в разные времена, по-разному проявляли свою активность на различных территориях.

Ключевые слова: падеж, парадигма, ареал, тюркские языки, время, пространство

Açar sözlər: hal, paradiqma, areal, türk dilləri, zaman, məkan

Key words: case, paradigm, area, Turkic language, time, space

 

ЛИТЕРАТУРА

1.                 Иванов А.И. Склонение и его роль в чувашском языке // Ученые записки Научно-исследовательского института при Совете Министров Чувашской АССР. Чебоксары: Чувашское книжное изд-во, 1969, с. 106-126.

2.                 Иванов С.Н. К интерпретации тюркского склонения (по материалам «Родословного древа тюрок» Абу-л-гази-хана) // Исследования по филологии стран Азии и Африки. Л.: Изд-во ЛГУ, 1966, с. 51-62.

3.                 Киекбаев Дж.Г. О происхождении некоторых падежных форм в урало-алтайских языках в свете теории определенности-неопределенности // Вопросы методологии и методики лингвистических исследований. Уфа: Башкирский государственный университет, 1966, с. 175-190.

4.                 Кондратьев В.Г. Развитие падежной системы в тюркских языках // Востоковедение. Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1979, с. 24-31.

 

XÜLASƏ

TÜRK HALLANMASI SİSTEM KİMİ

Məqalə türk dillərindəki hal sisteminə həsr olunub. Məqalədə tarixi proseslər nəzərdən keçirilir. Göstərilir ki, türk hal sistemində məkan anlamı mühüm yer tutur. Bu amil məntiqi və koqnitiv cəhətdən səciyyələndirilir.

 

SUMMARY

TURKIC CASES AS A SYSTEM

The article deals with the case system in turkic languages. The historical processes are reviewed.  The notion of space is claimed to be of impartance in turkic case system. This factor is characterisied in terms of logics and cognitive.

Шямсизадя Ирадя Инайят гызы

ЦНСИЙЙЯТ ПРОСЕСИ ВЯ ОНУН ЕЛЕМЕНТЛЯРИ

Мцасир дюврдя дилчиликдя цнсиййят просесинин комплекс шякилдя юйрянилмясиня диггят артырылмышдыр. Буну доьуран ясас амиллярдян бири инфор­масийанын ютцрцлмяси вя гябул едилмясиндя йени електрон технолоэийасы васитя­ляриндян истифадянын артмасыдыр. Мялуматын електрон васитяляриня сцрятля дахил едилмясинин важиблийи, мялуматын гыслыьы, информасийанын йенилийи, мялумата кющня оланын дахил едилмясиня йол верилмямяси коммуникатив акт гаршысында гойулан тялябляри артырыр. Коммуникасийа акты информасийанын ютцрцлмяси вя гябул едилмяси просесидир. «Информасийа – щяр щансы мялумат дейил, анжаг вя анжаг щяр щансы бир мялуматын йени олан щиссясидир. Бу онун жидди терминолоъи мянасыдыр» (1, 161).

  Цнсиййят просесини айры-айры щиссяляря айырмаг мцмкцндцр. Мцасир дилчиликдя цнсиййят ващидляри «коммуникатив акт» термини иля адландырылыр. Азярбайжан дилчили­йин­дя бу терминин «цнсиййят акты» варианты да истифадя олунур.  Цнсиййят просеси юзлц­йцндя континиумдур. Бу просес онун иштиракчыларынын фасилясиз гаршылыглы тясири кими эедир. Бунунла беля, гейд едилян фасилясиз просесин дискрет ващидлярини айрмаг лазым эялир.

Дил дашыйыжылары арасындакы гаршылыглы нитг тясири акты коммуникатив актдыр. Беля акт заманы тяряфляр информасийа мцбадилясиндя олурлар. Елми ядябиййатда нитг акты бир тяряфин диэяр тяряфи нязяря алмагла щяйата кечирдийи нитг фяалиййяти кими, коммуникасийа акты ися цнсиййят просесиндя иштирак едянлярин бир-бириня цнванланмыш нитг актларынын топлусу кими тяйин олунур (2, 14).

Коммуникасийа просесиндя иштирак едянляр коммуникантлардыр. Онлардан бири информасийаны ютцрян, диэяри ися гябул едяндир. Коммуникантлар айры-айры фярдляр ола билдийи кими, коммуникант функсийасында чыхыш едян тяшкилат, ширкят, идаря вя с. ола биляр. Икинжи щалда коммуникасийа просеси информасийанын мцяййян тяшкилата ютцрцл­мяси щалыны нязярдя тутур. Беля информасийа мяктуб вя йа башга сяняд олур.  Гейд едилян щалда биз мцяййян абстаксийа иля гаршылашырыг. Бу заман да информасийаны сон алан йеня дя шяхс олур. Фяргли жящят ондадыр ки, щям информасийа ютцрцжцсц, щям дягябуледижиси коллеэиал вя йа цмумиляшмиш формада чыхыш едир. Бу жящят информа­сийанын формалашдырылмасы, кодлашдырылмасы вя декодлашдырылмасына тясир эюстярир.  Хябяр вя йа мялумат мцяййян щюкм, ифадя, цмумиййятля мятндир. Гейри-вербал просесдя информасийа шякил, график вя с. шякилдя формалашдырыла билир. Мясялян кцчя щярякяти нишаны гейри-вербал информасийа дашыйыжысыдыр. Мялуматлар мцхтялиф сяжиййяли ишарялярдян (сюз вя гейри-вербал) ибарят олур. Бу ишаряляри дилчилийин семиотика вя йа семиолоэийа бюлмяси юйрянир. Ишаряляр мцяййян ишаряляр системи, код вя йа дил ямяля эятирир. Мясялян, вербал дил, жест дили, Морзе ялифбасы, програмлашдырма дили вя с.  Бурадан беля нятижя чыхыр ки, коммуникасийа вербал вя гейри-вербал олмагла ики формайа маликдир вя бу ики формадан бириндя щяйата кечирилир. Йери эялмишкян ону да гейд едяк ки, бязян вербал вя гейри-вербал информасийаларын гарышыьындан истифадя олунур. Мяслян, мцяллимин тялябя иля диалогу чертйоъда чякилмиш детал щаггында олдугда вербал мялуматын, гейри-вербал мялуматла бирэя коммуникасийа просесиндя иштиракы баш верир. Бу типли цнсиййят щаллары аз дейилдир вя онларын мцхтялиф типляри тяжрцбядя юзцнц эюстярир. Инсан цчцн ясас вербал коммуникасийа просеси цстцнлцк тяшкил едир. Вербал коммуникасийайа васитяляриня йазылы вя шифащи нитг аиддир. Гейри-вербал коммуникасийа васитяляри ики йеря бюлцнцр илкин гейри-вербал дилляр (жестляр, пантомима, мимика вя с.), сонрадан йарадылмыш гейри-вербал информасийа васитяляри (Морзе ялифбасы, програмлашдырма дили, йол щярякяти нишанлары вя с.). Коммуника­сийа­нын вербал ифадя васитялярини дилчилик, гейри-вербал ифадя васитялярини ися паралингвистика вя семиотиканын айры-айры бюлмяляри тядгиг едир. Лакин щяр ики форманыын бир-бири иля гаршылыглы ялагясинин мювжудлуьу ашкардыр.

Коммуникасийанын мцхтялиф формалары вя нювляри вардыр.  Коммуникасийанын йазылы, шифащи, визуал вя диэяр формалары вардыр. Бу формалардан щяр бири диэяриндян ютцрцлян информасийанын кодлашдырылма системи иля фярглянир. Кцтляви информасийа васитяляри мцхтялиф коммуникасийа васитяляриндян истифадя едир. Мясялян, телевизийа вя кинода данышыг дилиндян, шякиллярдян, мусигидян истифадя олунурса, гязетдя йазылы дилдян, шрифтдян, иллцстрасийа вя шякилляр юзцня йер алыр. Шрифтин мцхтялифлийи, курсивляр, мцхтялиф чярчивяляр, сцтунлар да гязкт цчцн коммуникатив васитя ролуну ойнайыр. Кинода мусигинин функсийасы даща эенишдир. Мусиги данышыгларарасы бошлуьу долдурур, коммуникасийа просесинин фасилясизлийинин тяминедижисиня чеврилир. Кино дилинин лингвистик аспектдян юйрянилмяси филмдя сяслянян диалоъи вя монолоъи нитги юйрянмякля мящдудлашыр. Лакин мцасир лингвистикада вя йа кинодакы коммуникатив просесин арашдырылмасы мясяляйя башга аспектдян йанашмаьы тяляб едир. Мусиги, титр, екрандакы мянзяря, дивардан асылмыш шякил, бинанын цстцндяки йазы, ишыьын сюнмяси, щаванын гаралмасы, актйорларын мимика вя ъестляри вя коммуникатив актын васитяляриня чеврилир вя онлар информасийанын ютцрцлмяси вя гябулунда юзцнямяхсус рол ойнайыр. Вербал васитялярдян фяргли олараг, гейри-вербал васитяляр субйектин щямин васитяляри нежя гаврамасы иля баьлы ялавя еффектляр йарадыр. Бу хцсусиййят дил материалынын гавранмасында да юзцнц эюстярир. Лакин вербал васитялярдя йозум цчцн имканлар мящдуддур. Бурада мяна вя семантика юн планда дурур.

Гожа балыг тутур. Ихтийар балыг тутур. Ушаг балыг тутур. Бу жцмлялярдя биринжи елемент фярглидир. Лакин щяр цч жцмлянин цмуми мязмунунда фярг вардыр. Комму­никасийа актынын ютцрцжцсц вя информасийаны гябул едян цчцн бу фяргляндирмянин ящямиййяти вардыр. Бурада йаш фяргинин габардылмасы амили юзцнц эюстярир. Верилмиш жцмлялярдян щяр бир щансыса контекст вя йа мятн, цмуми диалогла баьлы олдугда субйекти сяжиййяляндирян мцяййян жящятин габардылмасы ящямиййят кясб едир. Контестля баьлылыг олмадыгда ися информасийанын тясир вя ящямиййят даиряси даралыр.

Гожа балыг тутур. Бу жцмлядяки биринжи компоненти башга сюзля явяз етсяк цмуми мязмунда дяйишмя баш верир. Лакин жцмлянин щяр щансы цзвцнц ихтийари шякилдя дяйишмяк мцмкцн дейилдир. Мяслян, (Гожа, ушаг, жаван, гыз, Ящмяд, Мяммяд) балыг тутур. Мютяризядя верилмиш сюзлярдян щяр щансы бирини биринжи компонент кими истифадя етдикдя информасийа формалашыр. Просес ейни олур, просесин субйекти ися дяйишир. Тябият балыг тутур. Дяниз балыг тутур. Пянжяря балыг тутур. Бу шякилдя олан конструксийалардан щяр бири дилин грамматик тялябляриня жаваб верир. Лакин мяна, мязмун бахымындан онларын щеч бири коммуникасийа акты цчцн йарамыр.

Мялумдур ки, сюзлярин лексик мяна иля йанашы, грамматик мяналары вардыр. «Грамматик мяна сюзлярин бир-бири иля мцнасибятдя оларкян алдыглары мянадыр.» (3, 143). М.Щцсейнзадя эюстярир ки, «сюзцн юз ясас лексик мянасындан башга, нитгдя жцмля дахилиндя бир вя йа бир нечя грамматик мянасы олур. Сюзцн грам­матик мянасы лексик мянасындан чох олур. ...грамматик мяна нитгдя сюзцн анлашыл­масыны дягигляшдирир, ...сюзлярин бир-бири иля ялагясини эюстярир, ...данышан шяхсин щаггында данышдыьы яшйа вя йа щадисяйя мцнасибятини билдирир»(4, 3-4).

Тябият балыг тутур. Дяниз балыг тутур. Бу жцр жцмлялярин формалашдырылмасы за­маны истифадя олунмуш кодлашдырмада гцсурлудур. Жцмлянин щяр бир ващиди башга ва­щид­лярля ялагядя олур. Жцмля дахилиндя  щям грамматик ялагя, щям дя семантик яла­гя ва­жибдир. Жцмлянин щяр бир цзвц синтаксемдир. Щяр бир синтаксемин жцмлядя юз функсийасы вардыр. Коммуникатив просес цчцн синтаксемлярин дцзэцн сечилмяси важиб шяртдир.

Дилин фикрин ифадя аляти кими тязащцр етдийини вя тяфяккцрля сых баьлылыьыны, дилин, еляжя дя тяфяккцрцн ейни вахтда вя ейни мянбядян йарандыглары цчцн вящдят тяшкил етдийини эюстярян А.Гурбанов дилин инсанлар арасында мцщцм ижтимаи вязифя дашыды­ьы­ны, бу ижтимаи вязифя иля ялагядар онун ики спесифик вязфясинин олдьуну сюйляйир. Тядгигатчы бу спесифик вязифялярдян биринжисинин коммуникатив, диэяринин ися експес­сив вязифя олдуьуну вурьулайыр (5, 330).

Коммуникасийа нювляри коммуникантларын тяркибиня эюря фярглянир. Коммуни­ка­сийанын ашаьыдакы нювлярини айырырлар: 1) интрафярди; 2) фярдлярарасы; 3) груп; 4) кцтляви.

Бу сащяйя даир ишлярдя коммуникасийанын функсийаларындан сющбят ачаркян фярг­ли фикирляр иряли сцрцлцр. Мясялян, Р.Йакобсон коммуникасийанын алты ясас функ­сийа­сыны айырыр. Референтив, емотив, когнитив, поетик, метадил вя фатик адландырылан бу функсийаларын щяр бири бу вя йа диэяр дяряжядя ящямиййятлидир. М.Щеллидей кон­сеп­туал, коммуникатив гиймятляндирмя вя мятн функсийаларыны хцсуси гейд едир (6, 32; 2, 27).  Коммуникасийанын функсийалары онун гейд олунмуш нювляриндя дя апарыжы олур. Она эюря дя коммуникасийа нювлярини айры-айрылыгда нязярдян кечирмяк лазым эялир.

Интрафярди коммуникасийа инсанын юз-юзц иля данышыьыдыр. Инсан дахили моноло­гуну диалоглашдырыр.  Инсан санки дахили сяси, дахили мяни иля данышыр. Бу коммуни­ка­сийа нювцнцн юзцндя дя мцяййян характерик жящятляр ашкара чыхыр. Бязян моноло­гун дахили мянля диалога чеврилмяси баш вермир. Бязян монолог шяхсин юзцня дейил башгаларына йюнялдилир. Информасийа биртяряфли ютцрцлцр. Информасийаны ютцрян тяряф  цчцн гаршы тяряфин бу информасийайа реаксийасы хцсуси ящямиййят кясб етмир. Ж.Мям­мяд­гулузадянин «Юлцляр» ясяриндя Исэяндярин монологу онун щямкяндчиляриня цнванланыр. Бурада адресат адресанта мцражият едир. Кефли Исэяндярин монологунда илк жцмляляр бу функсийаны йериня йетирир. «Бахын! Йахшы бахын! Диггятля бахын! Бу сизин тарихинизя ганла йазылажаг бир сящифя олажагдыр. Сиздян сонра эялянляр бу сящи­фяни ачыб эюряндя дейяжякляр: Тфу сизин цзцнцзя…». Монологун илк жцмляляриндя мцражият вардыр. Бу мцражият адресантын тяйининя кюмяк едир. Бу бахымдан гейд олунан монолог интрафярди сяжиййя дашымыр. Демяли, бцтцн монологлар интрафярди коммуникасийа сяжиййяси дашымыр. Шексприн «Щамлет» ясяриндя Щамлетин монологу интрафярди комму­никасийа нювцдцр.  Монолог фярдин юзцня суалы иля башлайыр вя бу аспектдя дя давам едир.

«Олум, йа юлцм! Суал будур, бу!

Талейин амансыз зярбяляриня дюзцммц,

Йохса цсйанмы галдырым силащланараг?... »

Монлогларын щансы коммуникасийа нювцня аидлийи бязян онларын илк жцмляляриндя айдынлашмыр. Коммуникасийа просесис давам етдикжя цмуми мянзяря айдынлашыр. «Ащ, бу хянжярми, гябзяси мяня сары узанмыш, ужу ганлы. Тутмаг истяйирям, фягят ня эяля эялирсян, ня дя йох олуб эедирсян. …». Шексприн «Магбет» фажиясиндяки Магбетин монологунун илк щиссяси олан бу парча ком­муникантын юзц иля вя йа башга ися коммуникасийа просесиндя олмасы щаггында мялумат вермир.

Фярдлярарасы вя йа шяхслярарасы коммуникасийа коммуникасийанын идеал модели сайылыр вя ики шяхс арасындакы диалоъи нитги ящатя едир. Лакин бу типлик коммуникасийа просесиндя дя цчцнжц тяряф вя йа цчцнжц тяряф функсийасыны йериня йетирян бир чох шяхсляр дя коммуникасийа просесинин иштиракчылары олур. Цчцнжц тяряф шяхслярарасы коммуникасийа просесиндя щям пассив, щям дя актив мювгедя дура билирляр. Онларын активляшмяси коммуникасийа просесинин иштиракчыларындан биринин юз ролуну дяйишмяси иля сяжиййялянир. Мятн сявиййясиндя бу коммуникасийа нювц диалог вя полилог кими фяргляндирилир. Драм ясярляриндя бу нюв коммуникасийа даща чох нязяря чарпыр.

Иблис: Бир лювщя ки, иштя чох бяйяндим.

Елхан. Йащу, сяни ким бурахды?..

Иблис. Кяндим.

Ариф.      Бир мцршид о, сащиби-кярамят.

                                   (Иблисин ялиндян юпяр)

Хош эялдин, аман ня мутлу саят!..

Ряна (дяхи юпяр). Йормуш сизи шцбщясиз йоллар.

Иблис (йарым гящгящя иля). Йох, зянн едярям ки, сящвиниз вар,

Даь, даш, учурум, дяниз вя орман

Янэял оламаз юнцмдя бир ан,

Бир шящпяр ачыб да няэащани,

Мян тейй едярям, бцтцн жящани.

Елхан. Кимсян, яжаба, сяндя ки вар бюйля мящарят?

Иблис. Мян щечля доьан бир улу гцввят, улу гцдрят:

Бир гцдряти-кцллиййя ки, алям мяня бяхащ,

Дцнйада яэяр варса рягибим о да: аллащ!..»

Драм ясяриндян эютцрцлмцш дискурсда иштиракчыларын сайы дюрддцр. Биринжи цч коммуникатив акт Иблисля Елхан арасында эедир. Бу щалда коммуникасийа про­сесиндя Ряна вя Ариф пассив мювгедя дурурлар. Сонракы актда Ариф актив ком­муниканта чеврилир. Лакин Арифин нитги ики щиссясйя бюлцнцр. Биринжи щисся Елхана цнванланыр. Ариф адресат, Елхан адресант функсийасында чыхыш едир (Бир мцршид о, сащиби-кярамят). Бу щалда Елханын нитги щям Елхана, щям дя Рянайа цнванланыр. Нитгин цнванланма обйектиинин дяйишмяси, цмумиййятля данышанын интенсийасы коммуникатив просесин гиймятляндирилмясиндя ящямиййятлидир. Интенсийа фярдя аид хцсусиййятдир. Интенсийа нитг актлары нязяриййясиня нитг актынын иллокутив тящлил сявиййясини дягигляшдирмяк мягсядиля дахил едилмишдир. Интенсийа анлайышы Азярбайжан дилиндя «ниййят» сюзц иля ифадя олуна биляр. Ону чох заман «меан» фелинин «а меанс соме тщинэ бй х» жцмлясиндя вердийи мянайа уйьун гябул едирляр (7, 15).

 Арифя мяхсус коммуникатив актын икинжи щиссяси билаваситя Иблися цнванланыр вя Иблис адресант функсийасында чыхыш едир. Коммуникасийа просесинин нювбяти мярщяля­синдя Ряна активляшир, адресат олур. Адресант йеня дя Иблисдир. Драм ясяриндян эютцрцлмцш нцмунянин коммуникасийа просеси бахымындан мараглы тяряфляриндян бири  одур ки, бурада сонунжу щисся фярдлярарасы коммуникасийадан даща чох интрафярди коммуникасийа формасына йахынлашыр.

Коммуникатив мягсяд коммуникатив актын истигамятляндийи стратежи няти­жядир. Коммуникатив стратеэийа данышанын габагжадан планлашдырдыьы вя ком­муникасийа акт­лары просесиндя коммуникасийа мягсядиня наил олмаг цчцн етдийи нязяри эедишлярдир. Беля ня­зяри эедишлярин бир там шяклиндя бирляшдирилмяси ком­муникатив интенсийа адланыр (8, 18).

Коммуникатив актда иштиракчыларын онлара, цнванланмыш нитг актларына реаксийа­лары мцхтялиф олур. Информасийаны ютцрян тяряфля информасийаны гябул едян тяряфин коммуникатив мягсядиндян асылы олараг конкрет нитг актына реаксийасы фяргли олур.

Коммуникатив акт онда иштирак едянляр арасында информасийа мцбадиляси про­се­сидир. Бу актын ясас беш компоненти фяргляндирилир: адресант, адресат, ялагя, референт, код. «Коммуникатив актын структуру ади цсулла беля тясвир олуна биляр: адресант мцяй­йян коддан истифадя етмякля мцяййян референтля баьлы адресатла ялагяйя эирир» (8, 26).

Коммуникасийаынын груп формасы фярдлярарасы коммуникаксийадан иштирак­чыларын активлийи вя пассивлийиня эюря дейил,  информасийанын юз формасына эюря фярглянир. Беля коммуникасийа нювцндя данышан мцяййян тяшкилатын, идарянин, партийанын вя саир адындан данышыр вя груп мараглары даирясиндя олан информасийаны ютцрцр, груп мараглары даирясиня дахил олан информасийаны гябул етмяйя кюклянир. Беля коммуникасийа просеси щям кямиййятжя, щям дя кейфиййятжя сечилир. Мцасир дюврдя интернетдя тяшкил олунан chat room, forum вя message board типли коммуникасийа просесляри бу гябилдян олан нювдцр.

Нящайят, коммуникасийанын кцтляви нювц мялуматын юзцнцн коммуникатив мараьына, тяжрцбясиня эюря фярглянян чохсайлы адамлар цчцн нязярдя тутулмасы иля сяжиййялянир. Бу щалда телевизийа, радио верилишляри, гязетляр, интернет сящифяляри мялуматын ютцрцжцсц кими чыхыш едир.  Кцтляви вя груп коммуникасийалары сявий­йясиндя информасийа ютцрцжцсц айрыжа бир шяхс ола билдийи щалда, информасийаны гябул едян груп, коллектив, кцтля вя саир олур.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Абдуллайев К. Азярбайжан дили синтаксисинин нязяри проблемляри. Бакы, Маариф, 1998, 282 с.

2. Клюев Е.В. Речевая коммуникация. Москва, 2002

3. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. -Москва, 1941

4. Щцсейнзадя М. Мцасир Азярбайжан дили. -Бакы, Маариф, 1973

5. Гурбанов А . Цмуми дилчлик. Бакы: Маариф, 1989

6. Halliday M.A. Language as code and language as behaviour: A systemic-functional interpretation of the nature and ontogenesis of dialogue // R.P. Fawcett, M. Halliday eds. The semiotics of culture and language: Vol.1: Language as social semiotic. – L.; Dover (N.H.): Pinter, 1984. 3-35.

7. Гойхман О.Я., Надеина Т.М. Речевая коммуникация. Москва, 2001

8. Кобозева И.М. «Теория речевых актов» как один из вариантов теории речевой деятельности//Новое в зарубежной лингвистике. Вп. XVII. М.Прогресс, 1986, -с.7-21, с.15

Ачар сюзляр: коммуникасийа просеси, коммуникатив акт, коммуникант, адресат, адресант, интенсийа, интрафярди, фярдлярарасы, груп вя кцтляви коммуникасийа

Key terms:  communication process, communication activity, communicant, address, addresser, intention, intra-individual, between individuals, group and mass communication

SUMMARY

Forms and types of communication are studied in the article.  Close approach of one communicative type to another one during the process of study of various aspects of influence on formation and continuation of intercourse of persons participating in communication process is studied. 

Ключевые слова: процесс коммуникации, коммуникативный акт, комму­никант, адресат, адресант, интенисия, интра-индивидуальный, между индиви­думами, групповая и массовая коммуникация

 

Cəlilova  Səmayə Əhməd qızı

FÜZULİI DİLİNDƏKİ FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN MƏNA NÖVLƏRİ

Məhəmməd Füzuli milli dilin imkanlarına son dərəcə ustalıqla yiyələnə, bu imkanları daha da artıra bilmiş, onun sərhədlərini gənişləndirməyi bacarmış, ana dilin gücünə güc, gözəlliyinə gözəllik qatmış, ifadə tərzinə yenilik, təravət qazandırmış möhtəşəm bir sənətkar, misilsiz söz ustasıdır. Ərəb, fars və türk dillərində divanlar bağlamış şair hər üç dildə uğurlu söz ustası kimi tanınsa da, heç şübhəsiz, ən böyük uğurunu, doğma dildə qələmə aldığı əsərləri, xüsusilə də türkdilli ədəbiyyatda bənzəri görünməmiş qəzəlləri ilə əldə etmişdir. Füzuli sənətkarlığının zirvəsi türkdilli əsərləri olduğu kimi, orta əsrlər tirkdilli şeirin zirvəsini də elə Füzuli əsərləri təşkil edir.

Füzuli şeirlərinin gücü nə qədər onun məna tutumunda, oxucuya verdiyi poetik hisslərdədirsə, bəlkə elə o qədər də dilinin gözəlliyində, zənginliyindədir.

Frazeologiyaya münasibət məsələsinə gəldikdə, Füzulinin türkdilli yaradıcılığında çox zəngin, rəngarəng mənzərələrin şahidi oluruq. Füzuli şeirlərində işlənmiş frazeoloji birləşmələrin semantik təhlili böyük maraq doğurur, daha doğrusu, qarşıya çıxan dil ustalığı, zənginlik adamı valeh edir.

Semantik təhlil hər hansı ədibin əsərlərindəki bədii dilin məna zənginliklərini, sözün ifadə etdiyi fərqli məna çalarlarını, sənətkarın sözdən istifadə məharətini öyrənmək üçün ən doğru və sınanmış tədqiqat üsullarından sayılır. Belə təhlil vasitəsilə sözün daxili məzmunu açılır, yaxın mənalı sözlərin əlavə əlaqələri meydana çıxır. Eyni səs tərkibinə malik olan sözlərin yaxın və uzaq mənalı hadisələri əks etdirməsi və bu kimi bir çox məsələlər üzə çıxır.

Frazeologiyanın tədqiqində semantik tərkib məsələsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məsələ, ilk növbədə, frazeoloji vahidlərin təşəkkülü və inkişaf tarixi ilə sıx bağlıdır.

Frazeoloji vahidlərin semantik quruluşu haqda danışarkən hər şeydən əvvəl frazeologiyada sinonimlik, frazeoloji sinonimliklə frazeoloji variantlılıq, çoxmənalılığın frazeoloji vahidlərdə rolu, eləcə də frazeoloji omonimlik və frazeoloji antonimlik məsələləri nəzərdə tutulur.

Məhz bu cür araşdırmaların nəticəsində frazeoloji vahidlərdə məna mərkəzini müəyyənləşdirən meyarlardan söz aça, onların sözün həqiqi və ya məcazi mənalarından asılılığından danışa bilərik (Mirzəliyeva M. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. B. 1995).

Ümumiyyətlə, sözlərlə frazeoloji vahidlərin oxşar cəhəti onların məna növlərinə bölünməsidir. Bildiyimiz kimi, frazeoloji ifadələrin çoxmənalılığı, sinonimliyi, antonimliyi, omonimliyi onların üslubi zənginliyini artırır.

Frazeoloji sinonimlik frazeoloji vahidlərin sementik quruluşunda əsas yer tutur. Frazeoloji sinonimlər adı altında mənaca eyni və ya həddindən artıq yaxın frazeoloji vahidlər nəzərdə tutulur və bunlar üçün əsas şərt kimi aşağıdakılar götürülmüşdür: leksik mənanın eyniliyi, həmin frazeoloji vahidlərin tərkibində eyni komponentlərin işlənməməsi, eyni leksik-qrammatik qrupa aid olmaları. Bildiyimiz kimi, sinonimlik əlaqəsi tək-tək sözlər arasında deyil, sözlə frazeoloji ifadə arasında da mümkündür. Frazeoloji vahidlərin sinonimliyi bir tərəfdən başqa bir frazeoloji vahidlə, digər tərəfdən isə sözlə sinonimlik təşkil edir.

Klassik ədəbiyyatımızın zirvəsi olan Füzuli yaradıcılığında fikrin qüvvətli, təsirli və emosional ifadəsi üçün çox vaxt bu və ya digər söz sinonim frazeoloji ifadələrlə əvəz edilmişdir. Onun poeziyasında hər hansı problemin tədqiqi şairin sənətkarlığından, yaradıcılığının zəngin məziyyətlərindən xəbər verməklə yanaşı, ümumi filoloji potensialı barədə aydın təsəvvür yaradır.

Füzuli yaradıcılığında frazeoloji vahidlə müstəqim mənalı sözün sinonimliyi yalnız onlar üçün müştərək bir məna mövcud olduqda mümkün olur:

Sərv sərgəşlik qılır gumru niyazından, məgər

Damənin duta, əyağına düşə, yalvarə su (IV, 44)

Buradakı “damənin tutmaq”, “ayağına düşmək” frazeoloji sinonimləri aman diləmək, kömək istəmək, qarşısında baş əymək, əyılmək mənalarını ifadə edır. Şairin yaradıcılığında “əl açmaq”, bəzi məqamlarda isə “əl götürmək” ifadələri də yalvarmaq mənasında işlədilir:

Çox əl götürüb dualər etdi,

Çox nəzr verib ətalər etdi (II, 91)

Frazeoloji sinonimlərdən bütün üslublarda, xüsusilə bədii yaradıcılıqda geniş istifadə olunur. Bu da söz ustasına - sənətkara eyni hal-hərəkəti müxtəlif şəkildə ifadə etməyə imkan verir. Füzuli fikrini təsirli ifadə etmək üçün frazeoloji sinonimlərin daha da obrazlılarından istifadə etmişdir:

 Saxla, ey əşk, ədəb, getmə səri-kuyinə çox

Ki, düşər gözdənü üzdən, sürulur hər küstah. (I, 108)

Beytin məzmunu belədir: Ey göz yaşı, ədəb gözlə, onun (sevgilinin) diyarına çox getmə, çünki arsızlıq edən hər kəs gözdən düşür, urvatsız-rəğbətsiz olur, qapıdan qovulur.

Şair burada konkret mənzərə ilə mücərrəd qavramı eyni beytə yükləmişdir. Füzuli böyüklüyünün bir sirri də elə bundadır: konkretlə mücərrədi eyni frazeoloji birləşmə ilə ifadə etmək. Burada yaşın gözdən axıb üzdən süzülməsi sevgilinin yaşadığı məhəllədən əl çəkməyib, üzdən-gözdən düşən, xətir-hörmətini itirən aşiqə bənzədilir. Bir yerdə sevgilinin “sərı-kuyi”nə dörd dəfə dalbadal “Vətənimdir” deyən Füzuli nədənsə burada aşiqə bu düşüncənin tam əksini məsləhət görür.

Şair bəzi frazeoloji sinonimləri “hazır şəkildə”, frazmental olaraq ədəbi dilə gətirir, onların şəkil və məzmun sabitliyini saxlamaqla, şer dilini zinətləndirməyə - xalq dilinin maddi-mənəvi koloritinə uyğunlaşdırmağa çalışır. Füzulinin dili (məqalələr, Bakı-Elm 1997 səh. 100)

Bəzi misallara diqqət yetirək:

Baş ağrıtmaq, dəm.... vurmaq;

Çü yox eşq atəşi bir şölə çəksə taqətin, ey ney, (194)

Baş ağrıtma, dəmi-eşq urma, ancaq naleyi-zar et.

Ucuz olmamaq, öz qədrini bilmək:

Qızsan ucuz olma, qədrini bil! (II, 60)

ayaqdan düşmək, usu getmək:

... Kim düşdü dıyaqdan, usu getdi (I, 73)

Füzuli yaradıcılığının bir üstünlüyü də ondadır ki, frazeoloji sinonimlərin daşıdığı məna çalarları, üslubi xüsusiyyətləri ilə əlavə semantik məna yükü ilə qüvvətlənirlər. Məsələn, bir beytdə işlənmiş “ayağına baş qoymaq”, “hörmətini tutmaq” (ehtiram bəsləmə, təzim etmək) birləşmələri bir-birinə sinonim olan frazeoloji vahidlərdir və ardıcıl gələrək məna yükünü gücləndirməyə xidmət edirlər:

Qoyalım başi kümi-badə əyağınə gəlin,

Tutmamaq olmaz onun hörmətini, bir uludur (I, 142).

Füzuli yaradıcılığında sinonim frazeoloji birləşmələr bir sıra leksik vahidlərlə ifadə olunan mənaların obrazlı ifadəçisi kimi çıxış etmişdir. Görün şair “ölmək”  və “öldürmək” mənalarında “can” sözünü nə qədər fərqli mənalarda işlətmiş, bu sözün iştirakı ilə yeni ifadə formaları meydana çıxarmışdır:

“Canını vermək”

Kim versə can yolunda, bulur xaki-məqdəmin (2, 58),

“canını tapşırmaq”

Dün Füzuli arizin görgəc, rəvan tapşırdı can (2, 179),

”canı çıxmaq”

Çıxsa can, xak olsa tən, nə can gərək, nə tən mana (2, 160),

“can fəda eyləmək”

Can fəda eyləməyi yarə həmin mən bilşirəm (2, 125),

“can almaq”

Əgər can almaq istərsən, tənimdən oxunu kəsmə (2, 108)...

 Təkcə bunlarla da bitmir, şair “can tapşırmaq” (2, 179), “candan ayırmaq” (2, 261), “baş almaq”, “varını yox etmək” (2, 179), “torpaq olmaq” (IV, 44), “yer üzündən götürmək”, “qan içmək” kimi frazemlərdən bolluca istifadə etmişdir.

Füzuli “ağlamaq” mənasında işlətdiyi “baş açmaq” (2, 101), “yaxasın yırtmaq” (2, 103), “qanlı yaş tökmək” (2, 103), “qan saçmaq” və s. kimi frazeoloji sinonimlər (2, 135) vasitəsilə sevgi həyəcanından qəlbinin çəkdiyi əzabları təsvir edərək gözlər önündə rəngarəng mənzərə canlandırır:

Gər değil bir mah mehrilən mənim tək zar subh.

Başın açıb nişə hər gün yaxasın yırtar sübh (2, 109)

Beytin məzmunu belədir ki, açılan sabah bir ay üzlü dilbərin eşqi ilə mənim kimi ağlayıb inləmirsə, nədən hər gün başın açıb, yaxasın yırtar. Burada sübh, üfüqün ağarması baş açmağa, günəş doğmadan üfüqdə havanın işıqlanması da yaxa cırmağa bənzədilir.

Sinonimlər istər leksikada, istərsə də frazeologiyada dilin lüğət tərkibinin zənginliyini göstərən amildir. Bunlar dildə çox zaman üslubi əlvanlıq yaratmaq məqsədinə xidmət edir.

Frazeoloji omonimlər fonetik tərkibinə görə eyni komponentlərdən yaransa da, mənaca tamamən fərqlidir, bir-biri ilə heç bir semantik əlaqəsi yoxdur. Azərbaycan dilində omonim frazeoloji vahidlər sinonimlərlə müqayisədə xeyli məhduddur. Füzuli yaradıcılığında bu poetik fəndin nümunələrinə, yəni eyni cür səsləndiyi halda frazeoloji birləşmələrin tamamən fərqli mənalar verməsinə rast gəlirik. Burada səs tərkibi eyni olsa da, mənalar tamaən fərqlidir:

Məhrəm olmaz rindlər bəzminə mey nuş etməyən,

Ey Füzuli, çək ayaq ol bəzmdən, ya çək əyaq (I, 194)

Füzuli deyir ki, şərab içməyən insan rindlər bəzminə girə bilməz. Ya məclisdən ayağını çək, ya da qədəh çək, yəni,şərab iç. (Şərab içmək- yəni, könlünü ilahi eşqlə doldurmaq, Allah sevgisi ilə bu dünyadan uzaqlaşmaq, əl götürmək)

Füzuli bu beytdə türk mənşəli ayaq sözünün omonim mənalarından ustalıqla istifadə etmişdir. “Ayaq çəkmək” bir mənada bir yerə getməmək, digərində isə şərab içməkdir. “Ayaq” qədəh, “çəkmək” isə içmək mənasındadır.

Füzuli az da olsa işlətdiyi omonim frazeoloji birləşmələrdən qüvvətli ahəng və musiqi, ritm yaradır. Təkrar olunan sözlər hər misrada ayrı bir məna almış olur: 1. can vermək  (ölmək),

2. can vermək (diriltmək).

Aşiqə şövqinlə can vermək ikən müşkül degil,

Çün məsihi vəqtsən, can vermək asandır sana (2, 58)

Hər iki misrada “can vermək” frazeoloji birləşməsi işlədilir. Birinci misrada deyilir ki, aşiq sənin eşqin uğrunda canından keçə, ölə bilər. İkinci misrada isə bu fikir bir qədər də inkişaf etdirilərək tamamlanır, sevgili dövrün, zamanın Məsihinə peyğəmbərinə bənzədilir. Dini ədəbiyyatdan məlumdur ki, İsa Məsihə Allah-Təala tərəfindən verilmiş möcüzələrdən biri də onun ölüləri müvəqqəti də olsa dirildə, onunla sorğu-sual edə bilməsidir.

Üz tutmaq- getmək mənasında:

Səhralara tutdu seyl tək üz,

Vahilərə açdı çeşmə tək göz (2, 78)

Üz tutmaq, demək, söyləmək mənasında:

Miskin Füzuliyəm ki, sənə tutmuşam uzum...

Nədən kim, hər kimə üz tutdum, ondan yüz bəla gördüm (2, 126)

Dil uzatmaq - demək, müraciət etmək mənasında; şölələnmək mənasında;demək,

Düşər od şəm dilinə bu səbəbdən ki qılır,

Dil uzadıb gecələr ol mahi-taban ilə bəhs; (2, 93)

(“dil uzatmaq” - yanan fitil alovunun uzanmasıdır)

Dil uzadır bəhs ilə ol arizi - xəndan şəm

Od çıxar ağzından, etməzmi həzər kim, yanə şəm? (2, 191)

Şamın bəhsində şair iki ifadəni vurğulayır: dil uzatmaq və ağzından od çıxmaq. Dil uzadır; 1. dilini, şöləsini getdikcə artırır. 2. Şam gözələ tənə edir, yəni dil uzadır).

Dil çıxarıb kinayə edir (T.Hacıyev. Füzuli: dil sənətkarlığı. Bakı 1994, səh. 56).

Odlara tutuşdu, yasə batdı,

Ol gönçədəhanə dil uzatdı (3, 60).

Bu cür nümunələr Füzuli güdrətini göstərən böyük sənətkarlığın bir nişanəsidir.

Əl (in) tutmaq - saxlamaq, mane olmaq:

Qırırsan əhli, tutalım kimsə əlin tutmaz.

Nə işdir bu, gərəkməzmi sənə, ey simibər, aşıq? (2, 197)

Aşiqlərin, eşq əhlinin ürəyin qırırsan. Tutaq ki, kimsə əlini tutmur, sənə mane olmur. Bu nə işdir, ey gümüş bədənli, sənə aşiq gərək deyilmi?

Əl tutmaq - yardım etmək, kömək etmək;

Füzulini ayaqdan saldı bari-möhnəti-eşqin,

Neçün tutmazsan, ey kafər, əlini bir müsəlmanın (2, 216).

Frazeoloji vahidlərin çoxmənalılığı sözlərlə müqayisədə yox dərəcəsindədir.

Belə ki, “Eyni bir frazeoloji vahidin müxtəlif mənaları müstəqim və ya məcazi mənalar kimi uzlaşmır. Halbuki bu, çoxmənalı sözdə həmişə müşahidə edilir (M.Mirzəliyeva. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. B. 1995. s. 80).

Frazeologizmlərin çoxmənalılığını frazeologizmin leksik vahid kimi məcazilaşması ilə aydınlaşdırmaq olar.

Çoxmənalı frazeoloji vahidlərin sonrakı mənaları onun ilk mənası ilə bu və ya digər şəkildə bağlı olur. Bu baxımdan Füzuli oxucusuna - bədii zövqlə yanaşı “zehni” tərbiyə verir. Misallara diqqət yetirək:

1. Qan tökmək - yaralamaq mənasında

Tökdükcə qanımı oxun, ol asitan içər

Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər. (2, 136)

Şair sikayət edir: Sənin verdiyin əzab mənim qanımı axıdır. Sənin “səri-kuyin” də özün kimi qəddardir, qandan doymur, töküldükcə içir.

2. Qan tökmək - öldürmək mənasında:

Əhli-zaman qanına çox təşnədir zəmin,

Qanın kimin tökərsə, fələk ol zəman içər.

Torpaq insanların qanına çox susamışdı

Fələk hər kimi öldürərsə, o zaman torpaq da onun qanın içər.

3. Qan tökmək - ağlamaq mənasında;

Nola qan tökməklə mahir olsa çeşmim mərdümü,

Nütgeyi-qabildürür, gəmzən mərdümü kimi ustadı var. (2, 139)

Göz bəbəyimin qan tökməkdə usta olduğuna təəccüblənmə. O qabilliyyətli bir nəsildəndir və sənin naz-qəmzən kimi bir ustadı vardı.

”Baş çəkmək” frazeoloji birləşməsinə nəzər yetirək. Bu cür ifadələr yüksək sənət nümunəsi olmaqla yanaşı, həm də təmiz Azərbaycan dilidir.

Məsələn: baş çəkmək - ucalmaq, böyümək mənasında:

Dəşti-ğəmdə xaki-gəbrim üzrə sərvi-girdbad

Çəksə baş, ol sərvdən su kəsmə, ey seyli-sərab. (2, 78)

 Şair selə, suya uz tutur: Əgər qəm səhrasında, qəbrim üstündə bir sərv ağacı bitərsə, ucalarsa, onu susz qoymayın.

Baş çəkmək - alovlanmaq mənasında:

Sanmanız qanlı dügün, sinə dəlib, baş çəkmiş.

Şöleyi- atəşi - ahi- dili- suzandır bu (I, 280).

Zənn etməyin ki, sinəmdə görünən yara qanlı bir dağdır. Bu yanan könlümdən yüksələn ah atəşinin köksümü deşib havaya yüksələn alovudur.

Baş çəkmək - getmək mənasında:

Yəmənilən baş çəkəndə məhçeyi-payati-iqbalı, (IV, 471)

Baş çəkmək, gizlənmək mənasında:

Ol taifə çəkdi xirdəyə baş.

Halətlərin etməz oldular faş (3, 36)

(Söz əhli hərəsi başını öz cübbəsinə çəkib halətlərini gizlədi)

Qeyd etmək lazımdır ki, Füzuli yaradıcılığında çoxmənalı frazeoloji vahidlərin bəzi mənası başqa leksik tərkibdən olan sabit birləşmənin mənası ilə uyğun gəlir. Məsələn, “əl vermək” frazeoloji vahidi bəzi yerdə “üz vermək” frazeoloji vahidi ilə eyni məna daşıyır. Misallara diqqət yetirək:

Əl versə gədayə padişahlıq. (3,85)

Ayaq basdım dəri-ümmidə, sərgərdanlıq əl verdi (3, 125)

Gərçi, ey dil, yar üçün üz verdi yüz möhnət sana! (2, 68)

Frazeoloji omonimlərə və frazeoloji çoxmənalılığa nisbətən frazeoloji antonimlər Füzuli yaradıcılığında daha çox işlənir. Əks mənalı leksik mənalara malik olub quruluş cəhətdən fərqlənən, komponentləri tam üst-üstə düşməyən frazeoloji antonimlər əhatə etdiyi məna qruplarına görə heç də eyni deyildir.

Frazeoloji antonimlər semantik və qrammatik struktur baxımından komponentlərdən birinin antonim sözlə əvəz edilməsi nəticəsində əmələ gəlir:

Məsələn: könlünü pozmaq (zülm etmək) (2, 213)

könlünü şad eyləmə (sevindirmək) (2,  213)

damənin çəkmək - rədd etmə, ətəyin çəkmək (2, 206)

damənin tutmaq - yalvarmaq, yapışmaq (2, 207) və s.

Füzuli xalq danışıq dilində işlənən söz və ifadələrdən istifadə edir, həm də xalq ifadələrindən yaranan ziddiyyətli fikirlərə bir canlılıq verir.

Füzuli, eyb qılma üz çevirsəm əhli aləmdən,

Nədən kim, hər kimə üz tutdum, ondan yüz bəla gördüm

Bu beytdə “üz çevirmək” (incimək, küsmək) və “üz tutmaq” (yaxınlaşmaq) frazemləri təzadın bədii cəhətdən qüvvətlənməsinə kömək edir.

Naz edib döndərmə, ey bidərd, üz üşşaqdən,

Bunca həm göstərmə fəqr əhlinə istığna üzün

“Üz döndərmək” (əlaqəsini kəsmək) birləşməsi (I, 271) üz göstərmək (münasibət qurmaq) komponentlərilə antonim səciyyə daşıyır.

Füzulinin böyüklüyü poetik təfəkkürü, fəlsəfi məntiqi ilə bitmir, həm də doğma dilin imkanlarından son dərəcə ustalıqla istifadə nəticəsində yeni bir dəyər, yeni bir ucalıq, əlçatmazlıq qazanır. Azərbaycan dilinin milli xüsusiyyətlərini öz əsərlərində məharətlə verən şair bu dilin inkişafında yeni bir mərhələ aça bilmişdir. Şair təkcə mövcud iadələrlə kifayətlənməmiş, yeri gəldikcə ortaya yeni deyimlər, ifadələr, söz birləşmələri qoymuşdur.

O, Azərbaycan dilində olan frazeoloji birləşmələrdən istifadə edərək bu dilin qanunlarına uyğun olaraq yeni antonimlər yaratmışdır:

Səbr eylə kim ki, dərd veribdir, dəva verər (I, 159)

Fəthi meyxanə üçün oxuyalım fatihələr.

Ola kim üzümüzə açıla bir bağlı qapı (I, 283).

Bağlı qapını açılması öz həqiqi mənasından əlavə, həm də “bəxti gətirmək” mənasında işlədilir. Bu beytdə həmin ifadə həm konkret, həm də mücərrəd mənaya malikdir.

Beləliklə, klassik ədəbiyyatda Füzuli, farsca divanının müqəddiməsində özünün də etiraf etdiyi kimi, sənətdə sələflərinin, xələflərinin keçə bilmədiyi aşırımlardan adlayan bir ustaddır.

Ədəbiyyat:

1.                 Ялизадя С. Фцзули дилиндя фразеолоэийанын мювгейи вя ящямиййяти. Фцзулинин дили (мягаляляр). Бакы: Елм, 1997.

2.                 Füzuli M. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Elm, 1958,   I c.

3.                 Füzuli M. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Elm,  1958,   I I c.

4.                 Füzuli M. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Elm,  1961,  V I  c.

5.                 Hacıyev T. Füzuli: dil sənətkarlığı. Bakı 1994

6.                 Mirzəliyeva M. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. B. 1995.

Açar sözlər: Füzulinin dili, frazeoloji vahidlər, məna növləri.

Ключевые слова: язык Физули, фразеологические единицы, типы значений.

Keywords: language Физули, phraseological units, types of values.

Типы значений фразеологических единиц в языке Физули

РЕЗЮМЕ

Исследование семантики фразеологических сочетаний в поэтическом языке Физули представляет большой интерес. Говоря о семантическом строении фразеологических единиц, прежде всего, подразумеваются такие вопросы, как фразеологическая синонимия, соотношение фразеологической синонимии с фразеологической вариативностью, роль фразеологических единиц, а также фразеологическая омонимия и фразеологическая антонимия.

Types of means of phraseological units in language of Fizuli

 

SUMMARY

Research of semantics of phraseological combinations in poetic language of Fizuli represents the big interest. Speaking about a semantic structure of phraseological units such questions, as phraseological synonyms, a parity phraseological синонимии with phraseological variability, a role of phraseological units, and also a phraseological homonymy and phraseological antonyms, first of all, are meant.