юадсккю═ юаюянб

 

 

 

 

 

 

 

йкюяяхйкъп═ ыълхьъ═

лжюяхпдхп

 

 

 

 

аюйш √ 2009

 

 

еКЛХ ПЕДЮЙРНПС:     пЪИВХКЪП:

тХКНКНЩХИЮ ЕКЛКЪПХ ДНЙРНПС, ОПНТЕЯЯНП р.ы.ыжяеимнб   тХКНКНЩХИЮ ЕКЛКЪПХ ДНЙРНПС, ОПНТЕЯЯНП х.я.ъкхиебю   тХКНКНЩХИЮ ЕКЛКЪПХ ДНЙРНПС, ОПНТЕЯЯНП б.я.яскрюмкш

 

 

юАЮЯНБ юАДСККЮ ъЯЩЪП НЭКС. йКЮЯЯХЙКЪП ЫЪЛХЬЪ ЛЖЮЯХПДХП. аЮЙШ: ╚мСПКЮМ╩ МЪЬПХИИЮРШ, 2009, 379 Я.

 

 

аХП МЕВЪ ИЕМХ ЯЪМЪР БЪ ИЮПЮДШЗШКШЦ ЯЮЫЪКЪПХ ХКЪ ЛХККЪРХМ ЪУКЮЦ БЪ ЬЖСП РЪПГХМХ, ЛХККХ ПСЫСМС, ХЯРХЦКЮК ЛЪТЙСПЪЯХ БЪ ЩВКЪЗЪЙ ЮПГСКЮПШМШ ЦНПСИСА ЯЮУКЮИЮМ уу ЪЯП юГЪПАЮИЗЮМ ЪДЪАХИИЮРШ АС ЩЖМ ДЪ ЛЖЮЯХПДХП.

йХРЮАЮ ОПНТЕЯЯНП ю.юАЮЯНБСМ АС ЛЧЫРЪЬЪЛ ЪДЪАХИИЮРЮ ЫЪЯП ЕРДХИХ ЕКЛХ МЪГЪПХ ЛЪЦЮКЪКЪПХМХМ ЮГ АХП ЦХЯЛХ ДЮУХК ЕДХКЛХЬДХП.

╚ъsrхn ═tЪzЪ adamШ╩

 

 

 

zeyir bЪy HacШbЪyov AzЪrbaycan xalqШnШn XX ЪsrdЪ dЖnya mЪdЪniyyЪtinЪ bЪxЬ etdiyi dahi ЬЪxsiyyЪtlЪrdЪndir. XalqШmШzШn, bЖtЖn tЖrk dЖnyasШnШn iftixarШ жzeyir bЪy HacШbЪyov ЪdЪbi-bЪdii alЪmЪ hЪyatШ yaxЬШ vЪ dЪrindЪn bilЪn bir yazШВШ kimi gЪldi. хlk gЖndЪn dЧvrЖ vЪ Ъsri ilЪ bir cЪrgЪdЪ addШmladШ. ZamanШn qabaqcШl ideyalarШ sЪviyyЪsindЪ dayanmaЭa, xalqШnШn keВmiЬinЪ hЧrmЪt etmЪyЪ, onun milli lЪyaqЪtini qorumaЭa, indisi vЪ gЪlЪcЪyi ilЪ yaЬamaЭa baЬladШ. Bunun ЖВЖn ilk nЧvbЪdЪ tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalarШn xalqa xeyrini, ictimai mЪnasШnШ dЖЬЖndЖ, onlarШn yayШlmasШ ЖВЖn yeni yollar, Жsullar vЪ formalar tapdШ. MЪdЪniyyЪtЪ bir sШra yeni ЪdЪbi-bЪdii Вalarlar, janrlar gЪtirdi. Bu yolda gЪrgin Ъzab vЪ ЪziyyЪtlЪrЪ dЧzdЖ, dЪhЬЪtli ВЪtinliklЪrlЪ ЖzlЪЬmЪyЪ mЪcbur oldu. Bir an da olsa ЪqidЪsindЪn dЧnmЪdi, ictimai mЧvqeyindЪn geri ВЪkilmЪdi. ъksinЪ, ЪsЪrdЪn-ЪsЪrЪ, ildЪn-ilЪ ucaldШqca tЪrЪqqiyЪ, inkiЬafa bЧyЖk ehtiyacШ olan mЖqЪddЪs xalqШna, doЭma torpaЭШna daha dЪrindЪn baЭlandШ, elinin gЖcЖndЪn, vЪtЪninin qЖdrЪtindЪn qЖvvЪt aldШ, ЧzЖnЖn bЧyЖk daxili dЖnyasШna, coЬqun vЪtЪnpЪrvЪrliyinЪ, sЪdaqЪtli vЪtЪndaЬ olmaЭШna qЪdirbilЪn xalqШnШ inandШra bildi. Bununla da ЧzЖnЪ bЧyЖk bir dayaq vЪ arxa qazandШ. XalqШna hЪqiqi oЭulluq elЪdiyi ЖВЖn adШ ЪbЪdilЪЬdi, ЪsrlЪrЪ vЪ nЪsillЪrЪ nЖmunЪ oldu. XX Ъsrin tarixi ona Чz gЧzЪl sЪhifЪlЪrindЪ yer ayШrdШ. Onu Ъsrin bЧyЖk oЭlu, milli operanШn banisi, musiqili komediya janrШnШn ilk yaradШcШsШ, mahir jurnalist, yeni ВalarlШ publisist ЪdЪbiyyatШnШn ustadШ, ilk maarif vЪ mЪdЪniyyЪt iЬВisi, qЖdrЪtli dramaturq, bЧyЖk dilВi alim √ teatr xadimi, ЪsrlЪrЪ nЖmunЪ olan bЪstЪkar, ⌠Ъsrin tЪzЪ adamШ■, Ъsl vЪtЪndaЬ √ ziyalШ yazШВШ kimi qЪbul etdi. ArtШq ikinci Ъsrdir ki, жzeyir bЪy HacШbЪyov respublikamШzШn dЧvlЪt himni ilЪ hЪr sЪhЪr bizi salamlayШr. Onun mЪna dolu zЪngin ЪdЪbi-bЪdii irsi, hЪr cЪhЪtdЪn kamil, insani hiss vЪ dЖЬЖncЪlЪrdЪn yoЭrulmuЬ mЖdrik ЬЪxsiyyЪti, ЪzablШ vЪ ЬЪrЪfli hЪyatШ bЧyЖk bЪdii vЪ elmi ЪsЪrlЪr ЖВЖn zЪngin materialdШr. Bu qЖdrЪtli sЪnЪtkarШn Ъn birinci obyekti insan, onun hЪyatШ, Ъn birinci qЪhrЪmanШ isЪ xalq vЪ onun mЖbarizЪsi olmuЬdur.

хlk qЪlЪm tЪcrЖbЪlЪrindЪn mЖasir dЧvrЖnЖn ictimai siyasi mЪsЪlЪlЪri ilЪ maraqlanan ж.HacШbЪyov saЭlam ideya-lШ, qabaqcШl ziyalШlar kimi satira sЖngЖsЖnЖ mЖtlЪqiyyЪtЪ, burjua-mЖlkЪdar istismarШna, qeyri-saЭlam Ъxlaq normalarШ-na qarЬШ ВevirmiЬ, inqilabi-demokratik ideyalarШn fЪal mЖda-fiЪВisi olmuЬdur. XalqШn azadlШq uЭrunda apardШЭШ mЖbari-zЪlЪrdЪ, maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШnda yЖksЪk mЪdЪni Ъhval-ruhiyyЪnin, saЭlam Ъxlaq normalarШnШn bЧyЖk ЪhЪ-miyyЪtini qЪbul edЪn Ъdib, mЖasir insanШn tam, yetkin vЪ saЭlam xarakter kimi yetiЬmЪsinЪ, inkiЬafШna xЖsusi ЪhЪmiy-yЪt verirdi. ж.HacШbЪyova gЧrЪ milli ЪqidЪ, mЖbarizlik, haqq vЪ ЪdalЪt uЭrunda tЪlЪbkar olmaq, insanШn bir fЪrd olaraq yetginliyini gЧstЪrdiyi kimi onun dЧvrЖn mЖasir vЪ mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrinЪ mЖnasibЪtinin dЪ dЖzgЖn istiqamЪt tutacaЭШ haqda mЖsbЪt fikir yaradШr. HЪqiqi vЪtЪndaЬ olmaЭШn ЬЪrtlЪri iВЪrisindЪ cЪhalЪt vЪ nadanlШЭa, ЬЪriЪt qanunlarШna, qeyri-saЭlam Ъxlaq normalarШna qarЬШ mЖbarizЪ aparmaЭa ЖstЖnlЖk verЪn Ъdib, mЖxtЪlif formalШ bir sШra publisist ЪsЪrlЪrindЪ paxШllШq, qorxaqlШq, ЬЧhrЪtpЪrЪstlik, eqoizm, ikiЖzlЖlЖk, yalanВШlШq, cЖrЪtsizlik vЪ mЪslЪksizlik, xainlik, Ъxlaq pozЭunluЭu kimi qeyri-insani sifЪtlЪrЪ qarЬШ mЖbarizЪ aparmШЬ, onlarШ maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШna, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪyЪ bЧyЖk ЪngЪl hesab etmiЬdir. Bu cЪhЪtdЪn ж.HacШbЪyovun bir sШra ⌠Ordan-burdan■ sЪrlЧvhЪ-li felyetonlarШ, ⌠Bir baЬШ qapazlШnШn sЧylЪmЪyi■, ⌠Bir firЪng ilЪ sЧhbЪtim■, ⌠HalШmШza dair■, ⌠TЪЪssЖflЪr olsun■, ⌠Daha gЧrЖm nЪ var■, ⌠KЪlЪkbazlar■, ⌠MЖbaliЭЪ■, ⌠вoxluq■, ⌠MЖsЪlmanlarШn halШ■, ⌠чz mЪiЬЪtimizdЪn bir drama■, ⌠Bir mЖsЪlman ilЪ bir ЬvetsalШnШn sЧhbЪti■, ⌠MoizЪ■, ⌠BizЪ dair■, ⌠MЪiЬЪtimizdЪn■, ⌠Hesab mЪsЪlЪlЪri■, ⌠Bazar sЧhbЪti■, ⌠QanlШlШq■, ⌠NiyyЪti xalisЪ■, ⌠AyrШ sЧhbЪt■, ⌠BЪyani mЪs-lЪk■, ⌠HalШmШz■, ⌠чz halШmШzdan■ vЪ sair kimi publisist ЪsЪrlЪr diqqЪtЪlayiqdir.

ж.HacШbЪyov ⌠хrЬad■ qЪzetindЪ dЪrc etdirdiyi bir fel-yetonunda yazШrdШ: ⌠HЪr bir millЪtin iВЪrisindЪ ⌠abbasШnШ bЪyЪnmЪyЪn■ fЪrdlЪr vardШr. Lakin bunlar ЖВ qismdir: biri abbasШnШ bЪyЪnmЪyib beЬ ЬahШ ВШxardanlar, digЪri abbasШnШ (hЪqiqЪtdЪ dЪ qЪlb olduЭuna gЧrЪ) bЪyЪnmЪyib beЬ ЬahШ ВШxarda bilmЪyЪnlЪr vЪ ЖВЖncЖsЖ, abbasШnШ bЪyЪnmЪyib beЬ ЬahШ ВШxarmaЭa aciz olanlardШr. MЪlum olduЭu ЖzrЪ bu ЖВЖncЖ qism hЪr bir millЪt iВЪrisindЪ mЖzЖrr bir ЖnsЖrdЖr ki, bunun sЪnЪti iЬ gЧrmЪyЪ bel baЭlayan adamlarШ hЪvЪsdЪn salmaЭa qЧvl vЪ fel ilЪ ВalШЬmaqdШr■1.

ж.HacШbЪyov digЪr mЧvzularda yazdШЭШ publisist ЪsЪrlЪrindЪ olduЭu kimi, Ъxlaq vЪ tЪrbiyЪ mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edЪn ЪsЪrlЪrindЪ dЪ irЪli sЖrdЖyЖ inqilabi-demokratik ideyalarШ azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ mЪsЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪlЪndirirdi. HЪr bir yazШsШnda xalqШn arzu vЪ istЪklЪrini, vЪtЪnin azad vЪ xoЬbЪxtliyini dЖЬЖnЪn Ъdibin haqlШ tЪlЪbi olduqca tЪbii sЪslЪnir. ⌠MЪrЪzlЪrimizdЪn biri■ ЪsЪrindЪ acizliyЪ qarЬШ ВШxaraq sadЪ, hamШnШn baЬa dЖЬЪ bilЪcЪyi bir dildЪ yazШrdШ: ⌠CЖrЪtsiz hЪmiЬЪ cЖrЪtlinin ayaqaltШsШ olar. Bir ailЪ ЪrkanШndan tutmuЬ dЧvlЪtiyyЪyЪ kimi cЖrЪtli ilЪ cЖrЪtsizin arasШnda bЧyЖk bir fЪrq mЖЬahidЪ olunur. CЖrЪtli sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtlik sayЪsindЪ dolanarkЪn, cЖrЪtsiz mЪzЪllЪt altШnda mЖtЪzЪyyiq fЪna bir ovza ilЪ ЧmЖr keВirЪr. CЖrЪtli oЭul yox mЪnzilЪsindЪ olan ata evini abad edЪr, cЖrЪtsiz isЪ atasШnШn abad evini xarabazara dЧndЪrЪr■2.

MЖsЪlman millЪti iВЪrisindЪ dЪrin kЧk salmШЬ qeyri-insani sifЪtlЪr ж.HacШbЪyov publisistikasШnda dЪrin Жmumi-lЪЬdirilmЪlЪrlЪ verilЪrЪk kЪskin tЪnqid olunur. Zahiri hЪrЪ-kЪtlЪri ilЪ daxili alЪmi arasШnda ziddiyyЪt olan insanШn mЪnЪ-vi yoxsulluЭu mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШna ЪngЪl kimi mЪnalan-dШrШlШrdШ. хnsanШ alВaldan, onu fЪaliyyЪtdЪn qoyan daxili ВirkinliyЪ qarЬШ ВШxan Ъdib yazШrdШ: ⌠хki nЪfЪr mЖsЪlman bir-biri ilЪ gЧrЖЬЖr:

N √ bЪy (zahirdЪ) √ Salam Ъleykim. F √ bЪy, keyfin, ЪhvalШn. XoЬ gЧrdЖk. (жrЪyindЪ - Allah heВ sЪni xoЬ elЪmЪsin, hЪmiЬЪ xarЖzЪlim olasan.)

F √ bЪy √ (zahirdЪ) √ Br, ЪleykЖsЪlam, xoЬ vaxtШn olsun. SЪfa gЪldin (ЖrЪyindЪ - yolda qШВШn sШnШb gЪlmЪsЪydin, lap yaxЬШ olardШ, mЪlun)■1.

ж. HacШbЪyov hЪqiqi mЪnada bЧyЖk xalq sЪnЪtkarШ idi. O, yaxЬШ bilirdi ki, ziddiyyЪtlЪrlЪ, Ъzab vЪ ЪziyyЪtlЪrlЪ, fikir, mЪslЪk vЪ ЪqidЪlЪrin toqquЬmasШ, mЖxtЪlif cЪrЪyanlarШn mЖbarizЪsi ilЪ dolu olan dЧvrЖnЖn, onun geridЪ qalmШЬ, maarif vЪ mЪdЪniyyЪtdЪn uzaq, kЧhnЪ ata-baba qaydalarШna sadiq qalan avam vЪ fanatik xalqШnШn nicatШ ЖВЖn C.MЪm-mЪdquluzadЪ, M.ъ.Sabir, ъ.Haqverdiyev, ъ.NЪzmi, M.S.Ordubadi, F.KЧВЪrli, A.ьaiq, S.S.Axundov kimi o da mЪsuldur. XalqШna, vЪtЪninЪ olan bu mЪhЪbbЪt bЧyЖk sЪnЪtkarШ ЪsЪrdЪn-ЪsЪrЪ tЪzЪ forma axtarШЬlarШna, orijinal Жslub seВmЪyЪ doЭru ВЪkir, onu sЖrЪtlЪ irЪli aparШrdШ. чzЖnЪ olan bu tЪlЪbin nЪticЪsidir ki, ж. HacШbЪyov publisistikasШ sadЪdЪn ictimai dЪrinliyЪ, ciddilЪЬmЪyЪ doЭru inkiЬaf prosesi keВirmiЬdir. ж. HacШbЪyovun bu inkiЬafШnda heВ ЬЖbhЪsiz ki, ⌠Molla NЪsrЪddin■ jurnalШnШn da tЪsiri az olmamШЬdШr. ⌠Molla NЪsrЪddin■ jurnalШ dЧvrЖn ЪdЪbi inkiЬafШnda, bir sШra ЬЪxsiyyЪtlЪrin yetiЬmЪsindЪ mЖstЪsna rol oynamШЬdШr. XX Ъsr demokratik ЪdЪbi hЪrЪkatШn elЪ bir nЖmayЪndЪsi yoxdur ki, onda ⌠Molla NЪsrЪddin■in tЪsiri hiss edilmЪsin. Bu fikri ЖmumiyyЪtlЪ, XX Ъsr mЪdЪniyyЪtinЪ, musiqiyЪ, rЪssamlШЭa, maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin ЪksЪr sahЪlЪ-rinЪ dЪ aid etmЪk lazШmdШr. Konkret fakt kimi gЧstЪrmЪk olar ki, M.S.Ordubadinin satiralarШnda vЪ jurnalistik fЪaliy-yЪtindЪ S.HЖseynin, ъ.NЪzminin, F.KЧВЪrilinin ЪdЪbi-tЪnqi-di gЧrЖЬlЪrindЪ ъ.Haqverdiyevin nЪsri vЪ C.CabbarlШnШn ⌠SabiranЪlЪri■ndЪ bu jurnalШn tЪsiri aВШq hiss edilir.

ж.HacШbЪyov jurnalistik fЪaliyyЪtinin mЪzmun dЪrinli-yi, forma zЪnginliyi XX Ъsrin qabaqcШl jurnalistlЪrinin yara-dШcШlШЭШ ilЪ, publisist ЪsЪrlЪri ilЪ mЖqayisЪdЪ daha qabarШq ЬЪkildЪ nЪzЪrЪ ВarpШr. DoЭrudur XX Ъsr publisistlЪrinin qЪ-lЪmЪ aldШЭШ mЧvzular ЪsasЪn bir-birinЪ yaxШn olmuЬdur. ZЪ-manЪnin tЪlЪb etdiyi, qabaqcШl ziyalШlarШ dЖЬЖndЖrЪn ЖmdЪ mЪsЪlЪlЪr istЪr-istЪmЪz C.MЪmmЪdquluzadЪ, ж.HacШbЪyov, M.ъ.Sabir, ъ.Haqverdiyev, M.ъ.MЧcЖz, N.NЪrimanov, M.S.Ordubadi, S.HЖseyn, F.KЧВЪrli, A.ьaiq, S.S.Axundov kimi yazШВШlarШ bir-birinЪ yaxШnlaЬdШrmШЬ, azadlШq vЪ demok-ratik ideyalarШn gЖclЪndirilmЪsi vЪ xalqШn maarif vЪ mЪdЪ-niyyЪtinin inkiЬafШ uЭrundakШ mЖbarizЪdЪ onlarШ vahid cЪbhЪdЪ birlЪЬdirmiЬdir. MЪzmun, mЪfkurЪ yaxШnlШЭШna gЧrЪ mollanЪsrЪddinВilЪr adlanan bu ziyalШlar √ yazШВШlar, dil, Жslub vЪ bЪdii formalarda, xalqa tЪsiretmЪ mЪharЪtindЪ, estetik tЪsir mЪsЪlЪlЪrindЪ bir-birindЪn fЪrqlЪnmiЬlЪr. ж.Ha-cШbЪyov publisistikasШ mЪhz bu cЪhЪtdЪn dЪ diqqЪti cЪlb edir vЪ Чz ЖstЖnlЖyЖnЖ xalqla daha yaxШn ЪlaqЪsindЪ gЧstЪrir. Dar ВЪrВivЪli, subyektiv hisslЪr, quru emosional alЪmdЪn, saxta vЪ qondarma humanizmdЪn uzaq olan жzeyir publi-sistikasШ Чz ruhu, Жmumi istiqamЪti etibarШ ilЪ hЪm dЪ bey-nЪlmilЪl, dostluq vЪ qardaЬlШЭa ВaЭШran, xalqlar dostluЭunu tЪbliЭ edЪn publisistikadШr. Onun sadЪ, hamШ ЖВЖn baЬa dЖЬЖlЪn, doЭma olan dildЪ yazШlmasШ, Ъsil milli koloritli ЪsЪrlЪr kimi xalqШn ruhuna yaxШnlaЬdШrmШЬdШr. ⌠ж.HacШbЪyov Чz tЪcrЖbЪsi, ideallarШ, zЧvqЖ etibarШ ilЪ xalqa baЭlШ bir adam idi. XalqШn hЪyatШ, ruhi alЪmi, mЪnЪviyyatШ tarixi vЪ mЪdЪniyyЪtilЪ dЪrindЪn tanШЬ idi. Onun dЪrdlЪrini vЪ ehtiyaclarШnШ bЖtЖn qЪlbi ilЪ duymuЬdu. SЧz yox ki, publi-sistika xalqla, xalq mЖbarizЪsi ilЪ, gЖndЪlik ehtiyaclarШ ilЪ daha artШq baЭlanmasШna, inqilabi-demokratik gЧrЖЬlЪrinin bЖllurlaЬmasШna kЧmЪk etmiЬdir■1.

ж.HacШbЪyov bir jurnalist kimi cЪmiyyЪtin tЪrЪqqisin-dЪ, xalqШn inkiЬafШnda Ъsas olan aydШn, sabit vЪ mЖbariz ЪqidЪni insanШ ucaldan amil hesab edir vЪ bЖtЖn insanlarШ mЖstЪqil mЪqsЪdli, mЖbariz kimi gЧrmЪk istЪyirdi. Bu keyfiyyЪt ж.HacШbЪyov publisistikasШnda aparШcШ xЪtt kimi ЧzЖnЪ yer tapmШЬdШr. O, kiВik fЪrdi xeyirxahlШЭШ, dar mЪnada yaxЬШlШЭШ, xШrda nЪcib hiss vЪ arzularШ insanШn ЬЪxsi hЪyatШ ЖВЖn qЪbul etsЪ dЪ, bunlarШ ictimai mЪzmundan, mЪslЪkdЪn Вox uzaq olan subyektiv hiss vЪ mЖnasibЪtlЪr adlandШrШr. ж.HacШbЪyova gЧrЪ mЪslЪk o zaman mЪnalaЬШr, mЖqЪddЪs-lЪЬir, mЖЪyyЪn dialektik ЪqidЪyЪ Вevrilir ki, o, siyasi mЪzmun kЪsb edir, ictimai xarakter daЬШyШr. HЪr sahЪdЪn, hЪr sЪnЪtdЪn vЪ bЖtЖn insanlardan aydШn mЪslЪk tЪlЪb edЪn sЪnЪtkar mЪslЪki olmayan adamШ zЪrЪrli vЪ tЪhlЖkЪli hesab edir. O, 1909-cu il dekabrШn 25-dЪ ⌠HЪqiqЪt■ qЪzetinin birinci nЧmrЪsindЪ (birinci sЪhifЪsindЪ) ⌠хdarЪ■ imzasШ ilЪ dЪrc etdirdiyi ⌠BЪyani mЪslЪk■ sЪrlЧvhЪli mЪqalЪsindЪ yazШrdШ: ⌠вЖnki mЪslЪksizlik - yolsuzluq, Ъxlaqi pozЭun-luqdur, mЪslЪksiz qЪzetЪ mЖzЖrr olan kimi mЪslЪksiz insan-da mЖzirlidir. ъlbЪttЪ, mЪslЪkin yaxЬШsШ da vardШr, yamanШ da vardШr. Amma yenЪ dЪ mЪslЪksiz insan yaman mЪslЪkli adamdan daha zЪrЪrlidir. вЖnki yaman mЪslЪk═ mЖЪyyЪn olduЭu halda, onun zЪrЪrini rЪf etmЪyЪ ВarЪ tapmaq asandШr.

MЪslЪk nЪdir?

MЪslЪk - hЪr kЪsin etiqad etdiyi bir yoldur; Жmumi xoЬbЪxtliyini, yaЬayШЬ vЪ aramШnШ, rЪfain-halШnШ tЪrЪqqi vЪ tЪkamЖlЖnЖ tЪqib edЪn hЪr bir mЪslЪk onun sahibi ЖВЖn mЖqЪddЪs ad olmalШdШr. BelЪ bir mЪslЪkЪ xidmЪt edЪn ЬЪxs haman mЪslЪkЪ xЪyanЪt etmЪmЪlidir. BЪlkЪ o mЪslЪkin daha ali vЪ daha mЖqЪddЪs bir yola yaxШnlaЬmasШ ЖstЖndЪ ВalШЬmalШdШr, insan Чz mЪslЪkini dЪyiЬЪ bilЪrmi?■1.

CЪmiyyЪt vЪ tЪbiЪt hadisЪlЪrini inkiЬafda, daim dЪyiЬ-mЪdЪ olduЭu, yenilЪЬmЪyЪ doЭru sЖrЪtlХ bir dialektik proses keВirdiyini hЪr cЪhЪtdЪn qЪbul edЪn ж.HacШbЪyov bu inkiЬafШ-dЪyiЬmЪni, dialektik prosesi siyasi baxШЬlarda, ЪqidЪlЪrdЪ dЪ olduЭunu═ qЪbul edir. ж.HacШbЪyova gЧrЪ mЪslЪkin dЪyiЬmЪsi dЪ qanunauyЭun inkiЬaf prosesi ilЪ baЭlШ olan bir dialektik prosesdir. HЪr Ьey dЪyiЬdiyi kimi mЪslЪk dЪ dЪyiЬir, ЪqidЪ dЪ. Bu dЪyiЬmЪ ЧzЖnЖ ilk nЧvbЪdЪ inkiЬafda, xalqШn arzularШ ilЪ birlЪЬmЪdЪ, cЪmiyyЪtin inkiЬafШ xeyrinЪ dЪyiЬmЪdЪ gЧstЪrmЪlidir. ⌠ъvЪt, insan yaxЬШ bir mЪslЪkdЪn daha gЧzЪl bir mЪslЪkЪ keВЪ bilЪr. O, gЧzЪl mЪslЪkdЪn daha gЧzЪlinЪ keВЪ bilЪr. YЪni, ЧzЖ tЪrЪqqi etdiyi kimi, mЪslЪki dЪ o yolda tЪrЪqqi edЪ bilЪr. Amma yaxЬШ bir mЪslЪkdЪn pis mЪslЪkЪ keВmЪk olmaz. KeВЪrsЪ, ЪxlaqsШzlШЭШ-nШ bildirЪr■2.

Buradan da aydШndШr ki, ж.HacШbЪyov bir jurnalist kimi mЧhkЪm dialektik, yaradШcШ tЪfЪkkЖrЪ malik olmuЬdur. ж.HacШbЪyovun mЪslЪkdЪn, ЪqidЪdЪn dЧnЪ-dЧnЪ bЪhs etmЪsi bir dЪ onunla ЪlaqЪdar idi ki, birinci rus inqilabШ ЪrЪfЪsindЪ vЪ inqilabШn mЪЭlubiyyЪtindЪn sonra, bir sШra ьЪrq ЧlkЪlЪrin-dЪ olduЭu kimi AzЪrbaycanda da mЖxtЪlif nЧv partiyalarШn ЪmЪlЪ gЪlmЪsi, mЪfkurЪ cЪbhЪsindЪ siyasi gЧrЖЬlЪrin Вoxal-masШ vЪ mЖbarizЪsi yeni bir intibahШn baЬlanЭШcШnШ xЪbЪr verirdi. XalqШn yavaЬ-yavaЬ ayШlmaЭa doЭru getdiyi bir zamanda bir qrup siyasi partiyalar ЪqidЪ vЪ gЧrЖЬlЪr arasШn-da hЪtta, xalqШn maarif vЪ mЪdЪniyyЪti uЭrunda mЖbarizЪ aparan fЪdailЪr iВЪrisindЪ tЪrЪddЖdlЪr, ЪqidЪsizlik vЪ mЪq-sЪddЪn dЧnmЪ xЪstЪliyi yayШlmШЬdШr. Bu xЪstЪliyЪ tutulanlar ilk nЧvbЪdЪ Чz nЧqsanlarШnШ gЧrmЪdiklЪri ЖВЖn onlarШ bu iЬdЪn xЪbЪrdar etmЪk, bu tЪhlЖkЪnin qarЬШsШnШ almaq vЪ xalqШ ayШq salmaq lazШm idi. Bu, mЖhЖm vЪzifЪ kimi bЖtЖn qabaqcШl ziyalШlarШ, hЪmВinin ж.HacШbЪyovu dЖЬЖndЖrЖrdЖ. ъqidЪsizlik ona gorЪ tЪhlЖkЪli vЪ qorxulu idi ki, bu bir neВЪ sЪbЪbdЪn yaranШrdШ. ъvvЪlЪn, inqilabШn mЪЭlubiyyЪtindЪn qorxan bir qrup ziyalШ, jurnalistlЪr siyasi vЪziyyЪtin kЪskin-lЪЬmЪsi tЪsirindЪn Чz ЪvvЪlki mЧvqelЪrindЪn ВЪkinЪrЪk tam ЪksinЪ, inqilab ЪleyhinЪ xidmЪt gЧstЪrirdilЪr. DigЪr tЪrЪfdЪn dЪ bЪzi mЖhЪrrirlЪr elЪ gЖman edirdilЪr ki, inqilabШn mЖvЪq-qЪti mЪЭlubiyyЪti eyni zamanda demokratik ideyalarШn, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪnin birdЪfЪlik mЪhv olmasШ de-mЪkdir. Odur ki, siyasi partiyalar iВЪrisindЪ bЪy-mЖlkЪdar siyasЪtinЪ meyl etmЪ hallarШ ЪvvЪlki illЪrЪ nisbЪtЪn ВoxalШrdШ. Birinci rus inqilabШnШn mЪЭlubiyyЪtindЪn sonra mЪyusluЭun, nisbi ruh dЖЬkЖnlЖyЖnЖn yarandШЭШ bir zamanda mЪslЪksizli-yin ВoxalmasШ olduqca qorxulu bir hal idi vЪ bu onsuz da narahat, inqilabi ideyalarШ ВЪtinliklЪ dЪrk edЪn, ayШlma prosesi keВirЪn avam xalqШ ВaЬdШra bilЪrdi. Buna gЧrЪdir ki, hЪm poeziyada, dramaturgiyada, hЪm dЪ publisistikada mЪslЪksizliyЪ qarЬШ mЖbarizЪ Вox ciddi ЬЪkildЪ aparШlШrdШ.

ж.HacШbЪyovun zЪmanЪsinin bir qrup fitnЪ-fЪsad ЬЪrВi mЖhЪrrirlЪrini, xalqШ parВalamaq istЪyЪn lovЭa, qЪliz, anlaЬШlmaz mЪqalЪ mЖЪlliflЪrini mЪslЪksizlik ЖstЖndЪ Вox cЪsarЪtlЪ tЪnqid etmЪsinЪ sЪbЪb dЪ mЪhz bu idi. ъdib Вox cЪsarЪtlЪ bildirirdi ki, ⌠TЪrЪqqi■ kimi qЪzetЪ heВ vЪchlЪ dolaЬШq, xalqa qondarma gЧrЖnЪn mЪqalЪlЪr yaxШn dЖЬЪ bilmЪyЪcЪk, ВЖnki ⌠TЪrЪqqi■nin mЪslЪki xalqШn mЪslЪkidir: ⌠Bizim mЪslЪkimiz odur ki, millЪtimizin tЪrЪqqisinЪ bais olan hЪr bir hЪqiqi vasitЪ vЪ vasitЪyЪ yol vermЪmЪli vЪ millЪtimizi cЪhalЪtЪ vЪ yaxud tЪrЪqqiyЪ-mЪkusЪ sЧvq edЪn ЬeylЪri dЪf vЪ izalЪ etmЪlidir. хЬtЪ qЪzetimizdЪ yazШlan mЪqalЪ vЪ Ъxbar haman mЪslЪk daxilindЪ yazШlacaqdШr. MЪslЪkimizЪ mЖvafiq olmayan mЪqalЪlЪrdЪn Ъz cЖmlЪ bunu saya bilЪrik: fitnЪ vЪ fЪsad qovzayan qЪrЪzi-ЬЪxsi ilЪ yazШlmШЬ olan, bir ЬЪxsin heВ kЪsЪ zЪrЪri olmayan vЪ mЪnfЪЪti-alЪmi xЪlЪldar etmЪyЪn hЪrЪkatШnШ tЪnqid edЪn vЪ yaxud heysiyyЪ-tinЪ toxunan, insanlШq heysiyyatШnШ tЪhqir edЪn mЪqalЪlЪrЪ heВ bir halda yol verilmЪyЪcЪkdir■[1]. Buradan aydШn gЧrЖnЖr ki, ж.HacШbЪyov hЪr bir iЬdЪ, hЪrЪkЪtdЪ, hЪtta kiВik bir yazШda da aydШn ideya tЪlЪb edirdi. ж.HacШbЪyova gЧrЪ xalqШ ayШlmaЭa doЭru apara bilЪn qЖvvЪ saЭlam vЪ aydШn, inandШrШcШ ideyadШr, mЪslЪkdir. XX ЪsrdЪ istЪr mЪfkurЪ mЪsЪlЪlЪrindЪ vЪ istЪrsЪ dЪ ictimai-siyasi hadisЪlЪrЪ mЖnasi-bЪtlЪrdЪ, ikitirЪliyin yaranmasШna sЪbЪb mЪhz bu idi. ж.Ha-cШbЪyov mЪslЪki yaxЬШ vЪ pis adШ ilЪ iki yerЪ bЧlЖr vЪ hЪr ikisini, mЪslЪksizlikdЪn ЖstЖn hesab edir. ⌠хnsan gЪrЪk hЪm ЧzЖ ЖВЖn vЪ hЪm dЪ Жmumi millЪti ЖВЖn ВalШЬsШn■ tezisini hЪr zaman gЧzlЪyЪn ж. HacШbЪyov ЪqidЪsizliyin, mЪslЪksizliyin tЧrЪtdiyi ikiЖzlЖlЖk, ЬЪrВilik, boЬboЭazlШq kimi qeyri-sifЪtlЪri ЧzЖndЪ gЪzdirЪnlЪrin qЪddar dЖЬmЪni olmuЬdur.

⌠BoЬboЭaz kimdir?

BoЬboЭaz-camaat iЬlЪrinЪ zЪrЪr vuran, bir para bimЪ-na vЖcudlardШr ki, ЧzlЪrinin ЪllЪrindЪn heВ bir Ьey gЪlmir, biЬЖurdurlar, bivecdirlЪr vЪ bununla belЪ hЪsuddurlar, xain vЪ xasirdirlЪr.

SЪnЪtlЪri nЪdir,

Onu pislЪmЪk, bunu pislЪmЪk, bacarШqlШ adamlarШ sЧy-mЪk, iЬ gЧrЪnlЪrЪ zЪrЪr yetirmЪk, fitnЪ salmaq. CamaatШmШ-zШn, yЪni yaxЬШ ilЪ pis barЪsindЪ dЖrЖst etiqadШ olan camaatШmШzШn borcu odur ki, haman mЖzЖrr boЬboЭazlarШ tapШb, aЭШzlarШnШ aВan kimi aЭШzlarШndan vursun, yol vermЪsin, qudurtmasШn vЪ bu yol ilЪ onlarШn bazarШnШ kasad edib, meydandan ВШxartsШn, qovsun... Amma bunun ЖВЖn yaxЬШ vЪ yamana etiqad lazШmdШr ki, boЬboЭazlarШn fikri haman dЪm aЬkar olsun■[2].

ж.HacШbЪyov publisistikasШnШn gЖcЖ onun dЪrin mЪz-munu, aktuallШЭШ vЪ siyasi kЪskinliyindЪ idi. HЪr bir publisist mЪqalЪsi ЖВЖn konkret vЪ aydШn fakt, hadisЪ tapan bЧyЖk jurnalist qЪlЪmЪ aldШЭШ mЧvzunu Вox cЪsarЪtlЪ, ВЪkinmЪdЪn maraqlШ Жslubda ifadЪ etmiЬdir. ж.HacШbЪyov Вox yaxЬШ bilirdi ki, xalqШn geriliyi, avamlШЭШ vЪ xЖsusilЪ dЪ acШnacaqlШ vЪziyyЪti bir dЪ ona gЧrЪ get-gedЪ dЪrinlЪЬir, kЪskinlЪЬir ki, siyasi hadisЪlЪrin mЖrЪkkЪbliyindЪn, vЪziyyЪtin qarЬШlШqlШЭШn-dan istifadЪ edЪn, ЬЪxsi mЪnfЪЪt gЖdЪn millЪt xainlЪri inqilab ЪleyhinЪ mЖrtЪce ЖnsЖrlЪrКЪ birlЪЬir, maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin tЪrЪqqisi yoluna sЪd ВЪkmЪk iЬindЪ Ъksinqilab qЖvvЪlЪrinin mЖbariz kЧmЪkВilЪri olurdu. ж. HacШbЪyov XX ЪsrdЪ xalqШ geridЪ saxlamaЭa ВalШЬan qЖvvЪlЪr iВЪrisindЪ mЧvhumat, din, Вarizmin mЪnfur siyasЪti, bЪy-mЖlkЪdar ideologiyasШ vЪ s. dЪn mЪslЪklЪrini dЪyiЬЪn millЪt xainlЪrini daha tЪhlЖkЪli hesab edirdi. 1909-cu il sentyabr ayШnШn 28-dЪ ⌠TЪrЪqqi■ qЪzetinin 219-cu nЧmrЪsindЪ dЪrc etdiyi bir mЪqalЪ yazШrdШ:

⌠-Daha bЪsdir, ay alВaq xuliqanlar, ey millЪtin xari vЪ zЪlil olmaЭШnШ ЧzlЪri ЖВЖn mЪnfЪЪt bilЪn alВaqlar. Daha bЪsdir, millЪti ЪlinizdЪ alЪt vЪ oyuncaq qayШrШb o fitnЪ vЪ fЪsadlarШnШzШ ЪmЪlЪ gЪtirmЪk. Qorxun o gЖndЪn ki, camaat ayШlШb siz dЪlilЪrin nЪ cЖrЪ Ьeytan olduЭunuzu duya vЪ baЬa dЖЬЪ. NЪ ЖВЖn xalqШ icva elЪyirsiniz? NЪ ЖВЖn camaatШ aldadШrsШnШz... CamaatШn tЪrЪqqisini sizin qurdlu vЪ xain qЪlbiniz qЪbul etmirmi?■1.

ж.HacШbЪyov qЪzЪbli vЪ odlu sЪtirlЪrlЪ millЪt, vЪtЪn xainlЪrinin simasШzlШЭШnШ aВШb gЧstЪrir, onlarШ ⌠alВaq xuliqan-lar■, ⌠dЪlilЪr■, ⌠Ьeytanlar■, ⌠qurdlu vЪ xain qЪlblilЪr■, ⌠mundarlar■ vЪ s. kimi sЧzlЪrlЪ mЪzЪmmЪtlЪyir. BЧyЖk Ъdib cЪmiyyЪtdЪki belЪ ⌠insanlarШ■ xalqa lЪkЪ hesab edir, gerili-yin yaranmasШna, tЪrЪqqinin sЖst getmЪsinЪ sЪbЪb olan amil-lЪr iВЪrisindЪ belЪ xainlЪrin dЪ adШnШ ВЪkir. MЪzmunlu mЖqa-yisЪlЪrlЪ ж.HacШbЪyov xalqШ ayШq saxlamaЭШ, Чz iВЪrilЪrindЪ olan xain ЖnsЖrlЪri bir an sЪrbЪst buraxmamaЭШ bЖtЖn qЪlЪm yoldaЬlarШna tЧvsiyЪ edirdi.

MillЪtinin geriliyini, cЪmiyyЪtdЪ xainlik, paxШllШq, iki-ЖzlЖlЖk, ЬЧhrЪtpЪrЪstlik kimi iyrЪnc xЪstЪliyin geniЬ yayШlma-sШnda gЧrЪn ж.HacШbЪyov gЧrkЪmli ictimai xadim, хran AzЪrbaycanШ xalqШnШn azadlШЭШ uЭrunda fЪal mЖbariz TaЭШza-dЪnin mЖdafiЪsi mЪqsЪdilЪ yazdШЭШ mЪqalЪdЪ gЧstЪrirdi ki, ⌠Elmli vЪ mЪdЪniyyЪtli mЪmlЪkЪtКЪПdЪ elЪ ki, gЧrdЖlЪr bir adamШn Жmumi millЪtЪ mЪnfЪЪt vermЪk qabiliyyЪti var, o adama bacardШqca kЧmЪk edirlЪr, amma bizim yerlЪrdЪ vЪ хranda mЪdЪniyyЪt yoxdur, o cЖr adamlarШn qabaЭШna bЪxil vЪ xain adamlar ВШxШb fitnЪ vЪ fЪsadlar qurmaqla baЬШndan batШrmaЭa sЪy edirlЪr■1. ж.HacШbЪyov cЪmiyyЪtdЪ hЧkm sЖrЪn nadanlШЭШn, elmsizliyin, hЪr cЖr fitnЪ-fЪsadШn bir sЪbЪbini ЬЪraitin mЖrЪkkЪbliyindЪ gЧrЖrdЖsЪ, digЪr sЪbЪbini isЪ tЪrЪqqiyЪ ВalШЬanlarШn tezliklЪ zЪlil olmalarШ ЖВЖn Ъks qЖvvЪlЪrin ciddi sЪyindЪ, xainlЪrin sЪrbЪst buraxШlmasШnda vЪ xalqШn yaxЬШ ilЪ yamanШ seВЪ bilmЪmЪsindЪ gЧrЖrdЖ:

⌠O sЪbЪbdЪndir ki, mЪdЪniyyЪtli mЪmlЪkЪtlЪrdЪ hЪr bir cЖrЪ hЖnЪr getdikcЪ tЪrЪqqi elЪyir, amma mЪdЪniyyЪtsiz yerlЪrdЪ hЖnЪr vЪ mЪharЪt sahiblЪri alВaq vЪ dini tЪbiЪt fitnЪkarlarШn fisqu-ficurlarШnda qurban olurlar. Bunun da sЪbЪbi, yЪni fitnЪkarlarШn meydan bazarlШЭШnШn sЪbЪbi camaatШn yaxЬШ vЪ yamana tЪfavЖt qoymamasШndan vЪ Чz xeyir-zЪrЪrini bilmЪmЪsindЪdir■2.

ж. HacШbЪyov zЪmanЪ insanlarШnШ qruplaЬdШrarkЪn onlarШn cЪmiyyЪt iЬlЪrindЪ, hadisЪlЪri qavramaqda, mЖxtЪlif hissЪlЪrЪ ayШrarkЪn ЪqidЪ vЪ mЪslЪk mЖxtЪlifliyinЪ iЬarЪ edir, get-gedЪ Вoxalan, artan, inkiЬaf edЪn tЪrЪf kimi hЪqiqi tЪrЪqqi tЪrЪfdarlarШna ЖstЖnlЖk verirdi. BЧyЖk ЪdibЪ gЧrЪ hЪqiqi tЪrЪqqi tЪrЪfdarlarШnШn ⌠HЪqiqi hЪyat vЪ mЪiЬЪt haqqШnda qЪbul etdiklЪri ЪqidЪ o qЪdЪr bЧyЖyЖb, o qЪdЪr inanШlШbdШr ki, onlarШ hЪr vЪch ilЪ olur-olsun bu ЪqidЪdЪn daЬШndШrmaq mahaldШr■ vЪ ЪksinЪ, Ъhalinin tЪrЪqqi etmЪsin-dЪn zЪrЪr vЪ ziyanlarШna dЖЬdЖklЪrini anlayШb ap-aЬkara dЖЬmЪni═ tЪrЪqqi olanlar da o qЪdЪr mЪЬhurdurlar ki, ⌠daha bundan sonra onlarШn sЧzlЪri heВ kЪsЪ tЪsir edЪ bilmЪz■. HЪr bir publisist ЪsЪrindЪ mЖtЪrЪqqi fikirlЪri mЖdafiЪ edЪn, onun mЖbariz tЪbliЭatВШsШ olan ж.HacШbЪyov dЧvrЖnЖn elЪ bir mЪsЪlЪsi olmamШЬdШr ki, ona Чz mЖnasibЪtini aydШn ЬЪkildЪ bildirmЪsin. Buna gЧrЪdir ki, ж.HacШbЪyov XX Ъsr ictimai vЪ siyasi fikrin bЧyЖk nЖmayЪndЪlЪri arasШnda xЖsusilЪ fЪrqlЪnir. Tematik cЪhЪtdЪn mЖxtЪlif vЪ rЪngarЪng жzeyir publisistikasШ Чz siyasi kЪskinliyi, aktuallШЭШ, bЪdii yЖksЪkliyi etibarilЪ XX Ъsr ЪdЪbi hЪrЪkatШnШn Ъn mЖhЖm, Ъn yetkin sahЪsini tЪЬkil edir. XX Ъsr realizminin, xЖsusilЪ inqilabi demokratik ЪdЪbiyyatШn sЖrЪtli inkiЬafШna heВ ЬЖbhЪsiz ki, жzeyir publisistikasШnШn xЖsusi tЪsiri olmuЬdur. Humanizm, azadlШq ideyalarШna axШra qЪdЪr sadiq qalan Ъdib insan azadlШЭШnШn, cЪmiyyЪtin Ъmin-amanlШЭШnШ, insanlarШn bir mЪs-lЪkdЪ birlЪЬmЪsini tЪrЪqqinin Ъsas ЬЪrtlЪrindЪn hesab edirdi. BЧyЖk bir xalqШ bЧhtanlar, fitnЪ vЪ fЪsadlarla dolaЬdШran xainlЪri kЪskin ifЬa edir, xalqШnШn avamlШЭШna acШ-acШ heyfslЪnir, azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪdЪ acizlik, passivlik gЧstЪrmЪlЪrinЪ yanШrdШ. ж.HacШbЪyov ЖrЪk yanЭШsШ ilЪ yazШrdШ ki, ⌠BЪdbЪxt tЖrklЪr! BЧhtan, gizb vЪ iftira altШnda qol salan tЖrklЪr! Biinsaf vЪ bimЖrvЪt vЪ bivicdan mЖhЪrrirlЪr qЪlЪmi-nin oynaЭШ olmuЬsunuz. HЪr Ъli qЪlЪm tutan sizin barЪnizdЪ bir iftira yazmasa olmaz! ъcЪba, buna sЪbЪb nЪdir? Qafqaz iqtiЬaЬШmШdШr? ElЪ isЪ yenЪ bЪdbЪxt tЖrklЪr■1. XalqШn azad-lШЭШ, vЪtЪnin xoЬbЪxtliyi ЖВЖn demokratik inqilabi mЧvqedЪ duran ж.HacШbЪyov ЪlavЪ sЪbЪb vЪ ЬЪrtlЪr kimi mЖbarizliyЪ, cЖrЪtli olmaЭa, ВЪtinliklЪrdЪn qorxmamaЭa bЧyЖk ЖstЖnlЖk verirdi. жzeyirЪ gЧrЪ ⌠DЖnyada Ъn alВaq sifЪtlЪrdЪn birisi... cЖrЪtsizlikdir. Bu sifЪt Вox vaxt insanШn bЪdbЪxtliyinЪ belЪ sЪbЪb olur... CЖrЪt insana qanad verir vЪ mЖvЪffЪqiyyЪtini tЪmin etmiЬ kimi olur■. жmumxalq mЪnafeyi uЭrunda bЖtЖn hЪmvЪtЪnlЪrini ittifaqa dЪvЪt edЪn жzeyir bu ittifaqШn vЪ mЖasir ideyalarШn inkiЬafШnШn inqilaba olan xeyri ЖВЖn var qЖvvЪsilЪ ВalШЬardШ: ⌠Bizim hЪr birimiz gЪrЪk iЬini tЪrЪqqiyЪ mindirmЪyЪ ВalШЬsШn■ deyЪn Ъdib yazШrdШ ki, ⌠EhtiyacШmШzШn rЪfi dЪ qafqazlШlar, ЧzЖmЖzЖn himmЪt vЪ qeyrЪtinЪ baЭlШdШr. Biz hamШmШz Qafqaz balalarШyШq. Birimizin sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtliyi hamШmШzШn sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtliyinЪ baЭlШdШr.═ XoЬbЪxtliyimizi, sЪadЪtimizi arzu ediriksЪ, ЪlimizdЪn gЪlЪni himmЪt vЪ qeyrЪt mЖzayiqЪ etmЪyЪk■1.

ж.HacШbЪyovun publisist yaradШcШlШЭШ xЪlqiliyi kimi mЖasirliyi ilЪ dЪ fЪrqlЪnirdi. XalqШn sevinc vЪ kЪdЪri, adЪt ЪnЪnЪsi, ЖmdЪ arzularШ ilЪ yaЬayan Ъdib, mЖasir insanШn haqq sЪsini deyir, zЪmanЪnin ВaЭШrШЬШna cavab verirdi. BЧyЖk ЪdЪbiyyatЬЖnas F.KЧВЪrli yazШrdШ ki, ⌠QЪzetimizdЪ ⌠Ordan-burdan■ yazan ⌠FilankЪs■in zarafatyana yazdШЭШ sЧzlЪrini qЪribliyЪ salmaq olmaz. ⌠FilankЪs■in sЧzЖnЖn haqq olmasШna ⌠Novosti Zaqafqaziya■ qЪzetЪsinin NaxВШ-van mЖxbiri yazdШЭШ fЪqЪrЪ ЬЪhadЪt verir■2. F.KЧВЪrli kimi dЧvrЖnЖn bir sШra qabaqcШl ziyalШlarШ da ж.HacШbЪyovun yazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШЭШna yЖksЪk qiymЪt vermiЬlЪr.

хmperializmin tЪnqidi mЧvzusu nЪinki ж.HacШbЪyo-vun, hЪmВinin bir sШra mЖtЪrЪqqi XX Ъsr AzЪrbaycan publi-sistlЪrinin dЪ yaradШcШlШЭШnda mЖhЖm yer tutur. N.NЪrima-nov, S.M.ъfЪndiyev, C.MЪmmЪdquluzadЪ, F.B.KЧВЪrli, M.S.Ordubadi, S.HЖseyn kimi qabaqcШl ziyalШlar imperializ-mЪ, onun mЖstЪmlЪkЪВilik siyasЪtinЪ onlarca tЪnqidi mЪqalЪ hЪsr etmiЬlЪr. XX Ъsrin bu mЧvzuda yazШlmШЬ publisist ЪdЪbiyyatШnda yЖksЪk inqilabi-demokratik ideyasШ, ictimai-siyasi tЪsir gЖcЖ ilЪ fЪrqlЪnЪn ЪsЪrlЪr iВЪrisindЪ ж.HacШbЪyo-vun publisist mЪqalЪlЪri diqqЪti daha Вox cЪlb edir. ъdibin Жmumi publisist yaradШcШlШЭШnda mЖhЖm yer tutan bu mЧvzu, hЪmiЬЪ mЖasir vЪ son dЪrЪcЪ aktual mЪsЪlЪlЪrlЪ baЭlШ olmuЬ, onun imperializmЪ mЖnasibЪtini ifadЪ etmiЬdir. ьЪrqi vЪ QЪrbi Avropa xalqlarШnШn milli azadlШq hЪrЪkatШna vЪ onu boЭmaЭa ciddi cЪhd gЧstЪrЪn beynЪlxalq imperializ-min qaragЖruhВu siyasЪtinЪ inqilabi-demokratik cЪbhЪdЪn qiymЪt vermЪsi vЪ ayrШca olaraq хran, Yaponiya, Rusiya, Almaniya, хngiltЪrЪ, Fransa, хtaliya kimi kapitalist dЧvlЪtlЪri kЪskin tЪnqid edЪn xЖsusi mЪqalЪlЪr yazmasШ bir daha sЖbut edir ki, ж. HacШbЪyov gЖnЖn aktual mЪsЪlЪlЪri ilЪ hЪmiЬЪ tЪmasda olmuЬ, beynЪlxalq alЪmdЪ gedЪn ictimai-siyasi mЪsЪlЪlЪri daima izlЪmiЬ, bir yazШВШ kimi sЪnЪtdЪ mЖasirlik, realizm vЪ xЪlqilik ЧlВЖsЖnЪ daim riayЪt etmiЬdir. BЖtЖn publisist yaradШcШlШЭШna hakim kЪsilЪn mЖasirlik Ъdibin yalnШz nЪzЪri tЪlЪblЪrindЪ, ЪsЪrlЪrinin ideyasШnda deyil, Жslubunda, faktik materialШ saf-ВЖrЖk etmЪsindЪ, konkret olaraq onu XX Ъsr AzЪrbaycan mЖhiti ilЪ ЪlaqЪlЪn-dirilmЪsindЪ ЧzЖnЖ qabarШq ЬЪkildЪ gЧstЪrirdi. Buna gЧrЪdir ki, ж.HacШbЪyovun imperializmin tЪnqidinЪ hЪsr etdiyi ЪksЪr publisist mЪqalЪlЪrindЪ mЖasirlikdЪn gЪlЪn saЭlam ruh, sЪrrast vЪ ciddi gЖlЖЬ Ъsas yer tutur.

Bu cЪhЪtdЪn Ъdibin aЬaЭШdakШ mЪqalЪlЪri nЪzЪr diqqЪti daha Вox cЪlb edir. ⌠хran RusiyanШ yamsШlayШr■, ⌠MЪdЪni ingilislЪrin vЪhЬi yШrtШcШlШЭШ■, ⌠Bir firЪng ilЪ sЧhbЪtim■, ⌠TЪЪssЖflЪr olsun■, ⌠жВЖncЖ rЪqib■, ⌠жВЖncЖ dЪllЪk■, ⌠хra-na dair■, ⌠VЪzirlЪr proqramШ■, ⌠хran xЪzinЪsindЪ pul yoxdur■, ⌠хran iЭtiЬaЬШna dair■, ⌠Xolera vЪ ramazanЪl-mЖbarЪk■, ⌠TЪskinlik■, ⌠Qalmaqal■, ⌠EynЖddЧvlЪ - yЪni dЧvlЪtin gЧzЖ■, ⌠GЪlЪcЪk Avropa konfransШ■, ⌠TazЪ xЪbЪr■, ⌠Bir dЪlinin dЪftЪrindЪn■, ⌠хctimai-siyasi vЪ yaxud YevropanШn halШ■, ⌠хranda inqilab■, ⌠хran vЪ ⌠Novaya vremya■, ⌠хspaniya fars mЖharibЪsi■, ⌠TЪhsil■ vЪ s. kimi publisist mЪqalЪlЪrdЪ imperializm mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪ-sindЪ tЪnqid olunur. Onun mЖasir dЖnya haqqШndakШ iЬЭal-ВШlШq siyasЪti, dЖnyanШ yenidЪn bЧlmЪk, iqtisadi vЪ siyasi cЪhЪtdЪn zЪif inkiЬaf etmiЬ ЧlkЪlЪr hesabШna varlanmaq ehtirasШ son dЪrЪcЪ mЖasir faktlarla ifЬa edilir. ж.HacШbЪyov nЪinki yuxarШda adlarШ ВЪkilЪn mЪqalЪlЪrdЪ, hЪmВinin mЖxtЪlif mЪsЪlЪlЪrdЪn bЪhs edЪn ЪksЪr publisist ЪsЪrlЪrindЪ, yeri gЪldikcЪ, xalq kЖtlЪlЪrindЪ inqilabi mЪfkurЪyЪ yiyЪlЪn-mЪk hЪvЪsi oyatmaq, onlarШ bir mЪqsЪd uЭrunda sЪfЪrbЪr etmЪk ЖВЖn═ imperializmin mЖasir dЖnya haqqШndakШ siyasЪtini onlara baЬa salmaЭШ Ъsas vЪzifЪ hesab etmiЬdir. BeynЪlxalq imperializmЪ bu cЪbhЪdЪn yanaЬmasШ ж.HacШbЪ-yov publisistikasШnШ nЪinki ictimai fikrin liberal, barШЬdШrШcШ cЪrЪyanШndan uzaq etmiЬ, eyni zamanda bu ЪsЪrlЪrЪ daha dЪrin inqilabi-demokratik mЪna gЪtirmiЬ, onlarШ xalqШn mЪnafeyini tЪbliЭ vЪ mЖdafiЪ edЪn ЪsЪrlЪr sЪviyyЪsinЪ yЖksЪltmiЬdir. ж.HacШbЪyov publisistikasШ ilЪ XX Ъsr inqila-bi publisistika, xЖsusilЪ N.NЪrimanov publisistikasШ arasШn-da olan mЪfkurЪ vЪ mЪzmun yaxШnlШЭШ mЪhz bununla ЪlaqЪ-dardШr. N.NЪrimanov ⌠хranШn Ъhvali hЪzirЪsi■, ⌠хranda qanunu-Ъsasi vЪ mЪЬrutiyyЪt■, ⌠MЪrakeЬ mЪsЪlЪsi■, ⌠Quz-Эunlar cЪmdЪk ЖstЪ■, ⌠Bu gЖn■ vЪ s. kimi publisist mЪqalЪ-lЪrindЪ yalnШz imperializmin XX ЪsrdЪki siyasi xЪtti-hЪrЪkЪtini tЪnqid etmirdi, hЪmВinin tЪbliЭ etdiyi inqilabi-demokratik ideyalarla kapitalist ЧlkЪlЪri xalqlarШnШn azadlШq hЪrЪkatШna kЧmЪk edirdi. Bu mЪnada ж.HacШbЪyovun, N.NЪrimanovun, S.M.ъfЪndiyevin, C.MЪmmЪdquluzadЪ-nin vЪ baЬqa gЧrkЪmli ziyalШlarШn publisist ЪdЪbi irsi bir daha sЖbut edir ki, XX Ъsr AzЪrbaycan ictimai fikrinin inkiЬafШnda inqilabi-demokratik publisistikanШn Вox bЧyЖk rolu olmuЬdur. Bu sЪnЪtkarlar bЖtЖn publisist yaradШcШlШЭШn-da bir hЪqiqЪti ЬЪrtsiz qЪbul etmiЬlЪr ki, bЖtЖn ЧlkЪlЪrdЪ xalqla hЧkumЪt arasШnda Вox uzaq bir mЪsafЪ, ayrШlШq vЪ yadlШq vardШr. HЧkumЪt nЪ millЪti sayШr, onu adam yerinЪ qoyur, nЪ dЪ Чz bildiyindЪn Ъl ВЪkir. чzЖnЖn soyЭunВuluЭu, cЪza vЪ iЬgЪncЪlЪri bir yana dursun, ЖstЪlik xarici aЭalara da xalqШ soydurur, qarЪt etdirir. Buna gЧrЪ zЪif inkiЬaf etmiЬ kapitalist dЧvlЪtlЪrini, xalqШn dЧzЖlmЪz hЪyat tЪrzinin gЖndЪn-gЖnЪ daha da aЭШrlaЬmasШna bais olan beynЪlxalq imperializm inqilabi publisist ЪdЪbiyyatda kЪskin tЪnqid olunur, onun siyasi, ictimai vЪ Ъxlaqi simasШ aВШlШr, hЪm zahiri, hЪm mЪnЪvi cЪhЪtdЪn ifЬa edilir. ж. HacШbЪyov хran xalqШnШ haqq vЪ hЖquqlarШ uЭrunda mЖbarizЪyЪ cЪlb etmЪk, bu yolda onda mЧhkЪm inam vЪ qЪtiyyЪt yaratmaq mЪqsЪdi ilЪ хrana xarici aЭalarШn mЖdaxilЪsini, onun mЪqsЪd vЪ vЪzifЪlЪrini, bu mЖdaxilЪnin xalqa, хran torpaЭШna heВ bir xeyri olmadШЭШnШ, ancaq qarЪt vЪ soyЭunВuluq mЪqsЪdi daЬШdШЭШnШ izah etmЪk ЖВЖn yazШrdШ: ⌠хndiyЪ qЪdЪr iki bЧyЖk dЧvlЪtin ЪlindЪ heysiyyЪt vЪ mЪnfЪЪt qazanШlmasШ ЖВЖn mЪnbЪyi-rЪqabЪt olan хran, indi dЪxi ЖВЖncЖ bir rЪqibin tЪmЪh oxuna niЬanЪ olacaqdШr... Almaniya, ingilis qЪzetlЪri-nin yazdШЭШna gЧrЪ, хran ticarЪt bazarlarШnda Ьayani-ЪhЪmiyyЪt bir mЧvqe iЬЭal etmЪk ЖВЖn qЪti tЪЬЪbbЖsatda bulunmaЭa baЬlamШЬdШr. BelЪ ki, Almaniya ⌠Orneit bank■Ш Tehranda, TЪbrizdЪ ЧzЖnЪ ЬЧbЪlЪr aВmaq ЖВЖn хrana xЖsusi bir nЖmayЪndЪ gЧndЪribdir. Alman bankШnШn burada mЪq-sЪdi ondan ibarЪtdir ki, хran hЧkumЪtindЪn (osmanlШdan aldШЭШ kimi), mЖxtЪlif imtiyaz konsessiyalar alШb хran ⌠Bank milli■silЪ mЖahidЪlЪr baЭlasШn vЪ hamШsШndan ЖmdЪ budur ki, iki dЪmiryol inЬasШ ЖВЖn imtiyaz alsШn ki, bunlardan biri OsmanlШ sЪrhЪddinЪ vЪ digЪri isЪ XЪlici-farsda olan alman (port) bЪndЪrilЪ ВЪkilsin. Bu axШrШncШ mЧvqe BaЭdad dЪmir yolunun dЪxi intihasШdШr■1.

ъdib yaxЬШ bilirdi ki, hЪr bir ЪsarЪtdЪ qalan vЪtЪnin taleyi, nicatШ, hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl onun Чz xalqШnШn ЪlindЪdir. Bir halda ki, istibdad, zЖlm ЪrЬЪ dayanШb, xalqШn taqЪti kЪsilib, belЪ bir yerdЪ yuxuya dalmaq, Allaha pЪnah aparmaq ЧlЖmЪ yol gЧstЪrmЪkdЪn baЬqa bir Ьey deyildir. BelЪ bir vЪziyyЪtin aradan qaldШrШlmasШ ЖВЖn Ъdib ilk ВarЪni xalqШn ayrШlmasШnda, ЧzЖnЖ tanШmasШnda gЧrЖr, iranlШlar kimi, osmanlШlarШn da hЧkumЪt ЧzbaЬШnalШЭШna tab etmЪlЪ-rinЪ vЪ ayШla bilmЪmЪlЪrinЪ heВ vЪchlЪ haqq qazandШra bilmirdi. Bir halda ki, ⌠OsmanlШ hЧkumЪti kЖВЪ ilЪ gedЪn vaxt ЧskЖrmЪyi ЪhaliyЪ qadaЭan edibdir■ belЪ hЧkumЪt istibdadШna dЧzmЪk aЭШlsШzlШqdШr. ж.HacШbЪyovun dЖnyagЧ-rЖЬЖndЪ belЪ bir ideyanШn yaranmasШna sЪbЪb XX Ъsrin ictimai-siyasi hadisЪlЪrinЪ hЪssaslШqla yanaЬmasШ, onlarШ qabaqcШl ideyalar baxШmШndan tЪhlil etmЪsi idi. ъdib ЪsarЪtdЪ qalan mЖstЪmlЪkЪ ЧlkЪ xalqlarШnШn, xЖsusilЪ ьЪrq xalqlarШnШn mЖstЪmlЪkЪ boyunduruЭundan gec-tez azad olacaЭШ labЖdlЖyЖnЖ bЧyЖk inam hissilЪ tЪsdiq edirdi.

MЪhz buna gЧrЪ dЪ ж.HacШbЪyovun publisistikasШnda beynЪlxalq imperializmin soyЭunВuluq, qarЪtВilik siyasЪti onun daxili inkiЬaf qanunlarШ ilЪ, qeyri-bЪrabЪr yaЬayШЬ tЪrzi ilЪ ЪlaqЪlЪndirilirdi. ъdib yaxЬШ bilirdi ki, kapitalizmdЪ pЪrakЪndЪ inkiЬaf tЪbii haldШr. BЪzi mЖЪssisЪ vЪ sЪnaye sahЪlЪri, hЪtta ayrШ-ayrШ ЧlkЪlЪr gah═ sЖrЪtlЪ irЪlilЪyЪrЪk geri qalanlarШ ЧtЖb keВir vЪ yaxud da ЪksinЪ, Чz yerini sЖrЪtlЪ irЪlilЪyЪnlЪrЪ verir. NЪhЪng inhisarlarШn hЧkmranlШq etdiyi imperializmdЪ istЪr iqtisadi, istЪrsЪ dЪ siyasi hЪyatda inkiЬafШn qeyri-bЪrabЪrliyi gЖndЪn-gЖnЪ artШr, kЪskinlЪЬir. Bu kЪskinlЪЬmЪ nЪticЪsindЪ dЧvlЪtlЪr arasШnda mЪnafelЪr tez-tez toqquЬur, mЖvazinЪtlЪr pozulur. SЖrЪtlЪ inkiЬaf edib irЪli sШВrayan dЧvlЪt artШq Чz daxili bazarШna sШЭШЬa bilmir, saЭa, sola Ъl atШr, yeni bazar, yeni mЖstЪmlЪkЪ tamahШna dЖЬЖr. Yeni bazar, mЖstЪmlЪkЪ, tamahШ isЪ istЪr-istЪmЪz mЖharibЪlЪr tЧrЪdir ki, burada da zЪif dЧvlЪtlЪr hesabШna varlanmaq istЪyЪn iri dЧvlЪtlЪrin mЪnafelЪri toqquЬur. ж.HacШbЪyov publisistikasШnda хran, TЖrkiyЪ mЪhz iri kapitalist dЧvlЪtlЪrin tamah oxuna giriftar olan zЪif vЪ aciz dЧvlЪtlЪr kimi tЪsvir olunur. C.MЪmmЪdquluzadЪ, F.KЧВЪr-li, N.NЪrimanov, M.S.Ordubadi vЪ baЬqa gЧrkЪmli ziyalШlar da publisist ЪsЪrlЪrindЪ хran vЪ TЖrkiyЪyЪ bu mЖnasibЪtdЪ olmuЬlar, onlar хran vЪ TЖrkiyЪnin iri kapitalist dЧvlЪtlЪrin ЪlindЪ oyuncaЭa dЧnmЪlЪrinЪ nifrЪt etmiЬ, hЪr iki dЧvlЪtin nicatШnШ yalnШz hЪmin ЧlkЪ xalqlarШnШn inqilabШnda gЧrmЖЬ-lЪr. N.NЪrimanov yazШrdШ ki, ⌠ъsil ЖmdЪ mЪtlЪb budur: millЪtin yЖz illЪrlЪ baЬШna mШxla vurulmuЬ ЪqidЪni puВ etmЪk, onu baЬa salmaq ki, ⌠hЧkumЪt■ millЪt, vЪtЪn ЖВЖndЖr, nЪinki millЪt, vЪtЪn ⌠hЧkumЪt■ ЖВЖn... Qara mЪxluqa anlatmaq ki, heВ bir ⌠hЧkumЪt■ AllahШn hЧkmЖ ilЪ, yainki onun ⌠xeyir-duasШ■ ilЪ olmayШbdШr vЪ olmayacaq-dШr... Bu mШx ki, millЪtin beynindЪn ВШxdШ, bu ЪqidЪ ki, puВ oldu tamamdШr■1.

ж.HacШbЪyovun yaradШcШlШЭШnda mЖhЖm yer tutan beynЪlxalq imperializmin tЪnqidi mЧvzusu XX Ъsrin azadlШq hЪrЪkatШna, xalqШn oyanmasШ iЬinЪ bЧyЖk kЧmЪk idi. ж.HacШbЪyov ЪksЪr publisist mЪqalЪlЪrindЪ ilk Ъsas sЧzЖnЖ xalqa mЖraciЪt ЬЪklindЪ ifadЪ edirdi. O ЪksЪr ВЪtin mЪsЪlЪlЪrin hЪllini xalqda gЧrdЖyЖ ЖВЖn, onun gЖcЖnЪ, nifrЪtinЪ, qЪzЪb vЪ mЪhЪbbЪtinЪ inandШЭШ ЖВЖn xalqШ hЪmiЬЪ dilbir, ЪmЪlbir gЧrmЪk istЪyirdi. ъdib xalqШ Жmumi dЖЬmЪnЪ qarЬШ Ъlbir mЖbarizЪyЪ ВaЭШrmaq, onu mЧhkЪm bir ittifaqa dЪvЪt etmЪk mЪqsЪdilЪ yazШrdШ: ⌠Birimizin dЖЬmЪni varsa, hamШmШzШn dЖЬmЪnidir, dЪfinЪ hamШmШz ВalШЬmalШyШq. Birimi-zi bir tЪhlЖkЪ tЪhdid edirsЪ, hamШmШzШ tЪhdid edir, nicatШmШz ittifaqdadШr. Din, millЪt ayrШlШЭШ bizim ittifaqШmШza sЪdd olmasШn gЪrЪk■2. GЧrЖndЖyЖ kimi bu mЪqalЪ xalqШ sЪadЪtЪ, xoЬbЪxtliyЪ, mЪhЪbbЪtЪ, doЭma vЪtЪn sevgisinЪ ВaЭШrmaqla Ъdibin mЖtЪrЪqqi, demokratik vЪ beynЪlmilЪl gЧrЖЬlЪrini, milli-azadlШq hЪrЪkatШnda onun inqilabi cЪbhЪdЪ mЧhkЪm dayanmasШnШ bir daha tЪsdiq edir.

XX Ъsrin, xЖsusilЪ 1905-1915-ci illЪr arasШnda kapita-lizm dЖnyasШnШn elЪ bir mЖhЖm mЪsЪlЪsi olmamШЬdШr ki, o, Ъdibin nЪzЪr-diqqЪtindЪn yayШnmШЬ olsun. Buna gЧrЪ dЪ ж.HacШbЪyovun beynЪlxalq imperializmin tЪnqidinЪ hЪsr etdiyi publisist mЪqalЪlЪri mЧvzusuna gЧrЪ son dЪrЪcЪ zЪngin vЪ rЪngarЪngdir. DЖnya kapitalizminin daxili siyasЪt alЪmindЪ tutduЭu mЧvqeyini, onun mЖasir dЖnya haqqШnda yЖrЖtdЖyЖ son dЪrЪcЪ mЖhafizЪkar xЪt-hЪrЪkЪtini inqilabi-demokratik ideya cЪbhЪsindЪn tutarlШ faktlarla tЪnqid edЪn Ъdib, imperializmin dЖnyaya aЭalШq etmЪk iddiasШnda olma-sШnШ xalqa baЬa salmaЭШ Ъsas vЪzifЪlЪrdЪn biri hesab edirdi. ж.HacШbЪyova gЧrЪ ayrШ-ayrШ ЧlkЪlЪrdЪ bЪrqЪrar olan impe-rializmЪ yalnШz azadlШq uЭrunda qЪti mЖbarizЪyЪ hazШr olan xalq kЖtlЪlЪrinin bir mЪslЪk uЭrunda Ъlbir ittifaqШ, inqilabi mЖbarizЪsi ilЪ son qoyula bilЪr.

⌠Bir baxШnШz, indiyЪ qЪdЪr ingilis tЪrЪfindЪn ⌠vЪhЬi■ hesab olunan Rusiya millЪti hЪlЪ qШsqШdan qurtarmamШЬ, arzu olunan hЖrriyyЪtlЪri almamШЬ, tЪlЪb edir ki, ЧlЖm cЪzasШ fЪx olsun. Amma azadЪlik sayЪsindЪ dolanan mЪdЪni ingilislЪr XX ЪsrdЪ dЪ adam ЧldЖrmЪkdЪn, yЪni qatillikdЪn Ъl gЧtЖrmЪyiblЪr. чzЖ dЪ kimi ЧldЖrЖr? Sahibsiz, baЬsШz, Ъlsiz-ayaqsШz Ъhalini! NЪ tЧvr ЧldЖrЖr? Bir can ЪvЪzindЪ 6 nЪfЪr can, arvadlarШn ah-nalЪsinЪ, kiЬilЪrin yalvarmaЭШna baxmayaraq, dЖrlЖ-dЖrlЖ cЧvr vЪ sitЪmdЪn sonra ЧldЖrЖr! Harada ЧldЖrЖr? MisirlilЪrin sahibsiz qalmШЬ Чz vЪtЪnlЪrindЪ■1.

ж.HacШbЪyovun bir sШra publisist ЪsЪrlЪrindЪ QЪrb dЧvlЪtlЪrinin inkiЬafШnda maarifЪ bЧyЖk ЖstЖnlЖk vermЪsi, maarifin tЪsirilЪ xalqШn ayШlmasШ, hЪtta inqilabi mЖbarizЪ qaynaЭШna dЖЬmЪsi mЪsЪlЪlЪri geniЬ ЬЪkildЪ qoyulur. ъdibЪ gЧrЪ qЪrb ЧlkЪlЪrindЪ inkiЬaf naminЪ nЪ varsa, hamШsШ maarifin geniЬ intiЬarШ ilЪ ЪlaqЪdardШr. чlkЪ mЪdЪnidirsЪ insanlar mЪrifЪtli, ayШq, Чz haqq vЪ hЖquqlarШnШ baЬa dЖЬЖb qoruya bilirsЪ, nЪhayЪt ЧlkЪdЪ mЖtlЪqiyyЪtЪ qarЬШ xalq narazШlШЭШ baЬlayШrsa √ bunlarШn hamШsШ ЖВЖn Ъsas sЪbЪbkar yenЪ dЪ maarifdir. ъdibЪ gЧrЪ maarif vЪtЪnin, xalqШn azadlШЭШ demЪkdir.

GЧrЖndЖyЖ kimi, ж. HacШbЪyov maarifin inkiЬafШnШ dar mЪnada mЪdЪnilЪЬmЪk, ЧlkЪdЪ zahiri sЪliqЪ yaratmaq kimi gЧtЖrmЖrdЖ. чlkЪyЪ maarif daha Вox nicat gЪtirmЪk, inqilabi ideyalar qazanmaq, xalqШn bir mЪslЪkdЪ birlЪЬib dЖЬmЪnЪ qarЬШ qЪtiyyЪtli mЖbarizЪ aparmasШ ЖВЖn lazШmdШr. Publisist ЪsЪrlЪrindЪ ж.HacШbЪyovun QЪrbi Avropa dЧvlЪtlЪ-rini mЪdЪni, ьЪrq dЧvlЪtlЪrini isЪ maarif vЪ mЪdЪniyyЪtcЪ nisbЪtЪn geri qalmШЬ ЧlkЪlЪr adlandШrmasШ mЪhz bu mЪqsЪdlЪ ЪlaqЪdar idi. ъdib maarif dedikdЪ xalqШ, ЧlkЪnin azadlШЭШ ЖВЖn aВШlan yollarШ gЧrЖrdЖ, mЪdЪniyyЪt selinin get-gedЪ daha Вox ictimai-siyasi mЪzmun kЪsb edib inqilab seli ilЪ birlЪЬЪcЪyi gЖnЖ arzu edirdi. ъsarЪtdЪ qalan ЧlkЪyЪ maarif mЪhz bu mЪqsЪd ЖВЖn lazШmdШr. ъdib mЪdЪni vЪ qeyri-mЪdЪni dЧvlЪt ifadЪlЪrini iЬlЪdЪrkЪn mЪdЪniyyЪtin nЪzЪrindЪ tutduЭu vЪ dЧnЪ-dЧnЪ tЪbliЭ etdiyi mЪhz bu tЪrЪfinЪ iЬarЪ edirdi. ⌠HЪqiqЪt■ qЪzetindЪ 1909-cu il 25 dekabr tarixdЪ dЪrc etdirdiyi mЪqalЪdЪ bu mЪqsЪdlЪ yazШrdШ: ⌠BirdЪn fЪrz elЪ Avropada bir mЪmlЪkЪtdЪ, mЪsЪlЪn, FirЪngistanda qЪzetlЪrin hamШsШ durduЭu yerlЪ baЭlandШ.

Onda nЪ olar?

Onda tamam FirЪngistan bir-birinЪ dЪyЪr, kiЬi, arvad, uЬaq hamШsШ bir-birinЪ qarШЬШb bir ВШЭШr-baЭШr salarlar ki, qonЬular dЪli olarlar.

Biri qШЬqШrar ki:

- Ay kor oldum!

O birisi:

- Ay kar oldum!

Bir baЬqasШ:

- Ay lal oldum!

Banklar qapanar, birjlar sЧnЪr, fabriklЪr yatar, dЪmir yol iЬlЪmЪz, paraxodlar dayanar, mЪclislЪr pozular, bazar-dЖkan baЭlanar, teatrlar boЬ qalar. QЪrЪz, zЪlzЪlЪ olar, tufan qopar, hamШ kar olar, kor olar, lal olar. BЪs bizim qЪzetlЪr baЭlansa nЪ olar?

-          HeВ zad■1.

MЪqalЪnin mЪzmunundan da anlaЬШldШЭШ kimi burada sЧhbЪt sadЪcЪ olaraq maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШndan getmir. ъdibin bu ЪsЪrdЪ tЪqib etdiyi ideya tamamilЪ ictimai-siyasi xarakterdЪdir.

ж.HacШbЪyovun bir sШra mЪqalЪlЪrindЪ dЪ zahirЪn maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin tЪbliЭi kimi gЧrЖnЪn mЪsЪlЪlЪr mahiyyЪt etibarШ ilЪ inqilabi Ъhvali-ruhiyyЪ ilЪ baЭlШdШr. ⌠TЪrЪqqi■ qЪzetinin 14 avqust 1909-cu il nЧmrЪsindЪ ⌠BaЬa dЖЬmЪdi■ mЪqalЪsindЪ ж. HacШbЪyov yazШr: ⌠...Bu gЖn elm vЪ mЪdЪniyyЪt qЖvvЪtilЪ yaraqlanmШЬ olan хspaniya fars ЪrЪblЪrlЪ dirilik ЖВЖn dava elЪyir. Onun ЖВЖn хspaniyanШn firЪnglЪrЪ Вox bЪrk acШЭШ tutubdur. Deyir ki, axШ sЪn nЪ ЖВЖn bu vЪhЬilЪrЪ mЪdЪniyyЪt ucunu gЧstЪrib tЖfЪng atmaq ЧyrЪtdin ki, onlar da bizЪ tЖfЪng atШrlar. BЖtЖn alЪm dЪ bunu boynuna alШr ki, ЪgЪr fars ЪrЪblЪri Yevropa mЪdЪniyyЪtini ЧyrЪnsЪlЪr хspaniyanШ beЬ-on gЖn iВindЪ darbadaЭШn edib ЪvvЪlcЪ dЪ mЪdЪniyyЪt gЖcЖ ilЪ хspaniyanШ Чz mЖlkЖ etdiyi kimi, bu sЪfЪr dЪ eylЪ edЪr■2.

MillЪtin oyanmasШ iЬindЪ maarifin ЪhЪmiyyЪtini ictimai-siyasi vЪ inqilabi mЪnada dЪrk vЪ qЪbul edЪn ⌠XX ЪsrdЪ bЖtЖn alЪmЪ cari olmaЭa baЬlamШЬ mЪdЪniyyЪt selinin qabaЭШnШ heВ bir mЖmaniЪt ilЪ durultmaq mЖmkЖm olmayacaqdШr■[3] deyЪn ж.HacШbЪyov bu mЪdЪniyyЪt selinin mЪna vЪ ЪhЪmiyyЪtini azadlШq uЭrunda xalqШn mЖbarizЪsin-dЪ, hЪr cЖr istibdada son qoymaq iЬindЪ gЧrЖrdЖ. MЪdЪni hЪrЪkatdan mЪnfЪЪtpЪrvЪr olmaЭШ Ъdib hЪm Чz xalqШ vЪ hЪm dЪ bЖtЖn ЧlkЪlЪrin mЪzlumlarШ ЖВЖn arzu edirdi. ⌠XalqШn gЧzЖnЖ aВmaq■, ⌠YatmШЬ millЪti oyatmaq■ ifadЪlЪrini Ъdib hЪmin mЪqsЪdlЪ baЭlШ iЬlЪdirdi. GЧzЖ baЭlШ, yatmШЬ millЪti ilk ЪvvЪl maariflЪ oyatmaЭШ, onu inqilabi hadisЪlЪr qaynaЭШna salmaЭШ Ъsas vЪzifЪ hesab edЪn Ъdib demЪk olar ki, bЖtЖn publisist yaradШcШlШЭШnШn mЖhЖm hissЪsini bu iЬЪ sЪrf etmiЬdir. Bu mЪqsЪdlЪ ЪlaqЪdar ж.HacШbЪyov mЪqalЪlЪrinin birindЪ yazШrdШ: ⌠... OsmanlШ millЪtini oyatmaq ЖВЖn bir neВЪ yaxЬШ yol var. Bu yollardan biri dЪ odur ki, azadlШq ЖstЖndЪ ВalШЬan Rusiya tЖrklЪri (ьЪki, ьirvan tЖrklЪri dЪ daxildir ha!) OsmanlШdan gЪlib keВЪndЪ o yazШqlarШ baЬa salШb zalШm hЧkumЪtin ЪlindЪn qurtarmaЭa hЪvЪslЪndirsinlЪr■1. ZalШm hЧkumЪt ifadЪsi ilЪ zЖlm vЪ istibdada, xalqШn dЧzЖlmЪz hЪyat tЪrzinЪ iЬarЪ edЪn Ъdib, qanuni-ЪsasШ hЪsrЪti ilЪ yaЬayan tЖrk ЪhalisinЪ baЬa salmaq istЪyirdi ki, zahirЪn xalqa yaxШn, onun ⌠aruzeyi-batilЪsinЪ■ mЖvafiq gЧrЖnЪn hЪr cЖr yШЭШncaq, cЪmiyyЪti-xeyriyyЪ, qanuni-ЪsasШ boЬ vЪ mЪnasШz danШЬШqdan baЬqa bir Ьey deyildir. ъdib xalqШn arzu etdiyi kimi TЖrkiyЪdЪ qanuni-ЪsasidЪn sonra yaranmШЬ vЪziyyЪti belЪ izah edirdi: ⌠Anatolu vilayЪtinin Ъhalisi acШndan tЪlЪf olmaqdadШr. ZalШm vЪ rЖЬvЪtxor mЪnurlarШn zЖlmЖ binЪva Ъhalini cana gЪtirmiЬdir. Arvad-uЬaqlarШn ahu-nalЪsi gЧyЪ qalxmШЬdШr. хstambul bunlara tez bir Ъlac elЪsin■2. Maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin xalqШn oyanmasШ iЬinЪ tЪsirini hЪr cЪhЪtdЪn qЪbul edЪn ж.HacШbЪ-yov onun XX Ъsrin ictimai-siyasi hadisЪlЪrinin daha dЪrin-dЪn, ЪtraflШ dЪrk olunmasШndakШ rolunu xЖsusi qeyd edirdi.

TЪsadЖfi deyildir ki, XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ ⌠Ax keВЪn Ъyyam, olasan indilЪr■, hЪsrЪtilЪ yaЬayan hakim dairЪlЪr xalqla razШlaЬmaЭa, mЖЪyyЪn gЖzЪЬtlЪr etmЪyЪ mЪcbur olmuЬlar. ъdibЪ gЧrЪ maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШ xalqШn Чz haqq vЪ hЖquqlarШnШ dЪrk edib onun uЭrunda mЖbarizЪ aparmasШna dЪyЪrli bir ЪlavЪ idi.

ж.HacШbЪyovun publisistikasШnda Вarizmin vЪ yerli burjuaziyanШn tЪnqidinЪ hЪsr olunmuЬ ЪsЪrlЪr mЖhЖm yer tutur. DЪrin siyasi kЪskinliyЪ malik olan bu ЪsЪrlЪrdЪ Ъdib bir-birinЪ bЪnzЪmЪyЪn maraqlШ vЪ orijinal formalarda Вariz-mЪ, onun siyasЪtinЪ, yerli burjuaziyanШn, millЪtВi partiya-larШn mЖrtЪce mЧvqeyinЪ sЪrrast atЪЬ aВШr. Son dЪrЪcЪ hЪs-sas, geniЬ mЖЬahidЪ qabiliyyЪtinЪ malik olan Ъdibin yaradШ-cШlШЭШnda diqqЪti daha Вox cЪlb edЪn ⌠Bir tЪdbir lazШmdШr, ya yox?■, ⌠ErmЪni, mЖsЪlman sЖlh mЪclisinЪ dair■, ⌠DЧvlЪt dumasШnШn qovulmasШ■, ⌠VЪkillЪrimiz nЪ tЧvr olmalШdШr■, ⌠DЪrin quyular■, ⌠HЧkumЪt vЪ millЪt■, ⌠StolШpin vЪ divani-hЪrb■, ⌠Rusiyaya dair■, ⌠VЪkil seВkisi■, ⌠CЪmiyyЪt baЬВШlarШnШn nЪzЪr-diqqЪtinЪ■ vЪ bu kimi dЪrin mЪzmunlu publisist ЪsЪrlЪrin yaranmasШna bir sЪbЪb bЖtЖn RusiyanШn, hЪmВinin AzЪrbaycanШn ayШlmaq, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ aparmaq yoluna dЖЬmЪsi idisЪ, digЪr bir sЪbЪb ictimai-siyasi hadisЪlЪrin tЪsirilЪ ж.HacШbЪyovun dЖnyagЧrЖЬЖndЪ yaranan gЖclЖ bir inkiЬaf idi. ж.HacШbЪyovun getdikcЪ inqilabi-demokratik ideyalar yoluna dЖЬmЪsi onun bir sШra publisist ЪsЪrlЪrindЪ ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn maarifВilik ideyalarШna inqilabi mЪzmun gЪtirmiЬdir.

вarizmin, Вar mЪmurlarШnШn tЪnqidinЪ aid yazШlmШЬ hЪr bir publisist ЪsЪrindЪ ж.HacШbЪyov faktlara, hЪyat hadisЪlЪ-rinЪ, cЪmiyyЪtdЪ gЧrdЖyЖ, Ьahidi olduЭu sЪciyyЪvi hallara mЖraciЪt etmЪklЪ ЪsЪrlЪrinin tЪsir gЖcЖnЖ artШrШrdШ. ⌠хrЬad■ qЪzetinin 1907-ci ilin mart ayШnda ВШxan nЧmrЪsindЪ ⌠жze-yir■ imzasШ ilЪ yazdШЭШ mЪqalЪdЪ deyir: ⌠Rusiyada Жmuri-idarЪnin fЪna vЪ pЪriЬanlШЭШ, Ъhalinin hЪyat vЪ mЪiЬЪti √ ictimaiyyЪ vЪ iqtisadiyyЪsinin pisliyi, mЪdЪniyyЪt vЪ mЪrifЪt-cЪ pЪsmandЪliyi vЪ nЪhayЪt, yapon kimi kВik bir millЪtЪ basШlmaЭШ onun qul kimi haldan dЖЬЖb, zЪiflЪЬmЪyinЪ dЪlil-dir. MillЪt dЪxi bunu anlayШr. Qulluq boyunduruЭundan bir tezcЪ xilas olmaЭa da dartШnШr. ъgЪr buna mane olsalar da onu cЪbr vЪ zЖlm ilЪ bu xilas olmaq niyyЪtindЪn Ъl ВЪkmЪyЪ mЪcbur etmЪk istЪsЪlЪr, mЖvЪffЪq olmazlar. вЖnki bir vaxt yetiЬЪr ki, Жmumi millЪt bir ruh vЪ bir cism olub, son vЪ qЪti qЪrarШnШ elan edЪr■1.

ъdib bir-birinЪ bЪnzЪmЪyЪn xarakter, vЪziyyЪt, hadisЪ vЪ Ъhvalatlarla cЪmiyyЪtin son dЪrЪcЪ mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunurdu. Bu cЪhЪtdЪn onun Cavad uyezdinin pristavШ ьЪfi bЪy FЪtullabЪyov, bu uyezdin uryadniki HacШ ъli ьЪkЪr oЭlu, ьuЬa, GЪncЪ, QarabaЭ uyezdlЪrinin uryadniklЪri haqqШnda yazdШЭШ ЪsЪrlЪri, ⌠Daha gЧrЖn nЪ var!■, ⌠StolШpin vЪ divani-hЪrb■, ⌠жВЖncЖ dЪllЪk■, ⌠StolШpin xЪyalШ■, ⌠PruЬkeviВ vЪ HacШ Xudu■ kimi publisist mЪqalЪlЪri daha sЪciyyЪvidir. вarizmin yerlЪrdЪki siyasЪtini tЪbliЭ edЪn mЪmurlarШn cЪmiyyЪtdЪ oynadШЭШ roldan bЪhs edЪrkЪn, Ъdib haqlШ olaraq belЪ nЪticЪyЪ gЪlirdi ki, Вarizmin mЪhvЪ, ВЖrЖmЪyЪ doЭru getmЪsini sЖbut edЪn Ъsas amillЪrdЪn biri dЪ Вar mЪmurlarШnШn ЧzbaЬШnalШЭШ, ЧlkЪni ВaxnaЬmaya salmalarШdШr. ⌠StrajniklЪrmi? QuldurlarmШ? HЪm strajnik, hЪm dЪ quldur. YЪni ЪvvЪla strajnik hЧkumЪtdЪn bica yerЪ mЪvacib alШr vЪ saniyЪn kЖВЪlЪrdЪ quldurluq edib xalqШn cibini soyur.

Lakin strajnik quldur ilЪ sadЪ quldur arasШnda bir fЪrq vardШr. SadЪ quldur gЪlib-gedЪni bЪhanЪsiz, filansШz soyur. Strajnik quldur isЪ hЪr vaxt bir bЪhanЪ tapШr. ъslЪhЪ axtarШr, tapdШ, 3-4 manat alШb, geri verir, tapmadШ, yenЪ 3-4 manat alШb buraxШr. DemЪli, strajnik √ yЪni rЪsmi quldur2.

XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda Вarizmin tЪnqidinЪ hЪsr olunmuЬ publisist ЪsЪrlЪr Вoxdur. Bu mЪsЪlЪyЪ C.MЪm-mЪdquluzadЪ, N.NЪrimanov, S.HЖseyn, M.S.Ordubadi ki-mi mЖtЪrЪqqi yazШВШlar Чz mЖnasibЪtlЪrini bildirmiЬlЪr. AdlarШnШ ВЪkdiyimiz yazШВШlarШn Вarizmi tЪnqid edЪn publisist ЪsЪrlЪri formaca, bЪdii tЪsvir Жsuluna gЧrЪ mЖxtЪlif olsa da, mЪzmun, mЪna etibarilЪ ЪsasЪn bir-biri ilЪ sЪslЪЬЪn ЪsЪrlЪr idi. Bu mЪnada ж.HacШbЪyovun publisist ЪsЪrlЪri mЖstЪsna ЪhЪmiyyЪt kЪsb edir. ъdib qubernatorlarШ, mЪmurlarШ, ВinovniklЪri, dЧvlЪt xadimlЪrini, onlara xidmЪt edЪn ayrШ-ayrШ siyasi partiyalarШ, mЖrtЪce mЪtbuat orqanlarШnШ tЪnqid edЪrkЪn belЪ, ЧlkЪdЪ hЧkm sЖrЪn hЪr cЖr ziddiyyЪtin mЪnbЪyi kimi ВarizmЪ, onun mЪnfur siyasЪtinЪ qarЬШ ВШxШrdШ. ъdib Вarizmin zahirdЪ ЧzlЪrini xalq tЪrЪfdarШ, millЪt nЖma-yЪndЪlЪri, vЪtЪnpЪrvЪr adlandШran bЖtЖn nЖmayЪndЪ vЪ tЪrЪfdarlarШnШ ⌠xalqШn qanШ ilЪ dЪstЪmaz alanlar■ adlandШrШr, mЖЪyyЪn bir rЖtbЪyЪ Вatmaq ЖВЖn hЪr cЖr alВaqlШЭa Ъl atan bu mЪnsЪbpЪrЪstlЪri vЪtЪn, millЪt xaini kimi damЭalayШr.

⌠хrЬad■ qЪzetinin 1906-cШ il 10 aprel tarixli 86-cШ nЧm-rЪsindЪ dЪrc etdirdiyi publisist mЪqalЪdЪ Cavad uyezdinin pristavШ ьЪfi bЪy FЪtullabЪyovun simasШnda Вar mЪmurlarШ-nШn, xЖsusilЪ azЪrbaycanlШlardan olan pristav vЪ uyezd naВalniklЪrinin ЖmumilЪЬmiЬ xarakter xЖsusiyyЪtlЪrini verЪn vЪ onu kЪskin ifЬa edЪn Ъdib, belЪ bir nЪticЪyЪ gЪlir ki, insanШ alВaldan, onu fЪaliyyЪtdЪn qoyan, onda qorxaqlШq, cЪsarЪt-sizlik yaradan, ЧlkЪnin hЪm mЪdЪni, hЪm dЪ ictimai-siyasi inkiЬafШna mane olan yenЪ dЪ Вarizm vЪ onun ⌠mЖqЪddЪs■ siyasЪti √ qanunlarШdШr.

Fanatik pristav ьЪfi bЪy ona gЧrЪ iyirmi beЬ il Чz vЪzifЪsindЪ qala bilmiЬdir ki, o ЧzЖndЪn bЧyЖklЪrin iradЪsinЪ qul kimi itaЪt edir. Adam ЧldЖrmЪkdЪ, nahaq qanlar tЧkmЪkdЪ, evlЪr yШxmaqda mahir olan ьЪfi bЪyin ⌠vicdanШ, insaf vЪ ЪdalЪti■ ilЪ tЧkЖlmЖЬ qanlarШ hЪlЪlik xalqШn gЧz yaЬlarШ yuyub apara bilmir. ж.HacШbЪyov ьЪfi bЪylЪrin ЧlkЪnin hЪr yerindЪ olduЭuna, bununla da Жmumi vЪziyyЪtin get-gedЪ pislЪЬdiyinЪ ЖrЪk aЭrШsШ ilЪ acШyШrdШ. ⌠Zaqafqaziyada iЬlЪr xarabdШr. хrЪvan vЪ GЪncЪ quberniyalarШndan bir-birindЪn hЪyЪcanlШ, bir-birindЪn qorxulu xЪbЪrlЪr gЪlmЪkdЪ-dir. Quldurluq, qaniВЪnlik, bu zavallШ quberniyalarda adi bir hadisЪ halШnШ Вoxdan bЪridir ki, kЪsb edibdir. Bir tЪrЪfdЪn ЧldЖrЖrlЪr, bir tЪrЪfdЪn soyurlar, bir tЪrЪfdЪn heВ bir tЪqsiri olmayanlarШ Ъsir edib, min cЖrЪ ЪziyyЪt vЪ Ъzaba giriftar edirlЪr■1.

чlkЪdЪ hЧkm sЖrЪn ЧzbaЬШnalШЭШn, ЪdalЪtsizliyin, zЖlm vЪ iЬgЪncЪlЪrin tЪsirilЪ ЪlaqЪdar vЪziyyЪtin dЪyiЬmЪsi, xalqШn zЖlmЪ etiraz meyllЪrinin gЖndЪn-gЖnЪ artmasШ dЧvrЖn qabaqcШl ziyalШlarШ kimi ж. HacШbЪyovun da dЖnyagЧrЖЬЖndЪ yeni mЖtЪrЪqqi meyllЪr yaradШr, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ-nin gЪlЪcЪyinЪ inam hissini artШrШrdШ. Buna gЧrЪdir ki, Ъdibin publisist ЪsЪrlЪrindЪ ЧlkЪnin, xalqШn aЭШr hЪyatШnШn tЪsviri ilЪ yanaЬШ, son dЪrЪcЪ ciddi ЬЪkildЪ Rusiya mЖtlЪqiyyЪtinЪ qarЬШ, onun gec-tez xalqШn qЪzЪbinЪ gЪlЪcЪyinЪ aid hЧkmlЪr vardШr.

⌠...Rusiyada ЪvvЪlcЪ ЪksЪriyyЪn xЪfi vЪ bЪzЪn aЬikar surЪtdЪ getdikcЪ kЪsbi-izdiyad vЪ istedad edЪn vЪ bu axШr vaxtlarda ahЖ fЪЭanlar, odlu-odlu ЬikayЪtlЪr, dadu-fЪryadlar ilЪ bЪrabЪr revolverlЪr, tЖfЪnglЪr, bombalar partШltШ vЪ gurultular ilЪ bЖtЖn mЪmlЪkЪti lЪrzЪyЪ salmШЬ olan millЪt etirazШ sЪbЖgЪqillЪrin gЧrmЪk ЖВЖn icra edilЪn boЬ vЪ ЪsassШz bir nЖmayiЬi deyildir, - bu, cana doymuЬ camaatШn, kЪmalЪ ВatmШЬ ЪqillЪr tЪЬviq vЪ tЪhriki ilЪ sЪdayi-hЪq tЪlЪbnamЪsidir. O sЪda ki, heВ bir hЪdЪ-qorxu ilЪ xamuЬ olmaz vЪ hЪr bir top vЪ pulemyotdan dЪxi gurultulu vЪ ЪsЪrli olmaqla bЪrabЪr, getdikcЪ mЖhib vЪ mЖdhiЬ olub eЬidЪnlЪrin tЖklЪrini qabardar vЪ bЪdЪnlЪrini lЪrzЪyЪ salar■2.

Bu vЪ bu qЪbildЪn olan onlarca publisist mЪqalЪ ж.HacШbЪyov yaradШcШlШЭШnШn inqilabi-demokratik mЪnasШna, XX Ъsrin ictimai-siyasi hadisЪlЪrinЪ hЪssaslШqla yanaЬma-sШna, azadlШq ideyalarШ qaynaЭШna dЖЬmЪsinЪ sЖbutdur. ж.HacШbЪyov xalqШn aЭШr hЪyatШnШn gec-tez yaxЬШlaЬacaЭШ gЖnЖ azadlШq ideyalarШnШn geniЬlЪnmЪsindЪ gЧrЖrdЖ. O Ъmin idi ki, Rusiyada iki mЖhЖm mЪsЪlЪ sЖrЪtlЪ inkiЬaf edir. Birincisi, Вar mЖtlЪqiyyЪtinin sЖrЪtlЪ ВЖrЖmЪ prosesi, ikincisi, xalqШn azadlШq uЭrunda mЖbarizЪsi. ж.HacШbЪyov ⌠хrЬad■ qЪzetinin 1907-ci il fevral ayШnda ВШxan 29-cu nЧm-rЪsindЪ ⌠жzeyir■ imzasШ ilЪ dЪrc etdirdiyi ⌠хkinci duma■ mЪqalЪsindЪ yazШrdШ: ⌠DemЪk olar ki, indi bЖtЖn Rusiya Ъhalisi siyasЪt cЪhЪtincЪ bЧyЖk bir qanacaq hasil edЪ bilib-dir. Qanacaq sahibi dЪxi azad vЪ sЪrbЪstanЪ dolanmaЭШn yolunu bilЪndЪn sonra heВ vaxt Чz baЬШnШ tЪkrar ЪsarЪt kЪmЪndinЪ salmaz...■1.

AzadlШq ideyalarШnШn geniЬlЪndiyi bir dЧvrdЪ, cЪmiyyЪ-tin gЖclЖ bir tЪrЪqqiyЪ, intibaha qЪdЪm qoyduЭu bir ЬЪraitdЪ Вar Жsul-idarЪsi Ъdibin nЪzЪrindЪ lЖzumsuz bir Ьey idi. Buna gЧrЪ dЪ ЧlkЪdЪ hЧkm sЖrЪn ziddiyyЪtlЪrin aradan qaldШrШl-masШ yollarШndan bЪhs edЪrkЪn, ж.HacШbЪyov mЧvcud dЧvlЪt quruluЬunun dЪyiЬdirilmЪsi ideyasШnШ irЪli sЖrЖrdЖ. ж.HacШ-bЪyov xalq ilЪ mЧvcud hЧkumЪt arasШnda bЧyЖk bir sЪdd olduЭunu dЪrk etdiyi ЖВЖn belЪ bir qЪrara gЪlirdi ki, artШq xalqШn hЧkumЪt ЧzbaЬШnalШЭШna tab edЪ bilЪcЪk taqЪti qalmamШЬdШr. ⌠Bu XX Ъsr, keВmiЬ ЪsrlЪr tЪrЪfindЪn bЪrpa edilmiЬ qayda vЪ nizamlara tЪhЪmmЖl elЪmir. O qayda vЪ nizamlar bir o qЪdЪr kЧhnЪlibdir ki, yenilЪnmЪk vЪ tazЪlЪn-mЪyЪ meyli olan hЪyati-bЪЬЪriyyЪnin asayiЬ vЪ intizamШnШ tЪmin elЪmЪz. хЬtЪ, o sЪbЪbdЪndir ki, hЪr tЪrЪfdЪn etiraz sЪdalarШ qalxШb, artmaqdadШr. Bir ovuc kЧhnЪpЪrЪst vЪ irticapЪsЪnЪd adamlarШn bu etiraz sЪdalarШnШ yatШrmaЭa qarЬШ olan tЪЬЪbbЖslЪri, onlar ЖВЖn heВ bir mЖvЪffЪqiyyЪt hasil edЪmЪz. Bu sЪdalar get-gedЪ ВШxalШb, artШb, axШrda gurultulu bir zЪrbЪ ilЪ qarЬШsШna rast gЪlЪn bЖtЖn mЖmaniЪtlЪri nist vЪ nabud edЪr. Daha bu etiraz seli qabaЭШnda kЧhnЪpЪrЪstlik qaydalarШ sЪdd olub davam edЪmЪz!■2.

MЧvcud iqtisadi-siyasi qanunlarШn puВluЭu, dЧvlЪtin daxildЪ bЧhran keВirmЪsi, beynЪlxalq alЪmdЪ nЖfuzdan dЖЬmЪsi ж.HacШbЪyovu Вar Жsul-idarЪsi haqqШnda qЪti qЪra-ra gЪtirirdi. ⌠...Yapon davasШndan sonra rus dЧvlЪtinin basШlmasШ camaata andШrdШ ki, belЪ hЧkumЪtlЪ nЪ camaat saxlamaq olar vЪ nЪ dЪ dЖЬmЪn qabaЭШna ВШxmaq olar. Ona gЧrЪ bu cЖr hЧkumЪtЪ bir nЪhayЪt ВЪkmЪk vacibdir. Camaa-tШn bu arzusu elЪ ЬiddЪtli idi ki, bunu hЖsulЪ gЪtirmЪk ЖВЖn candan vЪ maldan keВmЪyi lazШm bildilЪr vЪ habelЪ iЭtiЬaЬ baЬlandШ■1.

ъksЪr publisist ЪsЪrlЪrindЪ Ъdib nЧqsan vЪ ziddiyyЪt-lЪri, ВЖrЖk nЪzЪriyyЪ vЪ gЧrЖЬlЪri sadЪcЪ gЧstЪrmЪk, yalnШz tЪnqid etmЪklЪ kifayЪtlЪnmir, onlarШn ЪmЪlЪ gЪlmЪ sЪbЪblЪri-ni, Ъsas mahiyyЪtini vЪ aradan qaldШrШlmasШ yollarШnШ da ЧzЖ-nЪmЪxsus bir Жslubda ifadЪ edir.

1905-ci il inqilabШ dЧvrЖndЪ dЪ, inqilabШn mЪЭlubiyyЪ-tindЪn sonra irtica illЪrindЪ dЪ, birinci dЖnya mЖharibЪsi gЖnlЪrindЪ dЪ Ъdib ЕИni ciddiyyЪt, eyni qЪtiyyЪtlЪ bЖtЖn publisist bacarШЭШШnШ inqilabi-demokratik ideyalarШn kЖtlЪlЪrЪ ВatdШrШlmasШna, burjua vЪ burjua millЪtВi partiyalarШn xalqa zidd siyasЪtinin ifЬa olunmasШ iЬinЪ sЪrf etmiЬ, Вarizmin mЪhv olacaЭШ gЖnЖn yaxШnlaЬdШЭШnШn, Вar Жsul-idarЪsinin devrilmЪsi gЖnЖnЖn publisist mЖjdЪВisi olmuЬdur.

⌠...MillЪt hЖcum mЖqabilindЪ kЧkЖndЪn qopmaЭa mЪЪttЪl qalmШЬ hЧkumЪti-mЖstЪbidЪ millЪtin son zЪrbЪsinЪ davam etmЪyЪcЪyini dЖЬЖnЖr■2 √ deyЪn Ъdib ⌠TЪrЪqqi■ qЪzetinin 1909-cu il 140-cШ nЧmrЪsindЪ ⌠хllЪrdЪn, ЪsrlЪrdЪn bЪri qardaЬ kimi bir yerdЪ yaЬayan millЪtlЪrin arasШnda nifaq salШb, onlarШ bir-birinЪ qШrdШrmaqla amal vЪ arzuyi-batilЪsinЪ nail olmaq fikrindЪ■3 olan millЪtВi partiyalarШ, burjua-mЖlkЪdar dairЪlЪrini Вarizmin mЖrtЪce siyasЪtinin tЪbliЭatВШlarШ adlandШrШr.

QarabaЭШn caniЬini general Qulumcanov, XankЪndi pristavШ Voskresenski, ZЪngЪzur pristavШ Saxarov, ЪvvЪllЪr RusiyanШn daxili iЬlЪr naziri, sonralar baЬ nazir х.L.Qo-remШkin, Rusiyada Чz cinayЪtlЪri ilЪ mЪЬhur olan P.A.StolШ-pin, irticaВШ siyasi xadim V.S.YuleviВ, ьuЬada qШrЭШn tЧrЪt-miЬ CavanЬir qЪzasШnШn rЪisi Pivovarov, qЪddar irticaВШ P.K.PetroviВ, rus inqilabШnШn qЪddar dЖЬmЪni T.D.Fyodo-roviВ, mЖlkЪdar х.Ziyadxanov, Вinovnik-mЖlkЪdar ъ.Xas-mЪmmЪdov, Cavad uyezdinin polis mЪmuru HacШ ъli ьЪkЪr oЭlu, CavanЬШr uyezdinin naВalniki ьЪfi bЪy, xalqШn qanШnШ soran din xadimlЪri Ъdibin publisist mЪqalЪlЪrinin Ъsas tЪnqid hЪdЪfi idi. ж.HacШbЪyov bu ⌠siyasЪtВilЪrin■ hЪr cЖr hiylЪ vЪ cinayЪtlЪrinЪ qarЬШ ВШxaraq yazШrdШ: ⌠ъlan bizim bu Rusiyada vaqe olan inqilab dЪxi rus millЪti vЪ rus hЧkumЪti arasШnda iki min ildЪn bЪri davam edЪn mЖnasibЪtin ЖВЖncЖ vЪ axШrШncШ dЧvrЖdЖr ki, burada millЪtin qalib olacaЭШ ЬЖbhЪsizdir!■1.

XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ birinci rus inqilabШnШn gЖclЖ dalЭalarШndan dЪhЬЪtЪ gЪlЪn Вarizm ЧzЖnЖn daxili siyasЪtin-dЪ daha qЪddar, qaragЖruhВu bir mЧvqe tutmuЬdu. HЪr yerdЪ azadlШq ideyalarШnШ boЭmaq, xalqШn iqtisadi hЪyat tЪrzini daha da aЭШrlaЬdШrmaq hallarШ gЖndЪn-gЖnЪ artШrdШ. вarizmin ⌠parВala vЪ hЧkm et■ siyasЪti ЧlkЪni gЪrgin vЪziyyЪtЪ saldШЭШ bir ЬЪraitdЪ, ж.HacШbЪyov mЖtЪrЪqqi ziyalШ-larШn sЪsinЪ sЪs verЪrЪk, Чz kЪskin publisist mЪqalЪlЪrilЪ Вarizmin siyasЪtinЪ qarЬШ ВШxШr, hakim dairЪlЪrin qarЬШsШnda bir sШra ictimai tЪlЪblЪr qoyurdu. Xalq adШndan ВШxШЬ edib, lakin onun azadlШЭШ, sЪadЪti, tЪrЪqqisi ЖВЖn heВ bir tЪdbir gЧrmЪyЪn, mЧvcud siyasЪt ilЪ razШlaЬan, saziЬЪ gЪlЪn qorxaq burjua ziyalШlarШnШn ⌠hЪzЪrat, sizin hamШnШza mЪlumdur ki, bizim millЪt geridЪ qalШbdШr. OnlarШ irЪli aparmaq ЖВЖn bizim borcumuzdur ki, filan Ьeyi, filan Ьeyi... hЧkumЪtdЪn tЪlЪb edЪk■1 kimi saziЬВilik siyasЪtlЪrinЪ, xalqШ inqilabi mЖbarizЪdЪn yayШndШrШb cЖzi iqtisadi tЪlЪblЪrЪ sЧvq etmЪ mЪqsЪdlЪrinЪ qarЬШ ВШxaraq gЧstЪrirdi ki, ЧlkЪnin hЪr yerinЪ hakim kЪsilЪn Ъzab vЪ ЪziyyЪtlЪrdЪn, ictimai, iqtisadi vЪ mЪnЪvi mЪhrumiyyЪtlЪrdЪn, ikiЖzlЖlЖk, yalan vЪ fШrШldaqlar-dan, hiylЪ vЪ hoqqabazlШqdan yaxa qurtarmaq ЖВЖn hakim dairЪlЪr √ hЧkumЪt xalq ilЪ razШlaЬmalШ, onun ЪhvalШ, gЖzЪranШ ilЪ maraqlanmalШ, strajnik, naВalnik, qubernator, nazir vЪ generallarШna, bЪy vЪ mЖlkЪdarlara birdЪfЪlik qulaqburmasШ vermЪlidir. ж.HacШbЪyov aВШqdan-aВШЭa yazШr-dШ ki, ЧlkЪdЪ zЖlm vЪ sitЪm adШna nЪ varsa, onu rЪsmilЪЬ-dirЪn, Вarizmi tЪbliЭ vЪ tЪqdir edЪn onun nЖmayЪndЪlЪridir.

ъdibЪ gЧrЪ, heВ bir boЬ danШЬШq, yШЭШncaq keВirmЪk, saatlarla iclaslarda cЪfЪngiyyat ЖstЪ mЖbahisЪ etmЪk xalqa nicat gЪtirЪ bilmЪz. ⌠хstibdad, zЖlm zora, gЖcЪ, ordu vЪ silaha arxalandШЭШ vЪ ЪsaslandШЭШ kimi, azadlШq da xalqШn birlЪЬmЪsinЪ, birgЪ mЖbarizЪsinЪ, gЖcЖnЪ - bir sЧzlЪ, inqilaba ЪsaslanmalШdШr. Buna gЧrЪ dЪ ж.HacШbЪyov burjua vЪ millЪt-Вi dairЪlЪrin ikiЖzlЖ siyasЪtini, dumanШ, onun ЬЧhrЪtpЪrЪst nЖmayЪndЪlЪrini kЪskin tЪnqid edirdi. ж.HacШbЪyov faktlar-la sЖbut edirdi ki, dumaya seВilЪn nЖmayЪndЪlЪr arasШnda kЖtbeyin, lЪyaqЪtsiz, mЖtlЪqiyyЪti mЖdafiЪ edЪn qorxaqlar da vardШr. Onlar xalq ЖВЖn, azadlШq ЖВЖn heВ bir iЬ gЧrmЖr, aЭШzlarШna su alШb susurlar. ⌠Dumaya gЧndЪrdiyimiz vЪkillЪr padЬah o yana dursun, Чz duma yoldaЬlarШnШn yanШnda da danШЬmaq istЪmirlЪr vЪ elЪ dinmЪz oturublar ki, guya aЭШz aВsalar qiyamЪt olar■2.

ъdib duma ЖzvlЪri haqqШnda, onlarШn xarakterindЪ ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn qorxaqlШq, ikiЖzlЖlЖk, xainlik haqda Вox dЖzgЖn nЪticЪyЪ gЪlir, bu sifЪtlЪri duma ЖzvlЪrinin ЬЧhrЪtpЪrЪstliyi ilЪ ЪlaqЪlЪndirirdi. Bu fikir ⌠Duma yaxШnla-ЬШr■ ЪsЪrindЪ daha ЪtraflШ ЬЪrh edilmiЬdir. ж.HacШbЪyov seВki sisteminin Ъsas mahiyyЪtinЪ, duma hadisЪlЪrinin gediЬinЪ, duma haqqШnda uydurulan hЪr cЖr tЪsЪvvЖrlЪrin puВluЭuna dair ⌠DЧvlЪt dumasШnШn qurulmasШ■, ⌠VЪkillЪrimiz nЪ tЧvr olmalШdШr■, ⌠DЧvlЪt dumasШ■, ⌠DЧvlЪt dumasШnШn buraxШl-masШna dair■, ⌠жВЖncЖ Rusiya mЖsЪlman ictimainЪ dair■, ⌠Duma yaxШnlaЬШr■, ⌠хkinci duma■, ⌠Dumada mЖsЪlman fraksiyasШ■, ⌠RЪfiqЪmdЪn mЪktub■, ⌠DЧvlЪt ЬurasШ vЪ Rusiya mЖsЪlmanlarШ■, ⌠DЧvlЪt dumasШna dair■, ⌠DЧvlЪt dumasШ buraxШlacaqmШ, yoxmu?■, ⌠HЧkumЪt bЪyannamЪsi vЪ duma■, ⌠HЧkumЪt vЪ duma■, ⌠DumanШn halШ■ vЪ s. kimi satirik planda, inqilabi-demokratik mЪzmunda publisist mЪqalЪlЪrini yazmШЬШdШr.

1905-ci il inqilabШndan sonra ЧlkЪdЪ yaranan aЭШr vЪziyyЪt bЖtЖn qЖdrЪtli sЪnЪtkarlar kimi ж.HacШbЪyovu da narahat edir. XalqШn dЧzЖlmЪz iqtisadi hЪyat tЪrzi, onunla yanaЬШ ⌠qЪrЪz, cЪbr, zor, zЖlm, sitЪm getdikcЪ artШrdШ, senzurasШz ВШxmasШna izin verilmiЬ qЪzetlЪr bir-birinin dalШnca baЭlanШrdШ; azadЪ qurulmasШna rЖsxЪt verilmiЬ mitinqlЪr vЪ mЪclislЪr daЭШdШlШrdШ; ЪmniyyЪti-ЬЪxsiyyЪnin iyi, tozu yox idi; kimi basШrdШlar, kimini kЪsirdilЪr, kimini asШrdШlar, kimini sЖrЖrdЖlЪr, kimini tutub dustaq edirdilЪr, hЪbsxanalar aЭzШna qЪdЪr dolmuЬ idi, hЪtta, ac adamlara (fЪhlЪ qisminЪ) ВЧrЪk vermЪyi dЪ qadaЭan etmiЬdilЪr■1. BelЪ bir iqtisadi-siyasi ЬЪraitdЪ, xЖsusilЪ 17 oktyabr manifestin-dЪn sonra ЧlkЪdЪ bir sШra siyasi partiyalar yaranШr ki, bunlarШn da ЪksЪr qismi Вarizmin irticaВШ siyasЪtinЪ haqq qazandШrШr, onunla saziЬЪ gЪlirdilЪr. BelЪ saziЬВi partiyalarШn xalqШn oyanmasШna, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ iЬinЪ ЪngЪl olmasШnШ dЪrk edЪn ж. HacШbЪyov inqilabШn mЪЭlubiyyЪtinЪ baxmayaraq, bЧyЖk cЪsarЪtlЪ onlarШn siyasi simasШnШ ifЬa edirdi. хstЪr duma haqqШnda, istЪrsЪ dЪ ВarШn duma siyasЪti, mЖrtЪce partiyalarШn mЖasir vЪziyyЪtЪ saxta mЖnasibЪtlЪri Ъdib tЪrЪfindЪn konkret faktlarla, ЪsasЪn inqilabi-demokratik mЪfkurЪ baxШmШndan tЪhlil vЪ ЬЪrh edilirdi.

ж.HacШbЪyov gЧstЪrirdi ki, ⌠17 oktyabrdan sonra ne-ВЪ-neВЪ firqЪlЪr dЪxi tЧrЪdi, bunlardan Ъn alВaЭШ ⌠monar-xist■, ya ⌠monarЬist■lЪr firqЪsidir ki, bunlar padЬahbaz, padЬahpЪrЪst olub, hЧkumЪti mЖstЪqilЪ vЪ mЖstЪbidЪ tЪrЪf-dardШlar. жzvlЪrin Вoxu xuliqandШr. ъn odlu firqЪ isЪ ⌠anar-xist■ vЪ ya ⌠anarЬist■lЪrdir ki, bunlar hЪr bir rahЪtlik vЪ sakitliyЪ biganЪ olub, hЪrc-mЪrc vЪ nizamsШzlШq istЪklisi-dirlЪr. BunlarШn ЖzvlЪri hЧkumЪt tЪrЪfindЪn elЪ bir zЖlm gЧrdЖkdЪn sonra, hЪr bir azadlШq vЪ hЖrriyyЪtdЪn, dЪstbЪr-dar olan vЪ azadlШЭa olan etiqadШnШ itirmiЬ adamlardШr■1.

ж.HacШbЪyovun Вarizm Жsul-idarЪsini, yerli burjua vЪ millЪtВi burjua partiyalarШnШn xain siyasЪtini tЪnqid vЪ ifЬa edЪn publisist mЪqalЪlЪrinin tЪsir gЖcЖ hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl onlarШn inqilabi ideyalar tЪbliЭ etmЪsindЪ vЪ xalqШ bilriyЪ ВaЭШrmasШnda idi. ⌠StolШpin deyir ki, divani-hЪrblЪr qurmaЭa hЧkumЪt mЪcbur oldu, ЪgЪr bir kЪs ondan sual etsЪ idi ki, nЪ ЖВЖn hЧkumЪt bu iЬЪ mЪcbur oldu. ZЪnn edirЪm ki, baЬ nazir kЪmal amadЪki ilЪ cavab verЪrdi ki, mЪmlЪkЪtdЪ nizamsШzlШq tЧrЪnmiЬdi vЪ bu sЧzЖ deyib dЪ xЪta etmЪzdi, ВЖnki bu hЪqiqЪtdir; fЪqЪt ona bu sual dЪxi verilsЪ idi ki, nЪ ЖВЖn mЪmlЪkЪtdЪ nizamsШzlШq tЧrЪnmiЬdi, - mЪn bilmirЪm ki, StolШpin cЪnablarШ nЪ cavab verЪrdi; amma bizim ЧzЖmЖzЪ o cavab, o hЪqiqi cavab aЬkardШr. HamШya mЪlumdur ki, mЪmlЪkЪtdЪ nizamsШzlШЭШn tЧrЪnmЪsinЪ sЪbЪb Rusiyada idareyi-mЖtlЪqiyyЪtin davamШdШr vЪ bunun, bu ВЖrЖmЖЬ vЪ ⌠dЪbdЪn■ dЖЬmЖЬ idarЪnin davamШna sЪbЪb dЪxi stolШpinlЪ-rin ЧzlЪri vЪ Чz hЪvavЖ-hЪvЪslЪridir. StolШpinin sЧzlЪrindЪn bu mЪna anlaЬШlШr ki, idareyi-mЖtlЪqiyyЪyЪ qarЬШ etiraz olunmasa idi, divani-hЪrblЪr dЪxi qurulmazdШ; biz isЪ deyirik ki, bu doЭrudur, amma nЪ eylЪmЪk ki, idareyi-mЖtlЪqiyyЪnin siqlЪtinЪ Ъhalinin dЪxi tab edЪcЪk qЪdЪr qЖvvЪti vЪ sЪbri yoxdur■1.

вarizmin qaragЖruhВu hЪrbi sistemi ж.HacШbЪyovun hЪm mЖstЪqim, hЪm dЪ mЪcazi Жsulda yazdШЭШ publisist mЪqalЪlЪrindЪ eyni dЪrЪcЪdЪ tЪnqid vЪ ifЬa edilmiЬdi. MaraqlШ sual-cavablarla Ъdib eyni mЪtlЪblЪrКЪ √ StolШpin siyasЪtinin ifЬasШnШ verirdi: ⌠S. √ DЖnyada hamШdan Вox hЖrriyyЪtpЪrvЪr vЪ azadlШЭШ sevЪn adam kimdir?

C. √ RusiyanШn baЬ naziri StolШpin vЪ onun yoldaЬlarШdШr...■2.

ж.HacШbЪyov Вar Жsul-idarЪsinin hЪm xarici, hЪm dЪ daxili siyasЪt sahЪsindЪki mЖhafizЪkar mЪqsЪdini ciddiyyЪtlЪ tЪnqid vЪ ifЬa edirdi. O, bir tЪrЪfdЪn Rusiya kimi bЧyЖk bir dЧvlЪtin kiВik Yaponiyaya mЪЭlub olmasШna istehza edir, ⌠belЪ bir dЧvlЪtlЪ heВ bir yerЪ ВШxmaq olmaz■ deyir, digЪr tЪrЪfdЪn dЪ onun mЖstЪmlЪkЪВilik siyasЪtinЪ, ⌠hЧkumЪtin bu nifrЪtli politikasШ■na qarЬШ ВШxШrdШ. O, Rusiya Ъhalisinin bir hissЪsini Qafqaza kЧВЖrmЪk siyasЪtinЪ qarЬШ belЪ bir fikir irЪli sЖrЖrdЖ ki, dЧvlЪtin, kilsЪ vЪ mЖlkЪdarlarШn ЪlindЪ olan torpaqlar rus kЪndlisinЪ verilmЪlidir: ⌠YerlЪrin lap yaxЬШlarШ vЪ hЪlЪ demЪk olur ki, Вox hissЪsi padЬahlШq, kabinЪ, monastr, mЖlkЪdar malШ olduЭu halda, ЪlbЪttЪ, yazШq kЪndli ЖВЖn bir Ьey qalmaz■3.

MЧvzu tЪkrarШna yol vermЪdЪn Ъdib Вarizmin qЪddar-lШЭШna, aciz vЪ qorxaqlШЭШna, hiylЪgЪr vЪ fШrШldaqВШ siyasЪtinЪ, ikiЖzlЖ mЧvqeyinЪ, xalqdan uzaq dЖЬmЪsinЪ, rЖЬvЪtxorlu-Эuna, ЧlkЪni ЧzbaЬШna buraxmasШna, hЪr cЖr azadlШЭa dЖЬmЪn kЪsilmЪsinЪ vЪ s. kimi mЪsЪlЪlЪrin hЪr birinЪ ayrШca publisist mЪqalЪ hЪsr etmiЬdir. Bu mЪqalЪlЪrdЪ nЪinki faktlar, real hadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪrin tЪsviri, hЪtta ideya vЪ mЪzmun mЪqalЪdЪn-mЪqalЪyЪ yЖksЪlЪn xЪtt ЖzrЪ inkiЬaf edir. ъdib Вar Жsul-idarЪsinin mahiyyЪtinЪ hopmuЬ yalanВШ-lШЭШ, fitnЪkarlШЭШ, mЪmurlarШn ЬeytanВШlШЭШnШ tЪnqid edЪrkЪn daha ЪsaslШ hadisЪlЪrdЪn, maraqlШ Жslubdan istifadЪ edir.

⌠HamШya mЪlumdur ki, mЖsЪlmanlarШn iВindЪ bu cЖrЪ bir qayda vardШr.

MЪsЪlЪn, birisi durub, bir sЧz deyЪndЪ ki, filan iЬ belЪdir, o birisi cavab verЪr ki, yalanВШnШn ЧzЖnЪ lЪnЪt! ъgЪr ЪvvЪlinci desЪ ki, olsun, bil ki, yalanВШ deyil, yox demЪsЪ vЪ acШЭШ tutsa, bil ki, yalanВШdШr.

хndi hЧkumЪt and iВir ki, Rusiyada aclШq-maclШq yoxdur... QЪzetlЪr dЪxi hЧkumЪtin doЭruluЭunu bilmЪk ЖВЖn deyirlЪr ki, yalanВШ belЪ-belЪ olsun. Amma hЧkumЪt bu ⌠belЪ-belЪ■yЪ razШ olmur vЪ bu sЧzЪ bЪrk acШЭШ tutub qЪzetlЪri sudxanaya ВЪkir■1.

ж.HacШbЪyovun publisistikasШnШn ЪhatЪ dairЪsi son dЪrЪcЪ geniЬdir. хnsanШ yЖksЪk amallara, dЪrin vЪtЪnpЪrvЪr-liyЪ ВaЭШran Ъdib, demЪk olar ki, dЧvrЖnЖn bЖtЖn zЪruri ictimai-siyasi mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunmuЬ, qЪlЪmЪ aldШЭШ hadisЪ-lЪrЪ inqilabi-demokratik cЪbhЪdЪn qiymЪt vermiЬdir. ж.Ha-cШbЪyov publisistikasШ XX Ъsr ictimai-siyasi vЪ Ъxlaqi mЖhi-tinin canlШ tarixВЪsidir. Bu tarixВЪdЪ hЪr bir mЪsЪlЪyЪ mЖna-sibЪt azadlШq uЭrunda mЪrd mЖbarizЪlЪrdЪ olduЭu qЪdЪr tЪbiidir.

ж.HacШbЪyov zЪngin Ъhvalat vЪ psixoloji vЪziyyЪtlЪr, mЪnalШ gЖlЖЬ, komik vЪziyyЪtlЪr vЪ xarakterlЪr yaradan vЪ bunlarШ gЖclЖ bЪdii Жsullar, kontrastlar, kinayЪ vЪ eyham-larla, nadir vЪ mЖkЪmmЪl dramatik sЖjetlЪrlЪ inkiЬaf etdirЪn bЧyЖk mЪzhЪkЪ ustalarШndan biri idi. HЪr ЖВ mЖasir mЧvzu-lu pyesindЪ, xЖsusilЪ ⌠O olmasШn, bu olsun■ vЪ ⌠ArЬШn mal alan■da son dЪrЪcЪ fЪrdi ЪlamЪtlЪri, subyektiv psixoloji alЪmi, ЬЖuru, Ъxlaq tЪrzi ilЪ gЧtЖrЖlЪn insanlar ictimai-siyasi cЪhЪtdЪn elЪ mЪharЪtlЪ ЖmumilЪЬdirilir ki, onlar nЪinki aid olduЭu ictimai konkret tarixi ЬЪraiti Ъks etdirir, eyni zamanda heВ vaxt yaddan ВШxmШr. BelЪ kamil obrazlar bЪzЪn dЪ XX Ъsr AzЪrbaycan ЬЪraitindЪn ВШxaraq bЖtЖn mЖsЪlman ьЪrqinin ЬЖur, Ъxlaq tЪrzini, bЪzi mЪsЪlЪlЪrЪ mЖnasibЪtdЪ isЪ fЪlsЪfЪsini Ъks etdirir. MЪЬЪdi хbadШ hamШ tanШyШr. Elmi ЪdЪbiyyat onu kamil bir obraz kimi qЪbul edir. Lakin MЪЬЪdi хbadШn tЪsiri mЖЪyyЪn bir dЧvrЖn, sЪlЪmВi burjua sinfinin Ъsas mahiyyЪtini Ъks etdirЪn qeyri-saЭlam ЬЪraitin bЖtЖn eybЪcЪrliklЪrini aВmaq vЪ tЪnqid etmЪklЪ bitmir. Bu obraz oxucuya ЧzЖ ilЪ baЭlШ olan bЧyЖk bir alЪmi, bЖtЖn ЬЪrqin sЪlЪmВi tacir dЖnyasШnШ gЧstЪrir, eyni zamanda, hambalШn vЪziyyЪtini gЧrЪn oxucu bЖtЖn mЖsЪlman dЖnya-sШnda belЪ talesiz insanlarШn halШna acШyШr. SЪrvЪr, tacir ъsgЪr, GЖlВЧhrЪ vЪ baЬqa obrazlardan alШnan tЪsir dЪ dar, mЪhdud dairЪdЪn ВШxaraq bЧyЖk bir alЪmlЪ baЭlanШr. BelЪ sЪnЪtkarlШq mЪharЪtinЪ malik olan ж.HacШbЪyov vЪziyyЪt yaradanda, hadisЪ tЪsvir edЪndЪ, zahiri ЪlamЪtlЪrdЪ, kinayЪ vЪ eyhamda, kiВik bir detalda da mЖmkЖn qЪdЪr ЖmumilЪЬ-dirmЪ yolu ilЪ gedir vЪ mЖvЪffЪq olur. Publisist ЪsЪrlЪrindЪn (xЖsusilЪ mЖstЪqim Жslublu publisist ЪsЪrlЪrindЪn) fЪrqli olaraq heВ bir obraz haqqШnda ayrШca olaraq yaxЬШ vЪ pis sЧz demir: nЪ mЖsbЪt obrazlarШ tЪriflЪyir, nЪ dЪ mЪnfilЪri pislЪ-yir. Lakin hadisЪlЪri elЪ qurur ki, obrazlarШ fЪrdi vЪ ictimai cЪhЪtlЪri ilЪ elЪ tЪbii canlandШrШr ki, mЖnasibЪt Чz-ЧzlЖyЖndЪ tam aydШn olur. Daha doЭrusu, tiplЪrin qiymЪti dramatik hadisЪlЪrin mЪntiqi inkiЬafШndan doЭur. Buna gЧrЪ dЪ nЪ MЪЬЪdi хbad, nЪ hambal, nЪ qoВu ъsgЪr, nЪ RЖstЪm bЪy, nЪ tacir ъsgЪr, nЪ GЖlzar, nЪ dЪ VЪli vЪ Telli heВ vaxt hafizЪlЪr-dЪn silinmir. DemЪli, bu obrazlarШ yadda saxlayan Ъsas cЪhЪtlЪrdЪn biri onlarШn hЪm zahiri, hЪm dЪ daxili alЪmlЪri-nin eyni sЪviyyЪdЪ tЪqdim olunmasШdШr. Dramaturq oxucu vЪ tamaЬaВШnШ hadisЪ vЪ Ъhvalatlarla, obrazШn zahiri vЪ daxili xarakter xЖsusiyyЪtlЪri ilЪ elЪ baЭlayШr ki, hadisЪlЪrin cЪrЪyan etdiyi obyektiv alЪmЪ, hЪyati mЪsЪlЪlЪrЪ vЪ obrazlara mЖnasibЪt oxucunun ЧhdЪsindЪ qalШr vЪ ona tam aydШn olur.

ж.HacШbЪyov pyeslЪrinin mЖvЪffЪqiyyЪti onlarШn bir komediya olaraq yalnШz bЪdii dЪyЪrindЪ deyildir. Dramatur-qun elmi, fЪlsЪfi vЪ bЪdii tЪfЪkkЖrЖnЖn mЪhsulu olan mЖasir mЧvzulu komediyalarШ eyni zamanda publisist-sosioloji ЪsЪrlЪrdir. ж.HacШbЪyov dЧvrЖnЖn saЭlam ictimai ideyalarШnШ tЪkcЪ bir yazШВШ kimi deyil, eyni zamanda ictimai xadim kimi tЪbliЭ vЪ mЖdafiЪ edir. DЧvr ЖВЖn xarakter olan qadШn mЪsЪlЪsi, dilin saflШЭШ uЭrunda mЖbarizЪ, mЖsЪlman alЪmini bЖrЖyЪn cЪhalЪt vЪ nadanlШЭШn tЪnqidi vЪ s. kimi mЖhЖm problem mЪsЪlЪlЪri irЪli sЖrmЪk, onlarШ pyeslЪrin Жmumi ruhuna daxil edЪrЪk, son dЪrЪcЪ real hЪyati faktlarla tЪcЪs-sЖm etdirmЪk, nЪticЪ olaraq inqilabi-demokratik ideyalar tЪbliЭ etmЪk ж.HacШbЪyov komediyalarШnШ idrakШn, estetik tЪrbiyЪnin mЖhЖm vasitЪsinЪ ВevirmiЬdir. MЪhz bu cЪhЪtlЪri-nЪ gЧrЪdir ki, ж.HacШbЪyov komediyalarШnШn tЪsiri, yaran-dШЭШ dЧvrdЪ, bЪzЪn hЪyatШn Чz tЪsirindЪn dЪ gЖclЖ olmuЬdur. ж.HacШbЪyov yaradШcШlШЭШnШ, xЖsusilЪ dЪ ⌠ArЬШn mal alan■ komediyasШnШ yЖksЪk qiymЪtlЪndirЪn M.S.Ordubadi xatirЪ-lЪrinin birindЪ yazШrdШ: ⌠MЪn жzeyirin ЪsЪrlЪrinin heВ birisi-ni gЧrmЪmiЬdim. Birinci olaraq onun ⌠ArЬШn mal alan■ musiqili komediyasШnШn tamaЬasШna getdim. ZЪnn edirdim ki, gecЪ жzeyir bЪy ilЪ gЧrЖЬmЪk mЖmkЖn olacaqdШr. Lakin o, teatra gЪlmЪmiЬdi. ъsЪrin tamaЬasШndan aldШЭШm tЪЪssЖrat Вox bЧyЖk oldu. ъvvЪla, bu ЪsЪrdЪ жzeyirin bir bЪstЪkar olmaqdan baЬqa bir dЪ bacarШqlШ dramaturq vЪ satira ustasШ olduЭunu mЖЪyyЪn edЪ bildim vЪ Чz-ЧzЖmЪ: ⌠жzeyir bЪy Чz epoxasШnШn tЪzЪ adamШdШr■ √ deyЪ ЬadlandШm■1.

BЧyЖk istedad sahibi olan ж.HacШbЪyovu hЪlЪ ⌠ArЬШn mal alan■ komediyasШndan ЪvvЪl ⌠MЪЬЪdi хbad■ ЪsЪri sЪnЪtkar √ dramaturq kimi ЬЧhrЪtlЪndirmiЬdir.

⌠MЪЬЪdi хbad■ yЖksЪk xarakterlЪr komediyasШdШr. ж.HacШbЪyov pyesin Ъsas surЪtlЪrindЪn olan MЪЬЪdi хbad-dan tutmuЬ, dЪllЪk KЪrbЪlayi NЪsirЪ qЪdЪr bЖtЖn obrazlarШ hЪyatdakШ vЪziyyЪtlЪrinЪ uyЭun, ЬЖuru, ЪqidЪsi, dЖnyagЧrЖЬ-lЪri vЪ bir-birindЪn ayrШlan fЪrdi cЪhЪtlЪri ilЪ Ъks etdirmЪyЪ mЖvЪffЪq olmuЬdur. ⌠MЪЬЪdi хbad■dakШ mЪnfi obrazlarШn hЪr biri qeyri-saЭlam ЬЪraiti mЖxtЪlif cЪhЪtdЪn tЪmsil etmЪk-lЪ dramaturqun gЖclЖ ifЬaВШlШq mЪharЪtinЪ malik olduЭunu Ъks etdirir. Pyesin mЪziyyЪti yalnШz bununla bitmir. Komediya, eyni zamanda, XX Ъsr AzЪrbaycan mЖhiti ilЪ yanaЬШ bЖtЖn ьЪrq alЪmi ЖВЖn, mЖsЪlman dЖnyasШ ЖВЖn son dЪrЪcЪ xarakter olan vЪ yЖksЪk tЪrbiyЪvi ЪhЪmiyyЪtЪ malik bir ЪsЪrdir. 1924-cЖ ildЪ komediyanШn ictimai dЪyЪri haqqШnda ж.HacШbЪyov yazШrdШ: ⌠Bu gЖn vЪtЪndaЬ (Samit) in bir o qЪdЪr xoЬuna gЪlmЪyЪn ⌠O olmasШn, bu olsun■ operettasШ, mЪncЪ, inqilabi bir ЪsЪrdir. Cavan qШz almaq fikrinЪ dЖЬЖb vЪ ayaЭШ altda Ъzdiyi hambalШn abbasШsШnШ belЪ vermЪk istЪmЪyЪn sЪrvЪt sahibi MЪЬЪdi хbad, qШzШnШ pula satmaq istЪyЪn RЖstЪm bЪy, millЪtpЪrЪst HЪsЪn ъliqulu bЪy MЖdaraВШ, sosialist HЪsЪn bЪy, QoВu ъsgЪr vЪ s. √ bunlar hamШsШ cЖmhuriyyЪtimizin mЪnfi tiplЪrindЪndir ki, Ъn gЖclЖ vЪ bЪdnam bir surЪtdЪ meydana qoЬulub xalqШ ЧzlЪrinЪ gЖldЖrmЪklЪ rЖsvayi-cahan edilirlЪr■1. KomediyanШn ideya-mЪzmunu, ictimai dЪyЪri haqqШnda dramaturqun dediyi bu fikrЪ bir cЪhЪti dЪ ЪlavЪ etmЪk lazШmdШr ki, ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШ mЖasir ideyalar tЪbliЭ edЪn, cЪmiyyЪti kЧhnЪliyЪ qarЬШ mЖbarizЪyЪ ВaЭШran yЖksЪk sЪnЪt nЖmunЪsi olmaqla bЪrabЪr ж.HacШbЪyovun klassik ЪnЪnЪlЪrlЪ mЧhkЪm baЭlШlШ-ЭШnШ, onun ictimai-xЪlqi dЖhasШnШ vЪ xЖsusilЪ, drЮmatik sЪnЪtin sirlЪrinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olduЭunu da aydШn ЬЪkildЪ nЖmayiЬ etdirir. хki il sonra √ 1926-cШ ildЪ isЪ ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШndan bЪhs edЪn mЖЪllif ЪsЪrin tЪrbiyЪvi ЪhЪmiy-yЪtini vЪ mЖasirliyini xЖsusi qeyd edirdi: ⌠Bu ЪsЪr... mЪz-munca bu gЖnkЖ yaЬadШЭШmШz inqilabi yeni hЪyata o qЪdЪr yaxШndШr ki, guya bu gЖnkЖ gЖn ЖВЖn yazШlmШЬ tЪbliЭi bir ЪdЪbiyyat cЖmlЪsindЪndir, ВЖnki ЖmummЪnfi tiplЪrin hamШsШ hЪmin bu pyesdЪ mЧvcud olub, bЖtЖn bЪd ЪmЪllЪri gЖlЖnc bir surЪtdЪ meydana qoyur■1. ж.HacШbЪyov komediyanШn mЪnfi tiplЪrini tipik ЬЪraitЪ uyЭun elЪ mЪharЪtlЪ seВmiЬdir ki, onlar birlЪЬЪrkЪn, bir yerЪ yШЭШlarkЪn qeyri-saЭlam ЬЪrait tam halda, bЖtЖn ВШlpaqlШЭШ ilЪ oxucu vЪ tamaЬaВШya aydШn olur. KomediyanШn bu mЖvЪffЪqiyyЪti ilk nЧvbЪdЪ ж.HacШ-bЪyovun gЖclЖ realizmi, yЖksЪk sЪnЪtkarlШЭШ, xЖsusilЪ dЪ vermЪk istЪdiyi inqilabi-demokratik ideyalarla ЪlaqЪdardШr.

ж.HacШbЪyovun komediyada tЪnqid etdiyi mЪnfi tiplЪr iВЪrisindЪ burjua ziyalШlarШ xЖsusilЪ yer tutur. ъsЪrin Ъsas sЖjet xЪtti ilЪ baЭlШ olan millЪtpЪrЪst HЪsЪnqulu bЪy, qЪzetВi Rza, dramaturqun sosialist adlandШrdШЭШ HЪsЪn bЪy vЪ qoВu ъsgЪr cЪmiyyЪtin xЪstЪ, yaralШ cЪhЪtlЪrini ifЬa etmЪk ЖВЖn dramaturqun ЪlindЪ Ъsas vasitЪ olmuЬdur. CЪmiyyЪtin bu ⌠baЬ sЖtunlarШnШn2 tЪnqidi hЪlЪ ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediya-sШndan ЪvvЪl ж.HacШbЪyovun publisist ЪsЪrlЪrindЪ geniЬ yer tutmuЬdur. ж.HacШbЪyov ЪdЪbi yaradШcШlШЭШnШn ilk illЪrindЪn baЬlayaraq xalqШn ayШlmasШna mane olan, ЬЪxsi mЪnfЪЪtlЪrini hЪr ЬeydЪn ЖstЖn tutan vЪtЪn vЪ millЪt ⌠xadimlЪrini■ bЧyЖk cЪsarЪtlЪ tЪnqid vЪ ifЬa etmiЬdir. 1906-cШ ildЪ ⌠хrЬad■ qЪzetindЪ dЪrc etdirdiyi bir mЪqalЪdЪ ж.HacШbЪyov yazШrdШ: ⌠Ay filankЪs, yadШndadШrmШ ki, sЪn mЪni aldadШb, mЪnЪ nЪql deyirdin ki, guya sizin ЬЪhЪrinizdЪ millЪtpЪrЪst pЪhlЪvan adamlar var. HeВ vaxt millЪti Чz ЬЪxsi mЪnfЪЪtlЪrinЪ satmaz-lar vЪ mЪn dЪ sЪnЪ cavab verdim ki, a kiЬi inanma; onlar millЪtpЪrЪst deyildirlЪr, mЪblЪЭpЪrЪstdirlЪr vЪ sЧzlЪrinЪ qu-laq vermЪ, yalanВШdШrlar. хndi gЧrdЖnmЖ ki, mЪnim sЧzlЪrim doЭru oldu■3.

ж.HacШbЪyovun yalanВШ millЪt ⌠xadimlЪrinin■ tЪnqidi-nЪ aid yazdШЭШ ⌠Bir tЪdbir lazШmdШr, ya yox■, ⌠Duma yaxШnlaЬШr■, ⌠Bir firЪng ilЪ sЧhbЪtim■, ⌠HalШmШza dair■, ⌠RЪfiqЪmdЪn mЪktub■ vЪ bir sШra ⌠Ordan-burdan■ sЪrlЧv-hЪli publisist ЪsЪrlЪri bir daha sЖbut edir ki, ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШnda ifЬa olunan cЪmiyyЪtin ⌠baЬ sЖtunlarШ■ dra-maturqun uzun illЪr mЖЬahidЪsinin mЪhsulu olub, inqilabi-demokratik ideyalarШ tЪbliЭ etmЪk sЪyi ilЪ ЪlaqЪdardШr. хctimai hЪyata bu qЪdЪr dЪrindЪn fЪal mЖnasibЪt yalnШz ж.HacШbЪyovun yaradШcШlШЭШnda deyil, ЖmumiyyЪtlЪ, XX Ъsr realist AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda da Ъsas yer tuturdu. C.MЪmmЪdquluzadЪ, N.NЪrimanov, S.HЖseyn, S.M.ъfЪn-diyev, M.S.Ordubadi publisistik fЪaliyyЪtlЪrindЪ xalqdan uzaq, millЪti ЪllЪrindЪ bayraq edib Чz ЬЪxsi mЪnfЪЪtlЪrini gЖdЪn saxta millЪtВiliyin hЪr cЖr tЪzahЖr formalarШnШ cЪsarЪt-lЪ ifЬa edirdilЪr. YalanВШ, ikiЖzlЖ burjua ziyalШlarШna, sЪnЪti, ЪdЪbiyyatШ qazanc vasitЪsinЪ ВevirЪn satqШn mЖhЪrrirlЪrЪ, millЪt ⌠xadimlЪrinЪ■, dil pЪhlЪvanlarШna qarЬШ yazШlmШЬ tЪnqidi publisist ЪsЪrlЪr XX Ъsr AzЪrbaycan realist ЪdЪbiy-yatШnШn ictimai-siyasi mЪzmununun kamillЪЬmЪsinЪ kЧmЪk etdiyi kimi, xalqШmШzШn ictimai fikrinin formalaЬmasШna da gЖclЖ mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrirdi. Alovlu publisist S.M.ъfЪn-diyev bir sШra ЪksinqilabВШ mЖsЪlman ziyalШlarШnШ mЪhz oan gЧrЪ ardШcШl ifЬa edirdi ki, onlar xalqШn iВЪrisindЪ Чz hЪqiqi simasШnШ mЪharЪtlЪ gizlЪdir, yetiЬmЪkdЪ olan azadlШq hЪrЪkatШna, xalqШn ayШlmasШna ЪngЪl tЧrЪdirdilЪr. Onun du-ma vЪ duma seВkilЪri haqqШnda yazdШЭШ ⌠SeВkilЪr haqqШn-da■, ⌠BakШ 30 dekabr■, ⌠BakШ seВkilЪrinin nЪticЪlЪri■, ⌠хkin-ci duma■, ⌠MЖsЪlman deputatlarШ■, ⌠Aministiya■, ⌠SaЭlar vЪ duma■, ⌠Xain kodetlЪr■, ⌠KodetlЪr dostluqda sadiq deyildir■ vЪ s. mЪqalЪlЪri mЪhz zЪruri ehtiyacШn nЪticЪsi idi. C.MЪmmЪdquluzadЪnin bir sШra publisist ЪsЪrlЪri dЪ bu cЪhЪtdЪn azadlШq hЪrЪkatШna gЖclЖ kЧmЪk gЧstЪrirdi. 1907-ci ildЪ ⌠Molla NЪsrЪddin■ jurnalШnda dЪrc etdirdiyi ⌠CЪmiyyЪ-ti-xeyriyyЪ■ mЪqalЪsindЪ C.MЪmmЪdquluzadЪ yazШrdШ: ⌠BЪli, mЪclis qurulur, ⌠mЪnЪm-mЪnЪm■ deyЪnlЪr ЪylЪЬirlЪr yuxarШ baЬda, dЪstЪbaЬШlarШ dЖzЖlЖrlЪr bir tЪrЪfdЪn, qoВular vЪ baЬkЪsЪnlЪr doluЬurlar mЪclisЪ. GЖclЖlЪr dЖЬЖrlЪr meyda-na, sЪs ucalШr, ⌠nЧЬЖn-nЧЬЖn■ sЪdacШ asimana bЖlЪnd olur. ъllЪr hЪrЪkЪt elЪyir, revolverlЪr, xЪncЪrlЪr baЬlayШr parШlda-maЭa vЪ axШrda zЪiflЪr yavaЬca baЬlayШrlar ЪkilmЪyЪ vЪ gЖclЖlЪr, yЪni dЪstЪ sahiblЪri qalШrlar mЪclisdЪ■1. Buna gЧrЪ dЪ ж.HacШbЪyov ЧzЖnЖ millЪt xadimi, millЪt vЪkili adlandШ-ranlarШn qiymЪtini onlarШn ictimai-xЪlqi dЪyЪri ilЪ ЧlВЖrdЖ. ж.HacШbЪyova gЧrЪ ⌠RaibЪn, vЪkil olan ЬЪxs mЪnfЪЪti-ЬЪxsiyyЪsini bilmЪrrЪ kЪnara atmalШdШr. жmumi Ъhalinin mЪnfЪЪtini, Чz nЪfsinЪ satmamalШdШr. ъhalinin mЪnfЪЪtini hЪr ЬeydЪn Ъziz tutmalШdШr ki, onun hЖsuluna da can vЪ dil ilЪ ВalШЬsШn■2.

ж.HacШbЪyov ЪlindЪn heВ bir iЬ gЪlmЪyЪn, gЖndЪlik hadisЪlЪri tamam Ъks mЪnada √ ЬЪxsi mЪnafelЪrinЪ uyЭun ЬЪkildЪ qiymЪtlЪndirЪn, ЪksЪr hallarda xalqШn zЪrЪrinЪ gЖzЪЬtЪ gedЪn √ bЪy, mЖlkЪdar, burjua mЪfkurЪsi ilЪ birlЪЬЪn bir sШra cЪmiyyЪtlЪri publisist ЪsЪrlЪrindЪ tЪnqid etmiЬdir. HЪlЪ 1906-cШ ildЪ o, ⌠хrЬad■ qЪzetindЪ dЪrc etdirdiyi ⌠Or-dan-burdan■ sЪrlЧvhЪli bir felyetonunda yazШrdШ: ⌠...AlЪmi-islamda neВЪ-neВЪ firqЪlЪr, ЖzviyyЪtlЪr ⌠orqanizasiyalar■, mЪclislЪr qurulmaЭa baЬladШ. ъzan cЖmlЪ bizim BakШda da hЪmin iЬlЪr vaqe olmaЭa baЬladШ, yЪni bu bir-iki ilin ЪrЪfЪsindЪ BakШmШzda vЪ ⌠HЖmmЪt■ vЪ ⌠хttifaq vЪ HidayЪt■ vЪ ⌠хxvani-sЪfa■ vЪ ⌠SЪdayi millЪt■ vЪ ⌠BЪydaЭi nЖsrЪt■ vЪ ⌠ьЪms■ kimi cЪmiyyЪtlЪr tЪЬkil olunub, Чz ⌠ziyabЪxt■ vЪ ⌠tЪrЪqqigЧstЪr■ vЪ ⌠mЪdЪniyyЪtpЪrvЪr■ vЪ ⌠maarifpЪrЪst■ olan ЪmЪllЪri ilЪ BakШnШ bir hala qoydular ki, indi gЧrЪn and iВir ki, BakШ keВmiЬ BakШya oxЬamШr. BelЪ ki, ⌠HЖmmЪt■ Чz hЖmmЪtilЪ, ⌠хttifaq■ Чz ittifaqШ ilЪ, ⌠HidayЪt■ Чz hidayЪtilЪ, ⌠хxvani-sЪfa■ Чz sЪfasilЪ, ⌠SЪfayi millЪt■ Чz sЪfasilЪ, ⌠BЪydaЭi-nЖsrЪt■ Чz bЪydaЭi ilЪ vЪ ⌠ьЪms■ Чz tЖlu ilЪ BakШ camaatШnШ hЪr bir pis vЪ murdar hЪrЪkЪtlЪrdЪn tЪmizlЪyib lap bЖllur kimi elЪyibdirlЪr. OЭurluq, adam ЧldЖrmЪk, filan yoxdur, hЪr kЪs desЪ var, yalandШr, qulaq asmayШn■1.

MillЪt vЪ vЪtЪn mЪfhumunu xalqШn azadlШq uЭrunda apardШЭШ mЖbarizЪsi ilЪ mЪnalandШran, inqilabВШ ideyalarШn fЪal mЖdafiЪВisi olan N.NЪrimanov ⌠HЪyat■ qЪzetindЪ dЪrc etdirdiyi ⌠CavabШnШz nЪ olacaqdШr?■ mЪqalЪsindЪ xalqШn canШna daraЬan, millЪti ЪldЪ bayraq edib, vЪtЪni kor qoyan bir sШra duma ЖzvlЪrinin saxta millЪtВiliyini inqilabi ideyalar sЪviyyЪsindЪ ifЬa edirdi: ⌠BЪsdir yЖz illЪrlЪ millЪtin qanШnШ sormaЭШnШz. BЪsdir onun zЪhmЪtinin gЖcЖnЪ aЭa olub, onu qul etmЪyiniz. BЪsdir ЪdalЪti bilmЪrrЪ puВ edib zЖlm ilЪ millЪti hЪlak, vЪtЪni viran etmЪyiniz■2.

XX Ъsr realistlЪrinin vЪ xЖsusilЪ ж.HacШbЪyovun dЧnЪ-dЧnЪ saxta millЪtВiliyin zЪrЪrli mahiyyЪtini ifЬa etmЪsi, xalqШn yetiЬmЪkdЪ olan azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪsinЪ dЪyЪrli ЪlavЪlЪr idi. ж.HacШbЪyov mЖЬahidЪlЪrinin mЪhsulu kimi ЖmumilЪЬdirdiyi cЪmiyyЪtin yaralШ cЪhЪtlЪrini dramatik ЪdЪbiyyatda aВШb izah etmЪyi, Ъyani olaraq xalqa gЧstЪrib ifЬa etmЪyi daha mЖnasib bildiyindЪn ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШnda bir sШra mЪnfi obraz yaratmШЬdШr. HЪsЪnqulu bЪy dramaturqun tЪnqid etmЪk istЪdiyi saxta millЪtВiliyin bir nЧv tЪzahЖr formasШdШr. ж.HacШbЪyov qЪzetВi Rza, HЪsЪn bЪy vЪ qoВu ъsgЪr kimi HЪsЪnqulu bЪyi dЪ RЖstЪm bЪyin aЬnasШ adlandШrШrdШ. вЖnki bu obrazlarШn hЪr biri hiylЪgЪrli-yi, tamahkarlШЭШ, ikiЖzlЖlЖyЖ ilЪ bir-birini tamamlayШr. Oxucu ilk dЪfЪ HЪsЪnqulu bЪylЪ, RЖstЪm bЪyin MЪЬЪdi хbadla sЧhbЪtindЪn tanШЬ olur. ж.HacШbЪyov MЪЬЪdi хbadШn dili ilЪ deyilmiЬ ⌠YaxЬШ tanШyШram, mЪnЪ 200 manat da verЪcЪkdir■ cЖmlЪsi ilЪ HЪsЪnqulu bЪy haqqШnda mЪnfi fikir yaradШr. Bundan sonra hadisЪlЪrin inkiЬafШ ilЪ ЪlaqЪdar HЪsЪnqulu bЪyin riyakar tЪbiЪti meydana ВШxШr. BelЪ ki, pyesin sonunda HЪsЪnqulu bЪyin saxta sЪxavЪtli, yalanВШ, ikiЖzlЖ, mЪslЪksiz, ЪqidЪsiz, tЖfeyli bir adam olmasШ tЪsdiq edilir. HЪsЪnqulu bЪy hadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪrЪ uyЭun dЪyiЬmЪk mЪharЪtinЪ malikdir. чzЖnЖn pis mЪqsЪd vЪ ЪmЪllЪrini Чrt-basdШr etmЪk ЖВЖn baЬqasШnШn fikrini Ъsas mЪqsЪddЪn uzaqlaЬdШrmaq HЪsЪnqulu bЪy ЖВЖn adi bir Ьeydir. O, mЖЪyyЪn fШrШldaqlarla pul ЪldЪ etmЪyin Ъn yaxЬШ bilicisidir. ж.HacШbЪyov bu obrazda da tipi Чz dili vЪ hЪrЪkЪtlЪri ilЪ ifЬa etmЪk Жsulundan istifadЪ edЪrЪk HЪsЪnqulu bЪyin hЪqiqi simasШnШ ifЬa edir. ⌠DЖnya getdikcЪ xarablaЬШr... HamШsШnШn qЪlbi pozulub, min cЖr hiylЪ dolur... DЖnyada tЪmiz vЪ saf adam tapmaq ВЪtindir■1 deyЪn HЪsЪnqulu bЪy naqis adamlara mЪxsus ЪksЪr pis ЪmЪllЪri Чz tЪbiЪti ilЪ sЖbut edir. ж. HacШbЪyov hadisЪlЪri elЪ qurur ki, komediyanШn sonunda HЪsЪnqulu bЪy dЖnyanШ getdikcЪ xarablaЬdШran, qЪlbi pozulan, min cЖr hiylЪ ilЪ baЬqalarШnШ aldadan mЪnfur adamlarШn obrazШna Вevrilir.

HЪsЪnqulu bЪyЪ ilk zЪrbЪni MЪЬЪdi хbad vurur. вox ciddi ЬЪkildЪ, saxta tЪЪssЖf hissilЪ ⌠dЖnyada tЪmiz vЪ saf qЪlbli adam tapmaq ВЪtindir■ √ deyЪn HЪsЪnqulu bЪyЪ MЪ-ЬЪdi хbad kinayЪ ilЪ belЪ cavab verir: ⌠ъlЪlxЖsus mЪnim kimi axmaЭa ki, sЪnЪ iki yЖz manat verib, iki ildir ki, ala bilmirЪm■2. MЪЬЪdi хbadШn bu sЧzЖ HЪsЪnqulu bЪyin komik vЪziyyЪtЪ salШnШb ifЬa edilmЪsinin baЬlanЭШcШ olur.

O, yaxЬШ tanШdШЭШ halda MЪЬЪdi хbadШ ⌠dЖnyanШn yega-nЪ saf dilli, saf qЪlbli adamШ■ adlandШrШr. Bu cЪhЪt HЪsЪn-qulu bЪyin tЪbiЪtindЪn, MЪЬЪdi хbadШn pul daЭarcШЭШ olma-sШndan irЪli gЪlir. ж.HacШbЪyov HЪsЪnqulu bЪyin nitqindЪ daha baЬqa cЪhЪtlЪrЪ dЪ toxunur. HЪsЪnqulu bЪy nitqinin zahiri mЪnasШ, saxtalШЭШ, yaltaqlШЭШ ilЪ, daxili mЪnasШ isЪ MЪЬЪdi хbada qarЬШ ВevrilmiЬ ciddi kinayЪsi ilЪ diqqЪti cЪlb edir. ж.HacШbЪyov RЖstЪm bЪy kimi HЪsЪnqulu bЪyin dЪ MЪЬЪdi хbadШn ЬЪxsiyyЪtinЪ yox, puluna olan hЧrmЪtini gЧstЪrmЪklЪ bir oxla iki hЪdЪfi sЪrrast niЬan alШr.

ж.HacШbЪyov burjua gЪnclЪrinin bЖtЖn praktik hЪrЪ-kЪtlЪrini, ВЖrЖk Ъxlaq tЪrzinin tЪzahЖr formasШ kimi mЪna-landШrШr, bu obrazlar vasitЪsilЪ qeyr-saЭlam ЬЪraitin mahiy-yЪtini ifЬa edir. HЪsЪnqulubЪylЪrin ⌠mЪziyyЪti■ yalnШz onla-rШn zahiri tЪmtЪraqlШ hЪrЪkЪtlЪri, zirЪkliyi, hiylЪgЪrliyi vЪ tamahkarlШqlarШndan ibarЪt ДЕИХК. Bu riyakar vЪ rЪzil adam-larda saЭlam fikrin gЖcЖ, hisslЪrin sЪmimiyyЪti ЪvЪzindЪ sax-ta ehtiraslar mЧvcuddur. Dramaturq bu obrazlar vasitЪsilЪ burjua sinfinin hЪyatШn mЪnasШnШ kiВik alverdЪ gЧrmЪk, mЖxtЪlif fШrШldaqla dolanmaq, hЪr Ьeyi pul ilЪ hЪll etmЪk fikrinЪ qarЬШ ВШxmШЬdШr. Komediyada HЪsЪnqulu bЪylЪr hЪm fЪrdi xЖsusiyyЪtlЪri, hЪm dЪ sinfi mЪnsubiyyЪtlЪri ilЪ elЪ mЪharЪtlЪ verilir ki, oxucu vЪ tamaЬaВШ onlarШn cЪmiyyЪtdЪki artШqlШЭШna haqq qazandШrШr, gec-tez ЧlЖmЪ mЪhkum olaca-ЭШna inanШr. HЪsЪnqulu bЪy MЪЬЪdi хbadla baЭlШ olan hadisЪlЪrin ЪksЪriyyЪtindЪ fЪal iЬtirak edir. O, ЧzЖnЖ zahirЪn milЪt nЖmayЪndЪsi, haqq vЪ ЪdalЪtin mЖdafiЪВisi kimi tanШt-dШЭШndan MЪЬЪdi хbad ВЪtin anda HЪsЪnqulu bЪyЪ mЖraciЪt edir vЪ ondan kЧmЪklik gЧzlЪyir.

ж.HacШbЪyov HЪsЪnqulu bЪyin MЪЬЪdi хbada gЧstЪrЪ-cЪyi kЧmЪkliyin mЪzmununu insanШ ЬЪrЪfli ЪmЪkdЪn uzaq-laЬdШran, ona geniЬ hЪyat prospekti vermЪk qabiliyyЪtindЪn mЪhrum olan burjua sinfinin mahiyyЪti ilЪ ЪlaqЪlЪndirib ifЬa edir. MЪlum olur ki, HЪsЪnqulu bЪy MЪЬЪdi хbaddan ⌠kЧ-mЪklik■ ЖВЖn beЬ yЖz manat pul istЪyir. Pulsuz iЬ gЧrmЪyЪn bu millЪt ⌠qЪhrЪmanШ■ ЧzЖ kimi fШrШldaqВШ lotularШ da MЪЬЪdi хbaddan pul qoparmaq ЖВЖn hazШrlayШr. ⌠HЪsЪnqulu bЪy √ HЪ... хndi iЬi dЖzЪldЪrЪm, ancaq sЪn bir qЪzetВi RzanШ da gЧr, ВЖnki RЖstЪm bЪy qЪzetdЪn Вox qorxan adamdШr. (BaxШr). Aha, budur, ЧzЖ dЪ gЪlir■1.

ж.HacШbЪyov burjua gЪnclЪri simasШnda komediyanШn yarandШЭШ illЪr ЖВЖn zЪrЪrli vЪ qorxulu olan yalanВШ, ikiЖzlЖ, xalqdan uzaq, ⌠xeyriyyЪ cЪmiyyЪtlЪri■ni tЪnqid vЪ ifЬa etmiЬdir. HЪsЪnqulu bЪyin daxil olduЭu cЪmiyyЪtin bЖtЖn ЖzvlЪri fШrШldaq, hiylЪ vЪ ikiЖzlЖlЖklЪ silahlanmШЬ naqis adamlardШr. OnlarШ bir yerЪ yШЭan yalnШz ЬЪxsi mЪnfЪЪtlЪri, bir-birinЪ uyЭun ЬЖur vЪ Ъxlaq tЪrzidir. Tamah hissi bu pozЭunlarШn iradЪsinЪ o qЪdЪr hakim kЪsilmiЬdir ki, onlar yalnШz baЬqalarШna deyil, bir-birlЪrinЪ dЪ kЪlЪk gЪlmЪyi yaddan ВШxarmШrlar. ⌠Tay tayШnШ tapar■ xalq ifadЪsini daha pis mЪnada Ъks etdirЪn HЪsЪnqulubЪylЪr bir-birini sevЪrЪk-dЪn ⌠xeyriyyЪ cЪmiyyЪtindЪ■ birlЪЬmЪmiЬlЪr. OnlarШn ara-sШnda hЪqiqi sЪmimiyyЪtdЪn, dostluqdan ЪsЪr-ЪlamЪt belЪ yoxdur. MЪqsЪdlЪri ilЪ subyektiv xarakter daЬШyan bu ⌠xeyirxahlarШn■ hЪrЪsinin aЭzШndan bir avaz gЪlir. HЪsЪnqu-lu bЪy bЖtЖn fШrШldaqВШlarШn MЪЬЪdi хbaddan pul qoparma-larШna nail olduqdan sonra ⌠fЪaliyyЪtЪ■ baЬlayШr. ⌠HЪsЪnqu-lu bЪy √ hЪzЪrat, gЪlin bu mЪsЪlЪni mЖzakirЪyЪ qoyaq. AxШ belЪ iЬ olmaz ki, RЖstЪm bЪy elЪyir. Bu kiЬi dЪ axШ yazШqdШr. Pul gedir, ЧzЖ dЪ biabШr olur. GЪlin bu saat RЖstЪm bЪyi bura ВaЭШraq vЪ onunla seryoznШ danШЬaq■1. HЪsЪnqulu bЪy danШЬШЭШ ilЪ ЧzЖnЖ elЪ gЧstЪrir ki, guya MЪЬЪdi хbada yazШЭШ gЪlir. Bura qЪdЪr MЪЬЪdi хbaddan qopardШЭШ pullarШn buna heВ dЪxli yoxdur. ElЪ bil bu mЪsЪlЪdЪn ЧtrЖ MЪЬЪdi хbadla heВ ЪvvЪlcЪdЪn sЧvdЪlЪЬmЪsi olmamШЬdШr. MЪЬЪdi хbad biabШr olmasШn deyЪ bu iЬЪ qoЬulur. HЪsЪnqulu bЪy Вox tez vЪ mЪharЪtlЪ vЪziyyЪtdЪn ВШxmaЭШ bacaran bir tipdir. RЖstЪm bЪy saxta sЪxavЪti, hiylЪgЪr danШЬШЭШ ilЪ MЪЬЪdi хbadШ inandШrdШqdan, ЬЖbhЪdЪn ВШxardШqdan sonra qapШya yШЭШlanlarШ mЪzЪmmЪt edЪrkЪn HЪsЪnqulu bЪy ani olaraq bЖtЖn gЖnahlarШ MЪЬЪdi хbadШn ЖstЖnЪ atШr vЪ ЧzЖnЖ RЖstЪm bЪyЪ dost kimi gЧstЪrir: ⌠HЪsЪnqulu bЪy √ RЖstЪm bЪy, vallah baЭШЬla, bizi MЪЬЪdi хbad yoldan ВШxartdШ■2.

⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШnda ж.HacШbЪyovun canlШ xalq danШЬШq dilindЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪsi ilk pЪrdЪdЪn nЪzЪrЪ ВarpШr. ⌠MЪЬЪdi хbad■Ш xarakterlЪr komediyasШ sЪviy-yЪsinЪ qaldШran cЪhЪtlЪrdЪn biri dЪ onun dil vЪ Жslub cЪhЪt-dЪn kamil qurulmasШdШr. Dramaturq hЪr bir obrazШn tЪbiЪti-nЪ mЖvafiq sЧz vЪ ifadЪlЪrdЪn istifadЪ edЪrЪk vermЪk istЪ-diyi ideyanШn daha aydШn nЪzЪrЪ ВarpdШrШlmasШna mЖvЪffЪq olmuЬdur. Zahiri mЪnasШna gЧrЪ aydШn, sЪlist daxili mЪzmu-nu ilЪ qЖdrЪtli olan sЧz vЪ ifadЪlЪr komediyadakШ Ъhval-ruhiyyЪlЪrin, xarakterlЪrin aВШlmasШnda hЪlledici tЪsirЪ malik olmuЬdur. ж.HacШbЪyov hadisЪ vЪ insanlara uyЭun elЪ sЧz-lЪrdЪn istifadЪ etmiЬdir ki, vЪziyyЪtlЪrin sadЪcЪ tЪsviri, surЪt-lЪrin adi danШЬШЭШ obraza ВevrilmiЬdir. SЧzlЪrin obrazlarШn varlШЭШna nail olmaq qЖdrЪti HЪsЪnqulu bЪy obrazШnda aydШn gЧrЖnmЪkdЪdir. ⌠YЪni mЪn onu demЪk istЪyirЪm ki, bu qЪdЪr Вirkin ЖrЪkli vЪ qara qЪlbli adamlar iВindЪ bir nЪfЪr dЪ saf, dЪruni vЪ qЪlbi pak adam gЧrmЪk necЪ xoЬbЪxtlikdir. хndi mЪn onu demЪk istЪyirЪm ki, hЪmin o kЪnarda oturan MЪЬЪdi хbad hЪmin safdil adamlarШn Ъn bЧyЖyЖdЖr, ona gЧrЪ qalxШzaq bu badЪni onun saЭlШЭШna. YaЬasШn MЪЬЪdi хbad■1. Burada qЪribЪ gЧrЖnЪn sЧz, dЪrk olunmasШ ВЪtin olan sЧz birlЪЬmЪsi yoxdur. Lakin publisist Жsluba yaxШn olan bu nitq HЪsЪnqulu bЪyi daha yaxЬШ baЬa dЖЬmЪyЪ, onun saxta tЪbiЪtini dЪrk etmЪyЪ kЧmЪk edir. ZahirЪn yaxЬШ deyilmiЬ bu nitq sЧzlЪrin formal mЪnasШna, fikrin aВШq tЪЪssЖf tЪrzinЪ gЧrЪ deyil, daxili mЪzmun vЪ mЪnasШna gЧrЪ gЧzЪl olduЭu ЖВЖn HЪsЪnqulu bЪyin obrazШnШ yaradШr. HЪsЪnqulu bЪy danШЬШЭШ ilЪ ЧzЖnЖ cЪmiyyЪtin xЪstЪ tЪrЪflЪri ilЪ tЪЪssЖflЪnЪn, millЪtin dЪrdini ВЪkЪn, insanlarШn yaxЬШ ЪmЪllЪri ilЪ fЪxr edЪn ⌠millЪt qЪhrЪmanШ■ kimi qЪlЪmЪ verir. Lakin bu cЪhЪtlЪrin heВ biri HЪsЪnqulu bЪydЪ yoxdur. DigЪr tЪrЪfdЪn, HЪsЪnqulu bЪyin danШЬШЭШ zahiri cЪhЪtdЪn dЪ kЪsЪrЪ, gЖcЪ malik deyil. O, MЪЬЪdi хbadШ ⌠qЪlbi pak, safdil adamlarШn Ъn bЧyЖyЖ■ adlandШrarkЪn, ⌠YaЬasШn MЪЬЪdi хbad■ deyЪrkЪn, oxucu vЪ tamaЬaВШ bu sЧzlЪrin soyuqlu-Эunu, saxtalШЭШnШ dЪrhal hiss edir. BelЪ iki mЪnalШ ifadЪlЪrlЪ ж.HacШbЪyov hЪm HЪsЪnqulu bЪy, hЪm dЪ MЪЬЪdi хbad haqqШnda dЪrin mЪnalШ fikirlЪr ifadЪ edir, hЪr ikisini tipik obraz sЪviyyЪsinЪ qaldШrШr. SЧzЪ yШЭcamlШq, ona qЪnaЪt edil-mЪsi komediyanШn bЖtЖn pЪrdЪlЪrindЪ aydШn hiss edilir. ж.HacШbЪyov ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШnda sЧzlЪ bЪdii obraz yaratmaЭШn klassik nЖmunЪlЪrini vermiЬdir. MЪЬЪdi хbad, RЖstЪm bЪy, HЪsЪnqulu bЪy, HЪsЪn bЪy, Rza bЪy, hambal, SЪnЪm mЪhz belЪ obrazlardandШr. Bu obrazlarШn hЪr birinin danШЬШЭШ oxucunu hiss etmЪyЪ, tЪsЪvvЖr vЪ dЪrk etmЪyЪ, eyni zamanda hЪrЪtЪrЪfli gЧrmЪyЪ mЪcbur etmЪk qabiliyyЪtinЪ malikdir. ъksЪr obrazlarШn yadda qalmasШ, ЪsЪrin tЪsiri ilЪ bir sШra aforizmlЪrin yaranmasШ, pyesin son dЪrЪcЪ xЪlqi dili ilЪ ЪlaqЪdardШr.

BЪdii gЖlЖЬ sЪnЪtkarШn hЪyata mЖnasibЪtini Ъks etdirЪn qЖvvЪtli vasitЪlЪrdЪndir. MirzЪ CЪlil, Sabir, ж.HacШbЪyov, N.NЪrimanov, ъ.Haqverdiyev vЪ M.S.Ordubadinin yaradШ-cШlШЭШnda gЖclЖ xЪlqi ruhun, inqilabi-demokratik ideyalarШn, sЪnЪtkarlШЭШn ЪsasШnda bir sШra amillЪ yanaЬШ bЪdii gЖlЖЬ, fikrin mЖstЪqim vЪ mЪcazi ifadЪ tЪrzi, yazШВШ vЪ zaman problemi dayanШr. BЪdii gЖlЖЬ hЪmiЬЪ yazШВШ tendensiyasШnШn ifadЪВisi olmuЬdur. Bu gЖlЖЬЖ xalq idrakШ, ЬЖuru yaratmШЬ-dШr. хnsanШ namuslu ЪmЪyЪ alШЬdШrmaqda, kЧhnЪ ЪqidЪ vЪ baxШЬlarШ, Ъxlaq normalarШnШ, cЪhalЪti tЪnqid vЪ ifЬa etmЪkdЪ, xalqШ xeyirxah ЪmЪllЪr uЭrunda mЖbarizЪyЪ sЪslЪmЪkdЪ gЖlЖЬ kЪsЪrli silah rolunu oynamШЬ, gЖclЖ tЪbliЭat vasitЪsi olmuЬdur. ж.HacШbЪyovun ЪdЪbi yaradШcШlШЭШnda gЖlЖЬЖn geniЬ yer tutmasШ da mЪhz bununla ЪlaqЪdardШr.

ъdib bЪdii gЖlЖЬdЪ tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalar ЖВЖn geniЬ meydan gЧrЖrdЖ.

MЖstЪqim vЪ mЪcazi ifadЪ tЪrzindЪ yazШlmШЬ ЪdЪbi ЪsЪrlЪri ж.HacШbЪyovun gЖlЖЬЖnЖ, mЖhitinЪ mЖnasibЪtini, sЪnЪtkarlШЭШnШ vЪ xЖsusilЪ ilЪ tЪnqidi tendensiyasШnШ aydШnlaЬ-dШrmaq ЖВЖn ciddi ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. DЧvrЖn qabaqcШl ideyalarШnШ, gЖlЖЬЖn imkanlarШnШ Ъsas gЧtЖrmЪklЪ xalqШ dЖЬЖndЖrЪ bilЪn mЪsЪlЪlЪri Ъks etdirmЪk ж.HacШbЪyovun mЖstЪqim tЪsvirindЪ qabarШq nЪzЪrЪ ВarpШr.

ж.HacШbЪyovun tendensiyalШlШЭШ mЖstЪqim ifadЪ tЪrzi ═ilЪ yЖksЪk sЪviyyЪyЪ qalxШr. ъdibin mЪfkurЪsini, mЧvqeyini tЪyin etmЪyЪ imkan verЪn belЪ ЪsЪrlЪrdЪ fikir, dil vЪ Жslub aydШnlШЭШ, sadЪlik vЪ hЪyatilik var. XalqШn ehtiyaclarШnШ, mЖtЪrЪqqi ideyalarШ geniЬliyi ilЪ ifadЪ etmЪk ЖВЖn o, mЧvzu-nun imkanlarШnШ nЪzЪrЪ alШb satirik fikri qabaqcadan materialШn ЪsasШna daxil edir, xalqШn dЖЬmЪnlЪrinЪ qarЬШ kin vЪ qЪzЪbini aВШq sЧzlЪrlЪ birbaЬa bildirir vЪ belЪliklЪ dЪ zЪhmЪtkeЬ xalqda gЪlЪcЪyЪ nikbin Ъhvali-ruhiyyЪ yaradШr. ж.HacШbЪyov cЪsarЪtli yazШВШ idi. Bunu tЪkcЪ Ъdibin ЪsЪrlЪ-rindЪki dЪrin ideya-mЪzmun, onlarШn mЖstЪqim ifadЪ tЪrzi deyil, hЪm dЪ seВdiyi ciddi mЖstЪqim adlar da tЪsdiq edir. ⌠Biz hamШmШz qafqazlШ balalarШyШq■, ⌠VЪkillЪrimiz nЪ tЧvr olmalШdШr■, ⌠Bir tЪdbir lazШmdШr, ya yox?■, ⌠HЧkumЪt vЪ millЪt■, ⌠Rusiyaya dair■, ⌠хranda inqilab■, ⌠ZЪmbur■Вu-lara ciddi bir tЪklif■, ⌠хran RusiyanШ yamsШlayШr■, ⌠Qafqaz-da mЖsЪlman kЪndlisinin halШ■ kimi publisist ЪsЪr adlarШ ж.HacШbЪyovun tЪnqidi tendensiyasШnШ aydШn mЖЪyyЪn edir.

ж.HacШbЪyovun ЪsЪrlЪrindЪ fikrin mЖstЪqim ifadЪ tЪrzi ictimai-publisist, elmi-bЪdii olmaq ЖzrЪ iki hissЪyЪ bЧlЖnЖr. Fikri aydШn vЪ dЪqiq ЬЪkildЪ nЪzЪrЪ ВarpdШrmaqda bu ЖslublarШn arasШnda ciddi sЪrhЪd, ЪsaslШ fЪrq yoxdur. YazШВШ sЪnЪtkarlШЭШndan asШlШ olaraq, bu ЖsullarШn hЪr birindЪ fikir eyni sЪviyyЪdЪ tЪbliЭ oluna bilЪr. TЪcrЖbЪ gЧstЪrir ki, XX Ъsr ЪdiblЪrinin hamШsШ bu ЖsullarШn hЪr ikisindЪn eyni dЪrЪcЪdЪ istifadЪ etmЪmiЬlЪr. MЪsЪlЪn, MirzЪ CЪlildЪ mЖstЪqim Жsluba nisbЪtЪn mЪcazi Жslub daha gЖclЖ olmuЬdur. Buna gЧrЪ dЪ o, nЪinki hЪmin formanШn yaradШcШsШ kimi, eyni zamanda, dЧvrЖn bЧyЖk sЪnЪtkarШ kimi ЬЧhrЪt qazanmШЬdШr.

ж.HacШbЪyov yaradШcШlШЭШnda mЖstЪqim ifadЪ tЪrzinЪ Ьirinlik gЪtirЪn bir emosiya vardШr. Odur ki, Ъdibin ictimai publisist vЪ elmi Жslubda yazШlmШЬ ЪsЪrlЪrini hЪyЪcansШz oxu-maq olmur, bunlar eyni zamanda, gЧzЪl bЪdii ЪsЪr tЪsiri baЭШЬlayШr.

GЖclЖ mЪntiqi, axШcШlШЭШ, tЪbiiliyi vЪ mЖЪyyЪn ЧlВЖ daxilindЪ obrazlШlШЭШ ЧzЖndЪ birlЪЬdirЪn elmi-nЪzЪri mЪqalЪ-lЪrindЪ, mЪktublarШnda, mЖstЪqim Жslublu publisist ЪsЪrlЪ-rindЪ ж.HacШbЪyov ictimai mЖhakimЪlЪrdЪn, mЪntiqi vurЭu-dan, yeri gЪldikcЪ bЪdii nida vЪ sualdan, tЪzad vЪ sinonim-lЪrdЪn, bЪzЪn dЪ maraqlШ mЖqayisЪ vЪ bЪnzЪtmЪlЪrdЪn istifadЪ etmЪklЪ tЪnqidi tendensiyanШ aydШn nЪzЪrЪ ВarpdШrШr.

MЖstЪqim Жslublu ЪsЪrlЪrdЪ Ъdib adЪtЪn gЧrkЪmli alim, gЖclЖ natiq, yЖksЪk istedadlШ publisist, mЪЬhur sosioloq vЪ eyni zamanda, qЖdrЪtli yazШВШ kimi ВШxШЬ edir. MЪsЪlЪn, ⌠Biz hamШmШz qafqazlШ balalarШyШq■ ЪsЪrindЪ fikir mЖstЪqim ЬЪkil-dЪ, birbaЬa deyilir. Burada Ъdibin demokratik vЪ beynЪlmi-lЪl gЧrЖЬlЪri, sЪadЪtЪ, xoЬbЪxtliyЪ, maarif vЪ mЪdЪniyyЪtЪ, dostluЭa, hЪmrЪyliyЪ vЪ Жmumxalq mЪslЪki uЭrunda mЖbarizЪyЪ ВaЭШrШЬ ideyalarШ gЖclЖ ЬЪkildЪ ifadЪ olunur. Bununla yanaЬШ hЪmin ЪsЪrdЪ gЖclЖ satirik ruh da hakimdir. ъdib ⌠Biz hamШmШz qafqazlШ balalarШyШq■, ⌠EhtiyacШmШzШn rЪfi dЪ, qafqazlШlar, ЧzЖmЖzЖn himmЪt vЪ qeyrЪtinЪ baЭlШ-dШr■, ⌠himmЪt edЪlim, qeyrЪt edЪlim■ √ deyЪrЪk avamlШЭШ, cЖrЪtsizliyi, qorxaqlШq vЪ acizliyi, mЪnfЪЪtpЪrЪstliyi tЪnqid edЪrЪk yazШr: ⌠Daha bЪsdir, aЭlШmШzШ baЬШmШzШ cЪm edЪk, minlЪrcЪ illЪrdЪn bЪri ЪЬk ilЪ qan sellЪrinЪ qЪrq olan VЪtЪnimizin belЪ bir dЪhЬЪtamiz mЪnzЪrЪsini pozub, ittifaq gЖnЖnЖn nЪЬЪsi altШnda nurlanmaЭa qeyrЪt edЪlim... din, millЪt ayrШlШЭШ bizim ittifaqШmШza sЪdd olmasШn gЪrЪk■. GЧrЖndЖyЖ kimi, hЪmin ЪsЪrdЪ fikir mЖstЪqim formada, aВШqdan-aВШЭa ictimai-publisist ifadЪ tЪrzindЪ verilir. Burada fikrin qЪti hЧkm ЬЪklindЪ deyiliЬi, nЪsihЪtВilik, xЪbЪrdarlШq vЪ ciddilik mЪzmunu daЬШmasШ vЪ onun aydШn ifadЪ tЪrzi hЪmin ЪsЪrin mЖstЪqim, ictimai-publisist Жslubuna bir Ьirinlik vЪ aydШnlШq gЪtirmiЬdir. ъdibin ⌠KЪndlilЪrimizЪ dair■, ⌠StrajniklЪrmi, quldurmu?■, ⌠MЪdЪni ingilislЪrin vЪhЬi yШrtШcШlШЭШ■, ⌠HalШmШza dair■, ⌠TЪЪssЖflЪr olsun■, ⌠HЧkumЪt vЪ millЪt■ ЪsЪrlЪri buna misal ola bilЪr. ж.HacШ-bЪyov fikrin mЖstЪqim tЪsvir vЪ nЪqletmЪ tЪrzindЪ ЪvvЪlcЪdЪn hЧkm vermЪyЪ o qЪdЪr dЪ sЪy etmir. HЪmin tЪrzin ЧzЖnЪmЪxsus geniЬ satirik mahiyyЪtinЪ uyЭun olaraq tЪnqid materialШn Жmumi mЪzmunundan doЭur. ⌠ErmЪni-mЖsЪlman sЖlh mЪclisinЪ dair■ mЪqalЪsindЪ ж.HacШbЪyov 1905-ci il inqilabШnШn tЪsirindЪn dЪhЬЪtЪ dЖЬmЖЬ Вarizmin hiylЪyЪ Ъl atmasШndan, fitnЪkarlШЭШndan, milli ЪdavЪt siyasЪtindЪn bЪhs edir. Burada Ъdibin beynЪlmilЪl gЧrЖЬlЪri, hadisЪlЪrЪ inqilabi-demokratik ideyalar sЪviyyЪsindЪn yanaЬmasШ qabarШq ЬЪkildЪ nЪzЪrЪ ВarpШr. MЖstЪqim Жslubda ifadЪ edilЪn bu ideyalar hadisЪlЪrin izahШ vЪ tЪsviri yolu ilЪ verilir: ⌠Tamam bir ildir ki, VЪtЪni-Ъzizimiz Чz balalarШnШn qanШna bulanmaqdadШr. Tamam bir ildir ki, minlЪrlЪ ciyЪrlЪr qШrЭШnlar atЪЬindЪn od tutub yanmaqdadШr. Bu bir ilin iВindЪ neВЪ min canlar tЪlЪf oldu. NeВЪ-neВЪ ailЪlЪr evsiz qaldШlar. EvlЪr talan oldu, oda yaxШldШ. Abad ЬЪhЪr vЪ kЧylЪrimiz xarabaya dЧndЖ. Yuva itdi, yurd daЭШldШ... SЪbЪb dЪ ermЪni-mЖsЪlman davasШ oldu■. BelЪ ЪsЪrlЪrindЪ Ъdib oxucu fikrini tЪnqid hЪdЪfinЪ zorla yЧnЪltmir. MЧvzunun satirik imkan-larШnШ dЪqiq nЪzЪrЪ aldШЭШ ЖВЖn tЪnqidi fikri material boyu davam vЪ inkiЬaf etdirir, belЪliklЪ dЪ tЪsvir olunan hadisЪ vЪ Ъhvalatlara maraq oyadШr, publisist ЪsЪrlЪrdЪki dramatik, komik vЪ faciЪvi elementlЪri hЪyatШn qeyri-qanuni inkiЬafШ ilЪ elЪ baЭlayШr ki, oxucuda tam fikir ЪmЪlЪ gЪlir.

⌠DЪrЪ xЪlvЪt, tЖlkЖ bЪy■ ЪsЪri Чz Жslubu ilЪ diqqЪti daha Вox cЪlb edir. HacШ ъli ьЪkЪr oЭlunun ⌠tЖlkЖyЪ■, onun aЭasШ pristavlarШn ⌠canavara■, mЖsЪlmanlarШn mal vЪ mЖlkЖ-nЖn ⌠xoruza■ bЪnzЪdilmЪsi, Qafqazla хranШn pis mЪnada eynilЪЬmЪsi ЪsЪrЪ bir axШcШlШq gЪtirmЪklЪ, Ъdibin Жslubu vЪ tendensiyasШ haqqШnda aydШn vЪ dЪqiq rЪy yaradШr. Bu ЪsЪrdЪ vЪ buna bЪnzЪr baЬqa felyetonlarШn mЪrkЪzindЪ Ъdibin mЖsbЪt idealШ dayanШr. O, bЪzЪn sadЪ, ilk baxШЬda adi gЧrЖnЪn hЪyat hЪqiqЪtini ЪslinЪ mЖvafiq elЪ bir ictimai gerВЪklik sЪviyyЪsinЪ qaldШrШr ki, oxucu hЪr Ьeyi, hЪm ЧzЖnЖ, ЧzЖnЪ mЖnasibЪti, hЪm dЪ dЧvrЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШ aydШn gЧrЪ bilir. MЪsЪlЪn, ⌠Bir tЪdbir lazШmdШr, ya yox?■ ЪsЪrindЪ ж.HacШbЪyov yalanВШ millЪtpЪrЪstliyЪ, Вarizmin mЪnfur milli ayrШ-seВkilik siyasЪtinЪ toxunur. Burada Ъdibin tЪnqidi tendensiyasШ gЖclЖ olduЭu kimi, xalqШn gЪlЪcЪyinЪ, qЖdrЪtinЪ, bЧyЖklЖyЖnЪ inam hissi dЪ yЖksЪkdir, tЪnqidi Жslub tЪЪssЖf vЪ sevinc tЪrzindЪ ЪsЪr boyu eyni ЬЪkildЪ, eyni sЪviyyЪdЪ davam etdirilir. MЖstЪqim tЪsvir Жslublu ЪsЪrlЪrin-dЪ sЧzЖnЖ mЪrdanЪ deyЪn, heВ bir hЪdЪ-qorxudan ВЪkinmЪ-yЪn yazШВШ dЪyanЪti, mЪЭrur sЪnЪtkar ЬЪxsiyyЪti gЧrЖnЖr.

ж.HacШbЪyov fikrin mЖstЪqim ifadЪsini hЪm dЪ bЪdii yolla verir. жmumЪn, XX Ъsr sЪnЪtkarlarШmШz publisistikada mЖxtЪlif ifadЪ formalarШndan √ lirik, epik, dramatik nЧvЖn bir sШra janr xЖsusiyyЪtindЪn istifadЪ etmiЬlЪr. MЪsЪlЪn, ж.HacШbЪyov ⌠TЪЪssЖflЪr olsun■ felyetonunda ЧzlЪrini millЪt vЪkili hesab edЪn bir qrup ⌠baЬbilЪn■in hЪrЪkЪtlЪri, danШЬШqlarШ ilЪ ЪmЪllЪri arasШnda olan dЪrin ziddiyyЪti obrazlШ ifadЪlЪrlЪ ifЬa etmiЬdir.

Burada millЪt vЪkillЪrinin iЬi qorxaq bir uЬaЭШn hЪrЪkЪtlЪri ilЪ bЪdii mЖqayisЪdЪ Ъks etdirilir. UЬaq o qЪdЪr gedir ki, qarЬШsШna heВ bir maneЪ ВШxmШr. ⌠MillЪt vЪkillЪri■ dЪ o yerЪ qЪdЪr iЬ aparШrlar ki, qarЬШlarШnda maneЪ yoxdur. ElЪ ki, maneЪyЪ rast gЪlirlЪr, millЪt dЪ, vЪtЪn dЪ yaddan ВШxШr. ж.HacШbЪyov ⌠MillЪt vЪkillЪri■ haqqШnda tЪnqidi fikri daha da gЖclЪndirmЪk mЪqsЪdilЪ KrШlovun mЪЬhur ⌠чrdЪk, balШq vЪ xЪrВЪng■, ⌠Sazandalar■ tЪmsillЪrindЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ edir. ⌠Sazandalar■ tЪmsilinin mЪzmununu danШЬdШq-dan sonra fikrini belЪ tamamlayШr: ⌠ъlbЪttЪ, Вox yaxЬШ olardШ ki, bizim dЪ ⌠haman adamlarШmШz■ bir iЬ gЧrЪn bЖlbЖlЖ gЧrdЖkdЪ ona mЪslЪhЪt edЪydilЪr. Lakin heyhat... вЖnki bizim haman adamlarШmШzШn mЪqsЪdi iЬ gЧrmЪk olmayШb ЧzlЪrini gЧstЪrmЪkdir. Ona gЧrЪ dЪ iЬ gЧrЪn bЖlbЖlЖ gЧrdЖkdЪ hoy-hoy salШb daЬ atШrlar ki, bЖlbЖl qaВsШn■.

MЖЪllif belЪ ЪsЪrlЪrindЪ dЧvrЖn bir sШra eybЪcЪrliyini, cЪmiyyЪtin aЭШr, xЪstЪ vЪ yaralШ cЪhЪtini, mЧvhumat vЪ cЪhalЪti, ruhaniliyi, Вarizmin mЖstЪmlЪkЪ siyasЪtini, mЖsЪl-man dЧvlЪtlЪrinin daxili ziddiyyЪtlЪrini, kЧhnЪ mЪktЪbin tЪlim Жsulunu, qadШn hЖquqsuzluЭunu vЪ ЬЪrq ЪtalЪtini tЪnqid atЪЬinЪ tutur, mЖtЪrЪqqi ideyalar tЪbliЭ edirdi. O, dЪrin ЖmumilЪЬdirmЪlЪr yolu ilЪ gedЪrЪk qeyri-saЭlam ЬЪrai-tin hЪqiqi mЪnzЪrЪlЪrini ЖzЪ ВШxarШr, sadЪ sЧz vЪ birlЪЬmЪlЪrlЪ dЪrin mЪnalar verir. Bir felyetonunda ⌠dЧvlЪtin gЧzЖ■, ⌠sЪyahЪt■, ⌠fitnЪ■, ⌠boЬboЭaz■, ⌠oЭru■, ⌠yuxu■, ⌠xuliqan■ vЪ s. sЧzlЪri dar vЪ konkret mЪnasШndan ВШxarШb, ictimai-siyasi baxШmdan ЖmumilЪЬdirir, bu adlar altШnda inqilab dЖЬmЪnlЪrini ifЬa edirdi: ⌠DЖnЪn vЪdЪ verdik ki, mЪЬhur xuliqanlarШn adlarШnШ yazaq, hЪrВЪnd bu xuliqanlar onsuz da camaata mЪlumdur, amma burada tЪkrar sЧylЪmЪyin mЪnfЪЪtdЪn baЬqa heВ bir ziyanШ olmaz■. Bu xuliqanlar kimlЪrdir? ⌠Rusiyada Чz cinayЪtlЪri ilЪ mЪЬhur olan PuriЬke-viВ■, ⌠O zamankШ хran mЪclisinin sЪdri ъhmЪd Rza■, ⌠GЪnc tЖrklЪr ittifaqШnШn baЬВШsШ TЪlЪt paЬa■, ⌠хslam dininin tЪbliЭinЪ gЧrЪ sonuncu (on ikinci) imam, guya dЖnyanШn axШrШnda zЖhur edЪcЪk Mehdi Sahib-zaman■, ⌠Sultan ъbdЖlhЪmid tЪrЪfdarШ sabiq reaksion vЪ qatШ irticaВШ ruhani Molla MЪhЪmmЪd hindi■ vЪ baЬqalarШ.

ж.HacШbЪyovun bЪdii Жslublu ЪsЪrlЪrindЪ yalnШz sЧz vЪ ifadЪlЪr bЪdiilЪЬdirilmir. BuradakШ bЪdiilik, eyni zamanda, materialШn mahiyyЪtindЪ, mЖstЪqim formada ifadЪ olunan mЪtlЪbdЪ, ЪsЪrin quruluЬunda da ЧzЖnЖ gЧstЪrir. ⌠Yuxu■, ⌠Hesab mЪsЪlЪlЪri■, ⌠Bazar sЧhbЪti■, ⌠QanlШlШq■, ⌠GЪlЪcЪk Avropa konfransШ■, ⌠YarШm gЖnlЖk sЪyahЪtim■ vЪ ⌠Ordan-burdan■ baЬlШЭШ altШnda yazШlan bir sШra ЪsЪr bu qЪbildЪndir.

Onun bЪdii gЖlЖЬЖ son dЪrЪcЪ konkret, yШЭcam, orijinal hadisЪ vЪ Ъhvalatlardan doЭur. O, bЪzЪn bir ЪsЪrindЪ bir neВЪ mЪsЪlЪyЪ toxunur vЪ tЪnqid etmЪk istЪdiyi mЪsЪlЪlЪrЪ uyЭun konkret, hЪyati fakt vЪ ad tapШr. Misal ЖВЖn, mЖЪllifin ⌠HЖrriyyЪti-mЪtbuat■, ⌠HЖrriyyЪti-kЪlam...■, ⌠TЪ-zЪ xЪbЪrlЪr■, ⌠DЧvlЪt dumasШna dair■ vЪ s. ЪsЪrlЪrindЪ nЪinki ayrШ-ayrШ abzaslar, hЪtta cЖmlЪ, sЧz vЪ birlЪЬmЪlЪr dЪ konkret bir mЪsЪlЪnin aydШn tЪhlilini vЪ Ъdibin ona mЖnasi-bЪtini verЪ bilir. ⌠TЪzЪ xЪbЪrlЪr■ felyetonu ЖВ hissЪdЪn ibarЪtdir. BirincidЪ altШ kiВik, ikincidЪ ЖВ, ЖВЖncЖ hissЪdЪ isЪ iki abzas vardШr. ElЪ bil hЪr bir cЖmlЪ vЪ abzas mЖЪyyЪn mЪqsЪd ЖВЖn ЧlВЖlЖb-biВilmiЬdir. Ona gЧrЪ dЪ ЪsЪrin birinci hissЪsindЪki altШ abzas cЪmiyyЪtin altШ xЪstЪ tЪrЪfini tЪnqid etmЪklЪ, altШ yeni fikir tЪbliЭ edir. ъsЪrin o biri hissЪlЪri dЪ belЪdir. TЪsvirdЪ yШЭcamlШq, sЧz vЪ ifadЪlЪrin daxili mЪnasШ-na diqqЪt ж.HacШbЪyovun sЪnЪtkarlШЭШnШ ЖzЪ ВШxarШr: ⌠BakШda √ iЬlЪr elЪ haman tЪhЪrdЪ qalШbdШr. GecЪlЪr sЪhЪrЪ kimi part-part, gЖndЖzlЪr dЪ get qazamatda yat...■; ⌠MЖsЪlman oЭrularШ mЖsЪlman kiЬilЪrdЪn Ъl ВЪkib, indi dЪ mЖsЪlman arvadlarШnШ soymaЭШ, bir-iki gЖndЪn bЪridir ki, qayda qoyublar■; ⌠AyШn iyirmisinЪ iyirmi gЖn qaldШЭШna gЧrЪ hЪlЪ mЪlum deyildir ki, gЧrЪk ЬЪhЪrin upravasШnШn kassasШnda pul var, yoxsa yoxdur■; ⌠Partapart ЪsnasШnda yaylШm gЖllЪlЪrin hamШsШ, hЪmiЬЪki kimi, yenЪ хran ЪhlinЪ dЪyir■; ⌠BakШ polisi oЭrularШ vЪ qatillЪri tutmaq ЖВЖn, elЪ bir ucdan tЪdbirlЪr ittixas elЪyir■; ⌠DeyirlЪr ki, mЪhЪrrЪm ayШ qurtarandan sonra ЬЪhЪrin mЖsЪlmanlarШ qayda ЖzrЪ gЖn-dЖzlЪr qoВ dЧyЖЬdЖrЖb vЪ it boЭuЬdurub, gecЪlЪr dЪ fiЬЪng atmaЭa baЬlayacaqdШrlar■.

ж.HacШbЪyov mЖstЪqim, bЪdii aВШq ifЬa Жsulunda bЪzЪn sЧzЖ mЪnfi qЪhrЪmanlara verir. OnlarШn dili ilЪ cЪmiyyЪtin bШr sШra xЪstЪ tЪrЪfini ifЬa edir. Bu yolla hЪyati mЪsЪlЪlЪri izah edЪn Ъdibin tЪnqidi tendensiyasШ daha Вox xalqШ inqilabi-demokratik ideyalar uЭrunda mЖbarizЪyЪ ВaЭШrmaq xarakteri daЬШyШr. BelЪ ЪsЪrlЪrdЪ ж.HacШbЪyovun ictimai-siyasi gЧrЖЬlЪri dЧvrЖn bЧyЖk sЪnЪtkarlarШ C.MЪmmЪdqulu-zadЪ, M.ъ.Sabir, N.NЪrimanov tendensiyalШlШЭШ ilЪ birlЪЬir. MЪsЪlЪn:

⌠SiВan √ AtakiЬi Ъmi, taxШlШn cЖcЪrmЪdi?

вЪyirtgЪ - AtakiЬi Ъmi, taxШlШn gЧyЪrmЪdi?

Dolu √ AtakiЬi Ъmi, sЖnbЖllЪmЪdi?

чrЖmВЪk HacШmuradxan √ AtakiЬi Ъmi, taxШlШnШ dЧymЪyirsЪn?

BЪy √ AtakiЬi Ъmi, taxШlШn Вuvala yШЭШlmadШ?

Strajnik √ AtakiЬi Ъmi, xurcunlarШm hazШrdШr, taxШl necЪ oldu?

AtakiЬi Ъminin uЬaqlarШ √ DЪdЪ, bЪs tЪzЪ taxШldan ВЧrЪk biЬirmЪyЪcЪyik?

AtakiЬi Ъminin qarnШ √ Qur... A kiЬi acШndan ЧldЖm.

AtakiЬi Ъmi √ (acШqlШ) QarnШm, barШ sЪn, sЪnsЪ dinmЪ, yoxsa Quran mЪnЪ qЪnim olsun ki, soxaram xЪncЪri, tЧkЪrЪm baЭШrsaqlarШnШ ВЧlЪ indi ya...

YazШq AtakiЬi Ъmi √ Bir mЪsЪl var ki, deyirlЪr: ⌠On iki qurda bir boz eЬЬЪk nЪ elЪsin?■

Qafqazda mЖsЪlman kЪndlisinin halШnШ Ъks etdirЪn bu ЪsЪrdЪ ictimai bЪrabЪrsizliyi tЪnqid etmЪklЪ ⌠Sahibi-tac vЪ mЧhtac■ insanlarШ qarЬШlaЬdШran Ъdibin tendensiyasШ aВШq formada ЖzЪ ВШxШr. Burada xalqШ ayШq salmaq ideyasШ Ъsas yer tutur. ж.HacШbЪyov kЪndlini belЪ vЪziyyЪtЪ salan sЪbЪblЪr-dЪn danШЬarkЪn gЧstЪrirdi ki, ⌠Biz hЧkumЪti, hЧkumЪt ЪrbablarШnШ gЧydЪn enmiЬ bir Ьey hesab etdiyimizЪ gЧrЪ vЪ bu zЪnnimiz sahЪsindЪ Чz hЧkumЪtimizdЪn Чz baЬШmШza gЪlЪn bЪlalarШ gЧrmЪdiyimiz surЪtdЪ tЪbiidir ki■ bu vЪziyyЪtЪ dЧzЖrЖk, onun hЪllini mЖЬkЖl hesab edirik■.

BЪdii Жslublu ЪsЪrlЪrindЪ Ъdib bЪzЪn mЖqayisЪ yolu ilЪ gedЪrЪk aВШq tЪnqidi tendensiyasШnШ bildirir. BelЪ ЪsЪrlЪrdЪ gЖlЖЬ Чz dЪrin mЪnasШndan baЬqa, bir dЪ konkretliyi ilЪ nЪzЪrЪ ВarpШr. ьЪrq vЪ qЪrbin, mЪdЪniyyЪtlЪ nadanlШЭШn, saЭ-lam ideyalarla ВЖrЖk nЪzЪriyyЪ vЪ baxШЬlarШn mЖqayisЪsindЪ XX Ъsr intibahШna kЧmЪk edЪn bЪzi mЖhЖm mЪsЪlЪlЪr ЬЪrh edilir. BЪdii Жslublu ЪsЪrlЪrindЪ tЪnqidi fikrin hesab mЪsЪlЪ-lЪri, parodiyalar, kiВik sЪhnЪciklЪr, sual-cavab, mЖsahibЪ vЪ mЖbahisЪ, izahlШ lЖЭЪt, teleqraf xЪbЪrlЪri, mЖxbir mЪktubla-rШ, atalar sЧzЖ vЪ zЪrbi-mЪsЪllЪr, telefon ilЪ sЧhbЪt, xatirat dЪftЪrindЪn qeydlЪr, ЪcnЪbilЪrin dili ilЪ vЪ s. formalarda ifadЪ tЪrzi ж.HacШbЪyovun rЪngarЪng sЪnЪtkarlШq xЖsusiy-yЪtlЪrindЪndir. Forma vЪ mЪzmun vЪhdЪtini dЪqiq gЧzlЪyЪn Ъdibin ЪsЪrlЪrindЪ inqilabi-demokratik gЧrЖЬlЪri Ъsas yer tutur. MЪsЪlЪn, ⌠Ordan-burdan■ sЪrlЧvhЪsi altШnda gedЪn bir felyetonunda sЪkkiz mЖxtЪlif hadisЪni hesab mЪsЪlЪlЪri ЬЪklindЪ izah edЪn Ъdib yazШr: ⌠Bir dЪnЪ Lyaxovun kЧmЪyi ilЪ Ъlli min iranlШ qШrШldШ. BЖtЖn хranШ qШrdШrmaq ЖВЖn neВЪ dЪnЪ Lyaxov lazШmdШr? (хranda 10 milyon adam var)■ vЪ yaxud ⌠HЪr 100 nЪfЪr BakШ mЖsЪlmanlarШnШn 25 nЪfЪri qoВudur, BakШda 70 min mЖsЪlman var. O surЪtdЪ neВЪ dЪnЪ qoВumuz olar?■. ж.HacШbЪyov bЪdii Жslublu ЪsЪrlЪrindЪ qarЬШlaЬdШrma vЪ mЖqayisЪlЪrlЪ yanaЬШ tЪzadlardan da istifa-dЪ edir, fikrin satirik imkanlarШnШ artШrШr, onun ЖВЖn meydan aВШr.

⌠S √ dЖnyada hamШdan az dЪrd ВЪkЪn adamlar kimdir?

C - ZЪngЪzur aclarШ, ВЖnki onlarШn hЪr biri millЪtin qeydinЪ qalШb, bir dЪrd ВЪkirlЪr. Amma, mЪsЪlЪn, BakШ milyonerlЪri milyon manatШn qeydinЪ qalШb milyon dЪrd ВЪkirlЪr■.

ъdibin belЪ ЪsЪrlЪrindЪ tez-tez rast gЪldiyimiz ⌠ZЪngЪ-zur aclarШ■, ⌠BakШ milyonerlЪri■, ⌠HЖrriyyЪti-mЪtbuat■, ⌠Вar senzurasШ■, ⌠Qafqaz mЖsЪlmanlarШ■, ⌠ittihad■, ⌠itti-faq■ vЪ s. bir-biri ilЪ uyuЬmayan ifadЪlЪr mЖstЪqim bir fikir ifadЪ edir.

хfadЪ tЪrzinin mЖxtЪlifliyinЪ baxmayaraq, ж.HacШbЪ-yov bЪdii gЖlЖЬЖnЖn ЪsasШnda cЪmiyyЪtin, xalqШn inkiЬafШ, azadlШЭШ ЖВЖn zЪruri olan, dЧvrЖn qabaqcШl dЖnyagЧrЖЬЖnЪ Ъsaslanan mЪfkurЪ dayanШr. Buna gЧrЪ dЪ Ъdib, hansШ mЪsЪlЪdЪn bЪhs edir etsin, hadisЪlЪrЪ mЖnasibЪtdЪ ilk nЧvbЪdЪ xalqШn qЖdrЪtinЪ ЪsaslanШr, onu cЪmiyyЪti azad edЪcЪk yeganЪ qЖvvЪ kimi gЧrЖr. FelyetonlarШn birindЪ xalqШn bЧyЖk gЖcЖnЖ nЖmayiЬ etdirmЪk mЪqsЪdilЪ Ъdib yazШr: ⌠QuldurlarШn ⌠tЪrЪqqisini■ puВ edib, ⌠tЪnЪzzЖlЖnЖ■ istЪyirsinizsЪ, quldurluq mЪrЪzinin dЪrmanШnШ yaxЬШ bilЪn ЪhaliyЪ ixtiyar verilmЪsini tЪlЪb edin. ьЪn heysiyyЪt, qazaq, filan heВ bir vaxt el divanШnШn yerini verЪ bilmЪz■.

Fikrin mЖstЪqim ifadЪ tЪrzi ж.HacШbЪyovun pyeslЪrin-dЪ daha mЖhЖm yer tutur. ⌠ъr vЪ arvad■ komediyasШnda dramaturq, nЧkЪr SЪfinin dili ilЪ MЪrcan bЪyin xarakter xЖsusiyyЪtini ЖzЪ ВШxarШr. ArvadШ MinnЪt xanШmШ boЬamaq ЖВЖn hiylЪyЪ Ъl atan MЪrcan bЪyin hЪrЪkЪtlЪri hamШnШn, xЖsusilЪ sadЪ adamlarШn √ nЧkЪr vЪ qulluqВularШn ciddi etirazlarШna sЪbЪb olur:

MillЪtpЪrЪst olmaqlШq,

XalqШn evin yШxmaqlШq

хkisi dЪ bir iЬdir

O da, bu da √ axmaqlШq!

Bu Ьeir parВasШnda MЪrcan bЪyin yalanВШ millЪtpЪrЪst-liyi, saxta tЪbiЪti tЪnqid edilmiЬdir.

⌠O olmasШn, bu olsun■ komediyasШnda mЖЪllif mЖsЪl-man ЪtalЪtini tЪnqid etmЪk mЪqsЪdilЪ usta MЪhЪrrЪmin belЪ bir sЧhbЪtini verir: ⌠MЪn dЪllЪyЪm, ЧzЖm dЪ ЧmrЖmЖn Вox vaxtШnШ hamamda keВirmiЬЪm, heВ bir belЪ heyfsilЪnmirЪm. вЖnki baxШb gЧrЖrЪm ki, mЪnim ЖВЖn hamamdan baЬqa heВ yerdЪ xoЬ keВmir. Xalq gedir, adШ nЪdir, o kluba, mЪnim klubum hamamdШr. Xalq gedir teatra, mЪnim teatrШm hamamdШr. ъЬi, iЬlЪyib yorulandan sonra harada istirahЪt edЪ bilЪrsЪn?■. Usta MЪhЪrrЪmin bu fikrindЪ heВ bir Ъks-mЪna yoxdur. O, dЖЬЖndЖyЖ kimi, ciddi vЪ mЖstЪqim ЬЪkildЪ hamam haqqШnda Чz fikrini deyir. Lakin mЪsЪlЪ ondadШr ki, usta MЪhЪrrЪm bu fikri ilЪ Чz geriliyini, mЖasir mЪdЪniyyЪt-dЪn uzaqlШЭШnШ, kЧhnЪ ЬЖurla yaЬadШЭШnШ bildirir. хstЪr ⌠ъr-arvad■, ⌠O olmasШn, bu olsun■, istЪrsЪ dЪ ⌠ArЬШn mal alan■ komediyalarШnda bЪdii gЖlЖЬЖn forma vЪ mЪzmunca bЧyЖk ЪhЪmiyyЪtini, tЪsir gЖcЖnЖ gЧstЪrЪn, onun xarakterini, funksiyasШnШ aydШnlaЬdШran zЪngin faktlar, komik vЪziyyЪt, hadisЪ vЪ obrazlar vardШr.

ж.HacШbЪyov tendensiyasШnШ tЪyin edЪn ikinci Жslub fikrin mЪcazi ifadЪ tЪrzidir. Burada tЪnqidin daha Вox satira vЪ yumor, kinayЪ-eyham vЪ sarkazm xarakteri daЬШmasШ gЖlЖЬЖn geniЬ ЪhatЪliyini gЧstЪrir. Fikrin mЪcazi ifadЪ formasШnda sЧz vЪ ifadЪlЪrin, hadisЪ vЪ ЪhvalatlarШn Чz mЖstЪqim mЪnasШndan ВШxШb zahirЪn mЖstЪqim, daxilЪn Ъks, mЖЪllifin ideyasШna uyЭun yeni mЪzmun kЪsb etmЪsi ilk planda dayanШr. ж.HacШbЪyov bЪdii gЖlЖЬЖn═ qЖdrЪti ilЪ acШnacaqlШ vЪziyyЪtЪ, onu doЭuran obyektiv sЪbЪblЪrЪ qarЬШ ВШxШr, avamlШq ЖzЖndЪn ЧzЖnЖ ВШxШlmaz vЪziyyЪtЪ salan insanlara gЖlЖr. BelЪ ЪsЪrlЪrdЪ ЧldЖrЖcЖ satira ilЪ islahedici yumor paralel tЪsir gЧstЪrir.

DЖnyagЧrЖЬlЪri ilЪ bir-birinЪ qarЬШ duran cЪbhЪlЪrin sinfi mЖbarizЪsini verЪrkЪn ж.HacШbЪyov ЧldЖrЖcЖ satiraya ЖstЖnlЖk verir. ⌠Biz uЬaq olanda bizЪ deyirdilЪr: ⌠Bala, soldat gЪldi, qaВ! Soldat gЪldi, qaВ!■ Sonra bЧyЖyЖb gЧrdЖk ki, ЪЬi, elЪ indi soldatШn ЧzЖnЪ deyirlЪr ki: ⌠ъdЪ, yapon gЪldi, qaВ!■. ⌠ъcnЪbi qЪzetlЪri yazШrlar ki, payШz fЪsli Rusiyada bir o qЪdЪr qarpШz yox idi, nЪ qЪdЪr ki indi bomba vardШr■. ⌠хran═ - cЪmahiri mЖttЪfiqЪ surЪtindЪ dolanan bir mЪmlЪkЪt-dir. хВindЪ 10-15 dЪnЪ cЖrbЪcЖr padЬahlarШ var, hЪr padЬahШn ЪlindЪ 5-6 qoЬun vЪ yainki qoyun var. ъhalisi yoxdur■. Bu misallarШn hЪr birindЪ Ъdibin gЖlЖЬЖ nЪ qЪdЪr dЪ kЪsЪrlidir!..

ж.HacШbЪyov gЖlЖЬЖ mЧvzunun xarakterinЪ uyЭun olaraq dЪyiЬir; bЪzЪn yumЬalШr, islaha ВaЭШrШr, bЪzЪn qЪti hЧkmlЪrЪ, ciddi tЪnqidЪ Вevrilir. O zaman ki, Ъdib ictimai dЪrdlЪrdЪn, xalqШn avamlШЭШndan danШЬШr, onu ayШltmaЭa ВaЭШrШr, onda gЖlЖЬ xeyirxah xarakter daЬШyШr. ъdibin gЖlЖЬЖ-nЪ onun lirik hisslЪri, xalqШn, VЪtЪnin xoЬbЪxtliyi ЖВЖn arzu-larШ daxil olur. MЪdЪniyyЪtЪ ВaЭШrШЬ sЪdalarШ bu gЖlЖЬЖn iВЪ-risindЪn eЬidilЪn Ъn gЖclЖ sЪsЪ dЧnЖr. хctimai dЪrdlЪri gЧstЪ-rЪn, nЧqsanlarШ etiraf edЪn belЪ ЪsЪrlЪrindЪ Ъdibin yumor boyalarШ bЖtЖn material boyu ЧzЖnЖ qabarШq ЬЪkildЪ gЧstЪrir.

ъdib ЖstЖЧrtЖlЖ ЬЪkildЪ - eyhamlarla, sЧzlЪrin sЪtiraltШ mЪnasШ ilЪ hadisЪyЪ Чz mЖnasibЪtini bildirir: ⌠...qЪzetlЪrdЪn yavaЬ-yavaЬ ⌠xuliqanlШq iyi gЪlmЪkdЪdir...■. ⌠Nur ilЪ ⌠ъyanЖl-hЪqq■in acШЭШ tutmasШn■. Bu misallarda gЖlЖЬ Чz hЪdЪfini sЪrrast ЬЪkildЪ, Вox asanlШqla tapa bilir. Burada Ъdibin eyhamlarШ Вox incЪ kinayЪ vЪ yumorla birlЪЬmiЬdir. Ona gЧrЪ dЪ Вox zaman eyhamla mЖnasibЪt yaratmaq istЪyЪn Ъdibin kinayЪ vЪ yumor boyalarШ da hЪmin materialШn Жmumi mЪzmununu ifadЪ edЪn Ъsas amil kimi nЪzЪrЪ ВarpШr. ⌠ъr vЪ arvad■ pyesinin ikinci pЪrdЪsindЪ MЪrcan bЪylЪ nЧkЪrlЪr arasШnda gedЪn sЧhbЪtЪ nЪzЪr salaq:

 

⌠MЪrcan bЪy √ Get, hamШnШ buraya ВaЭШr. (SЪfi gedir) BЪxtim qudurubdur, amma qorxuram iВindЪn bir xata ВШxa... Xeyr, nЪ xatasШ vardШr?! Bir gЧyВЪk arvaddШr rastШma ВШxШbdШr, alШram (NЧkЪrlЪr daxil olurlar). Ay uЬaqlar, heВ dЖnyada xoЬbЪxt adam gЧrЖbsЖnЖz?

HamШ √ Xeyr, aЭa!

MЪrcan bЪy √ Di gЧrЖn! O xoЬbЪxt adam mЪnЪm!

HamШsШ √ Allah sЪni hЪmiЬЪ xoЬbЪxt eylЪsin!

MЪrcan bЪy √ Bu yavuqda mЪnim toyumdur. Taza arvad alШram, ona gЧrЪ sizin hЪrЪnizЪ bir abbasШ pul baЭШЬlayacaЭam.

HamШ √ хltifatШn artШq olsun! (Onlardan biri gЖlmЪyini saxlaya bilmЪyib pШqqШldayШr).

MЪrcan bЪy √ HЪ? NЪ oldu? NЪ ЖВЖn gЖlЖrsЪn? MЪnЪ sataЬШrsan?

NЧkЪr √ Xeyr, aЭa, sЪni xoЬbЪxt gЧrЖb ЬadlШЭШmdan gЖlЖrЪm.

MЪrcan bЪy √ QoВaq, sЪnЪ iki abbasШ verЪcЪyЪm! (HamШ gЖlЖr) Siz nЪ ЖВЖn gЖldЖnЖz?

HamШ √ AЭasШ xoЬbЪxt olan adamlar ЪlbЪttЪ gЖlЪrlЪr...■

 

ъvvЪlЪn, bu sЪhnЪdЪki obrazlarШn danШЬШЭШ hЪm forma-ca, hЪm dЪ mЪna vЪ mЪzmunca mЖxtЪlifdir. NЧkЪrlЪrin danШЬШЭШnda olan mЪtlЪb, mЪqsЪd daha aydШn vЪ daha mЪna-lШdШr. Bunu MЪrcan bЪy duya bilmir. DoЭrudur sЪksЪnir, gЖlmЪlЪrinin sЪbЪbini soruЬur. YenЪ dЪ nЧkЪrlЪrin eyham vЪ kinayЪ ilЪ dediyi ⌠aЭasШ xoЬbЪxt olan adamlar ЪlbЪttЪ gЖlЪrlЪr■ sЧzЖ MЪrcan bЪyЪ ВatmШr, ЪksinЪ, onu sakitlЪЬdirir, ЪvvЪlki vЪziyyЪtinЪ qaytarШr.

ж.HacШbЪyov═ bЪzЪn tЪk bir iЬarЪ═ ilЪ═ oxucu═ vЪ═ tama-ЬaВШlarШn diqqЪtini═ bir═ neВЪ═ mЖhЖm═ cЪhЪtЪ═ cЪlb═ edir.═ MЪsЪlЪn, MЪrcan bЪy ЖВЖn═ nЧkЪrlЪrin═ hЪrЪsi═ bir═ mahnШ oxuyur. Dramaturq,═ nЧkЪrlЪrin mahnШsШ═ ilЪ═ saxta═ millЪtВi-liyЪ,═ zЧvqsЖz-ruhsuz insanlara═ qarЬШ ВШxШr. OnlarШn oxuduЭu tЖrk, fars mahnШlarШ ilЪ Ъdib MЪrcan bЪyin xarakter bir xЖsusiyyЪtini ЖzЪ ВШxarШr, ЪcnЪbi ruhlu insanlarШ ifЬa edir. NЧkЪrlЪr hЪmin mahnШlarШ istЪyЪrЪk oxumurlar. MЪrcan bЪyЪ xoЬ gЪlmЪk ЖВЖn oxuyurlar. ⌠O═ olmasШn,═ bu═ olsun■═ ЪsЪrindЪ═ mЖЪllif hЪmin mЪsЪlЪyЪ bir dЪ qayШtmШЬ, Rza bЪy, HЪsЪn bЪy, HЪsЪnqulu bЪy obrazlarШ ilЪ saxta millЪtВiliyi═ tЪnqid etmiЬdir. Lakin hЪmin mЧvzu ЧzЖnЖn tam, ЪsaslШ hЪllini C.MЪmmЪdquluzadЪnin ⌠AnamШn kitabШ■ pyesindЪ tapmШЬdШr. ж.HacШbЪyovun═ eyham═ vЪ═ istehzalarШ═ cЪmiyyЪ-tin═ kЧklЖ nЧqsanlarШna qarЬШ═ Вevrildiyi═ ЖВЖn daha tЪsirli olur. ъdib═ sual - cavab,═ mЖsahibЪ═ yolu ilЪ ictimai dЪrdlЪri izah edir, Вarizmin siyasi xЪttinЪ qarЬШ ВШxШr:

 

⌠ √ AtamoЭlan Ъmi! хndi sЪn bizim iВimizdЪ aЭШllШ adamsan dayna! чzЖn dЪ pristav qabaЭШnda sЧz danШЬansan. ьЪhЪrЪ-zada da Вox-Вox gedib gЪlirsЪn, bircЪ de gЧrЖm dЖnyada vЪzir bЧyЖkdЖr, yoxsa vЪkil?

- ъlbЪttЪ, vЪzir bЧyЖkdЖr.

- YaxЬШ, indi sЧz gЪliЬi, bu gЖn vЪzir istЪsЪ, sЪn bilirsЪn dayna, vЪkili tutub qazamata sala bilЪrmi?

- Salar!

- VЪkil dЪ sЧz gЪliЬi, istЪsЪ qoburnatШ salar, elЪ deyilmi?

- BЪli!

- Qoburnat da demЪli, naВalniyi salar?

- BЪli!

- NaВalnik dЪ pristavШ salar?

- BЪli!

- Pristav da yЖzbaЬШnШ salar?

- BЪli!

- YЖzbaЬШ da, demЪli bizi salar?

- BЪli!

- YaxЬШ, onda demЪli, bu gЖn mЪsЪlЪn, vЪzir istЪsЪ vЪkildЪn tutmuЬ bizЪ kimi cЪmi camaatШ tutub qazamata salar da?

- SalmaЭШna salar, amma qazamatda bir elЪ yer olmaz.

- Buy, hЪ, doЭurdan, bizim HЖmmЪt kiЬi dЪ deyirdi ki, qazamatШn iВi Вox dardШr. SibirdЪ dЪ o qЪdЪr adam var ki, elЪ bil qarШЬqa qoЬunudur...■

Burada Ъdib uzun-uzadШ danШЬШqdan, tЪfЪrrЖatdan qaВmШЬ, konkret sual-cavabla mЪtlЪbi aydШn ЬЪkildЪ ifadЪ etmiЬdir.

Eyham vЪ kinayЪlЪr Ъdibin mЖsahibЪ, mЖqayisЪ, sual-cavab, mЪslЪhЪt, dЪrdlЪЬmЪ yolu ilЪ yazШlmШЬ ЪsЪrlЪrindЪ dЪ mЖhЖm yer tutur. ⌠Suallar vЪ suallara da cavablar■, ⌠KЪnd mЪktЪbindЪ■, ⌠MЖsЪlmanlarШn halШ■, ⌠чz mЪiЬЪtimizdЪn bir drama■, ⌠Bir ЬvesarlШ ilЪ bir mЖsЪlmanШn sЧhbЪti■, ⌠Qara-baЭda yer mЪsЪlЪsi■, ⌠Sokrat tЪriqi ilЪ siyasi sЧhbЪt■ vЪ s. ЪsЪrlЪrindЪ Ъdibin satirik fikirlЪri mЪcazi ifadЪ tЪrzindЪ verilir. Bu ЪsЪrlЪrdЪ Ъdibin hadisЪlЪrЪ fЪal mЖnasibЪti dЧvrЖn qabaqcШl ideyalarШna ЪsaslanШr.

AzadlШq uЭrunda mЖbarizЪ ilЪ bir yerЪ sШЭШЬa bilmЪyЪn, tЪrЪqqiyЪ, mЪdЪni inkiЬafa mane olan mЪsЪlЪlЪri, mЖsЪlman geriliyini tЪnqid etmЪk istЪyЪn Ъdib Чz fikirlЪrini ifadЪ etmЪk ЖВЖn belЪ maraqlШ bir formadan istifadЪ edir:

⌠MЖsЪlman dedi: Siz biЪdЪbsiniz, sizdЪn hЪr nЪ desЪn ВШxar!

ьvesarlШ dedi: ъdЪb nЪdir?

MЖsЪlman dedi: ъdЪb odur ki, zЪif gЪrЪk qЖvvЪtliyЪ vЪ kasШb da dЧvlЪtliyЪ itaЪt elЪsin, nЪinki ondan kЧmЪk gЧzlЪsin.

ьvesarlШ dedi: Amma bizdЪ ЪdЪb odur ki, insan gЪrЪk Чz insanlШq ЬЪnini gЧzlЪsin.

MЖsЪlman dedi: хnsanlШq ЬЪni nЪdir?

ьvesarlШ dedi: хnsanlШq ЬЪni odur ki, insan kasШb da olsa, dЧvlЪtli dЪ olsa, gЪrЪk hЪr bir sШxШntШdan azad olsun.

MЖsЪlman dedi: O cЖr ЬeyЪ bizdЪ qudurЭanlШq deyЪr-lЪr, insan da var, insan da. хnsan var ki, heВ kЪsin cЖrЪti ola bilmЪz ki, ona pЖf elЪsin, insan da var ki, gЖndЪ baЬШna min qapaz salsan, bir dЪfЪ dЪ sЪnЪ pЖf demЪyЪ cЖrЪti olmaz.

ьvesarlШ dedi: O cЖr ЬeyЪ bizdЪ nainsaflШq deyЪrlЪr vЪ ona da heВ kЪs razШ olmaz.

MЖsЪlman dedi: Siz kafirsiniz vЪ cЪmi tutduЭunuz iЬlЪrin dЪ hamШsШ kЖfrdЖr.

Burada sЧhbЪt tamam olur■.

KinayЪ vЪ eyhamlarla ifadЪ edilЪn bu fikirdЪ nЪ qЪdЪr dЪ dЪrin, tЪsirli bir satirik ruh var! ъdibin gЖlЖЬЖ Чz hЪdЪfini Вox gЧzЪl tapmШЬdШr.

ж.HacШbЪyov gЖlЖЬЖ heВ vaxt asШlШ vЪziyyЪtdЪ qalmШr, Чz istiqamЪtini, yolunu dЖzgЖn tutduЭu ЖВЖn tЪsirli vЪ sЪmЪrЪli olur. ж.HacШbЪyov gЖlЖЬ xatirinЪ gЖlЖЬ yaratmaЭШn hЪmiЬЪ ЪleyhinЪ olmuЬdur. BЪdii yaradШcШlШЭШnda gЖlЖЬ yaratmaЭШn rЪngarЪng formalarda gЧzЪl nЖmunЪlЪrini verЪn Ъdib elЪ gЖlЖЬЖ qЪbul edirdi ki, onun ictimai ЪsaslarШ olsun, dЧvrЖn vЪ xalqШn qabaqcШl ideyalarШnШ tЪbliЭ vЪ mЖdafiЪ etsin. Bu cЪhЪtdЪn ⌠O olmasШn, bu olsun■ vЪ ⌠ArЬШn mal alan■ komediyalarШnШn gЖlЖЬЖ tЪqdir olunmalШdШr. Bu kome-diyalarda saf vЪ hЪyati tЪnqid ЖsullarШnШ ЧzЖndЪ birlЪЬdirЪn gЖlЖЬ dramaturqun tendensiyasШnШ, sЪnЪtkarlШЭШnШ tЪyin etmЪk ЖВЖn dЪ dЪyЪrli bir vasitЪdir. HЪr iki komediyada dramaturq Жz-ЖzЪ dayanan qЖvvЪlЪri xarakterizЪ edir, haqsШzlШq ЖzЪrindЪ qЪlЪbЪyЪ bЧyЖk inam hissi yaradШr.

⌠O olmasШn, bu olsun■ komediyasШnda qШzШn gЧrЖЬЖnЪ gЪlЪn MЪЬЪdi хbadla RЖstЪm bЪy arasШnda belЪ bir sЧhbЪt olur:

⌠RЖstЪm bЪy √ (daxil olur) √ necЪdir, qШzШ bЪyЪndin?

MЪЬЪdi хbad √ QШzШ da bЪyЪndim, hЪlЪ deyЪsЪn qulluqВunu da!

RЖstЪm bЪy √ Bir beЬ-altШ yЖzdЪn keВ, onu da sЪnЪ peЬkЪЬ elЪyim.

MЪЬЪdi хbad √ Yox, o hЪlЪ sonranШn iЬidir. YaxЬШ, indi hЪlЪ ki, mЪn getdim!■

Bu mЖkalimЪdЪ MЪЬЪdi хbadШn dilindЪn deyilЪn iki cЖmlЪ xЖsusilЪ diqqЪti cЪlb edir: ⌠QШzШ da bЪyЪndim, hЪlЪ deyЪsЪn qulluqВunu da■, ⌠Yox, o hЪlЪ sonranШn iЬidir■. Birinci cЖmlЪdЪ MЪЬЪdi хbadШn bir insan kimi GЖlnaza mЪhЪbbЪtinin saxtalШЭШ, ikinci cЖmlЪdЪ qadШna, ailЪyЪ yЖngЖl mЖnasibЪti, mЪiЬЪt pozЭunluЭu ifЬa olunur.

QШz alverinЪ gЪlЪn MЪЬЪdi хbadla RЖstЪm bЪy arasШndakШ═ dialoqa da nЪzЪr salaq:

⌠...MЪЬЪdi хbad √ Pul verimmi?

RЖstЪm bЪy √ VergilЪn!

MЪЬЪdi хbad √ QШz verЪrsЪnmi?

RЖstЪm bЪy √ VerЪrЪm!..

MЪЬЪdi хbad √ DegilЪn sЪn Чl!

RЖstЪm bЪy √ Bu sЪn Чl!

MЪЬЪdi хbad √ BЪs elЪ isЪ?

RЖstЪm bЪy √ Ver Ъlini!..■

ZahirЪn ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪ ilЪ baЭlШ olan bu mЖkalimЪdЪ qadШna ЪylЪncЪ, ЪЬya kimi mЖnasibЪt bЪslЪyЪn feodal-burjua tЪrbiyЪ Жsulu ifЬa olunur. RЖstЪm bЪylЪ MЪЬЪdi хbad arasШnda zahirЪn sЪmimi gЧrЖnЪn belЪ mЖnasi-bЪtin ЪsasШnda hЪr iki tЪrЪfЪ mЪxsus iyrЪnc mЪqsЪd dayanШr. ъslindЪ bu, mЖsЪlman geriliyidir, qadШna mЖnasibЪtdЪ cЪmiyyЪtin faciЪsidir. Bu sЧhbЪtdЪ GЖlnaz kimi AzЪrbaycan qШzlarШnШn taleyini hЪll edЪn feodal ЪxlaqlШ atalarШn vЪ MЪЬЪdi хbad kimi ВЖrЖk mЪfkurЪli insanlarШn ЧzbaЬШnalШЭШna haqq qazandШran ictimai quruluЬun ВЖrЖklЖyЖ, rЪzalЪti ЖmumilЪЬ-dirilmiЬdir. Burada saЭlam ailЪ qanunlarШ ilЪ feodal tЪrbiyЪ vЪ Ъxlaq Жsulu qarЬШlaЬШr. Bir-birinin inkarШ olan bu iki hЪyati amil mЖqayisЪ edilir. NЪticЪdЪ, RЖstЪm bЪy vЪ MЪЬЪdi хbadlarШn tЪmsil etdiyi feodal-burjua ЪxlaqШ ifЬa olunur.

ж. HacШbЪyov yaradШcШlШЭШnda kinayЪ daha mЖhЖm yer tutur. O, sЧzlЪrin Ъsil, hЪqiqi vЪ hamШya mЪlum olan mЪnasШnШ deyil, avam mЖsЪlmanlarШn, kЧhnЪpЪrЪst mЧvhu-matВШlarШn ЬЖuruna uyЭun mЪnasШnШ vermЪklЪ tЪnqid hЪdЪfi haqqШnda aydШn rЪy yaradШr, bЪzЪn bu formaya maraqlШ mЖqayisЪlЪr dЪ ЪlavЪ etmЪklЪ mЪtlЪbin dЪrk olunmasШnШ asanlaЬdШrШr. ъdib ⌠EЬitdiyimiz xЪbЪrlЪr■ felyetonunda yazШr: ⌠...bizЪ belЪ xЪbЪr verirlЪr ki, хran MЪclisi-Millisi neВЪ vaxtdШr ki, bir kЪndirbaz axtarШr ki, rus dumasШnda PuruЬkeviВ olan kimi, onlarШn mЪclisindЪ dЪ bir kЪndirbaz olsun ki, mЪclis Ъhli bidamaq vЪ ⌠iskuВnШ■ oturmasШnlar■. BelЪ ЪsЪrlЪr, ilk nЧvbЪdЪ, yШЭcamlШЭШ, oxunaqlШЭШ vЪ bЪdii tЪsir gЖcЖ ilЪ nЪzЪri cЪlb edir. ъdib seВdiyi hЪr bir sЧzЪ uyЭun mЪna verЪrЪk, onun iЬlЪndiyi, ⌠haqq vЪ hЖquq■ qazandШЭШ yerlЪri dЪ gЧstЪrir: ⌠MЪЬrutЪ (osmanlШca) ЬЪrt sЧzЖndЪn ВШxШb. YЪni ЬЪrt qoysunlar ki, hЪr kЪs xЪzinЪdЪn nЪ oЭurlayШbsa dinmЪz-sЧylЪmЪz gЪtirsin qoysun yerinЪ.

MЪЬrutЪ - (iranca) ЬЪrit sЧzЖndЪn ВШxШr. YЪni adamlarШ tutub bir-bir ЬЪritdЪn assШnlar.

MЪЬrutЪ - (rusca) yЪni Ьurum-burum■.

 

MЪlum atalar sЧzЖ vЪ zЪrbi-mЪsЪllЪrdЪn, hikmЪtli ifadЪlЪrdЪn istifadЪ yolu ilЪ Ъdib mЖhЖm mЪsЪlЪlЪr haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yaradШr. Fikrin mЪcazi ifadЪsi, eyham vЪ kinayЪlЪr ЖВЖn seВdiyi bu forma, eyni zamanda, mЖЪllifin xalq mЪiЬЪtinЪ, adЪt vЪ ЪnЪnЪsinЪ, ЪdЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪti-nЪ dЪrindЪn bЪlЪd olduЭunu gЧstЪrir. ⌠ъl Ъli yuyar, Ъl dЪ ЖzЖ■ idiomasШndan Ъdib, mЖsЪlman cЪhalЪtini, nadanlШЭШnШ tЪnqid etmЪk ЖВЖn belЪ misal dЖzЪldir: ⌠ъl Ъli sШndШrar, Ъl ЖzЖn gЧzЖnЖ tЧkЪr■ vЪ yaxud ⌠ъyri otur dЖz danШЬ■ ЪvЪzinЪ ⌠hЪmiЬЪ dЖz vЪ diz ЖstЪ oturub, Ъyri-mЖyrЖ sЧzlЪr danШЬ■. HikmЪtli ifadЪlЪr, gЖclЖ kinayЪ yolu ilЪ dЪ Ъdib cЪmiyyЪtin ictimai xЪstЪliklЪrini ifЬa edir. ⌠KimdЪn nЪ soruЬdular■ ЪsЪrindЪ mЖstЪqim, aydШn vЪ ЪhЪmiyyЪtli sЧzlЪrin Ъks mЪnasШ ilЪ hadisЪ vЪ insanlar tЪnqid edilir. ъdib Вox mЖhЖm vЪ geniЬ mЪsЪlЪlЪri ЪhatЪ etmЪk ЖВЖn son dЪrЪcЪ aydШn, yШЭcam vЪ konkret forma tapШr.

⌠LoЭman hЪkimdЪn soruЬdular ki, ЪdЪbi kimdЪn ЧyrЪndin?

Dedi: - BakШnШn iЬkol uЬaqlarШndan.

DedilЪr: - NЪ tЧvr?

Dedi: - TЪfsilЪ ehtiyac yoxdur...

...Firdovsi Ъleyhi-rЪhmЪdЪn soruЬdular ki, Ьeir yazmaЭШ kimdЪn ЧyrЪndin?

Dedi: - MЖsЪlmanlarШn indiki mЖtЪЬairlЪrindЪn.

DedilЪr: - NЪ tЧvr?

Dedi: - MЪn dЪ onlar kimi lЪЭviyyat yazmadШm.

...Bir mЖsЪlman uЬaЭШndan soruЬdular ki, bu qЪdЪr sЧyЖЬЖ kimdЪn ЧyrЪndin?

Dedi: - HamШsШnШ dЪdЪmdЪn.

DedilЪr: - NЪ tЧvr?

Dedi: - O mЪnЪ sЧydЖkcЪ mЪn dЪ ЪzbЪrlЪdim■.

ж. HacШbЪyov bЪzЪn avamlarШn, gЖldЖyЖ adamlarШn, bЪzЪn dЪ zahirЪn zЪngin, daxilЪn Вirkin insanlarШn dilindЪn danШЬmaqla bir sШra mЪtlЪbКЪПЪ ЮИДШМКШЦ ЩЪРХПХП, cЪmiyyЪtin nЧqsanlarШnШ gЧstЪrir. BelЪ gЖlЖЬ mЪna vЪ xarakterinЪ gЧrЪ Вox tЪsirli olur. ъdib bu Жsulla cЪmiyyЪtin bir sШra dЪrdindЪn danШЬШr, onlarШ tЧrЪdЪn cЪhЪtlЪrЪ qarЬШ ВШxШr. BelЪ ЪsЪrlЪr sayca da Вoxdur. Onlardan ⌠MЖsЪlmanlarШn halШ■ felyetonu АС ЗЪЫЪРДЪМ ДЮЫЮ УЮПЮЙРЕПХЙДХП:

⌠HЧkumЪt qapШsШnda:

-          KЪrbЪlayi BЪdЪl, gЧrЪ bildin?

-          GЧrЪ bildim.

-          NЪ dedi?

Dedi: ⌠zavtra!■

AЭalar qapШsШnda:

-          MЪЬЪdi FЪrЪcullah, aЭa evdЪ idi?

-          BЪli, evdЪ idi.

-          SЪni gЧrdЖ, nЪ dedi?

-          хki dЪfЪ ЖzЖmЪ tЖpЖrdЖ, bir dЪfЪ dЪ atamШn goruna sЧydЖ.

хntelligent qapШsШnda:

-          Mahmud Ъmi, razШ oldumu?

-          Balam, yox!

-          NЪ ЖВЖn?

-          Dedi beЬ yЖz manat ver yazШm.

DЧvlЪtli qapШsШnda:

-          KЪrbЪlayi MЖseyib, getmiЬdin?

-          HЪ, getmiЬdim.

GЧrЪ bildin?

-          Balam, yox: sЪhЪr yatmШЬdШ, gЖnorta ВЧrЪk yeyirdi, axЬam da evdЪ yox idi■.

HЪmin ЪsЪrdЪ Ъdibin gЖlЖЬ hЪdЪfi tam aydШndШr. Burada ictimai bЪrabЪrsizlik, sinifli cЪmiyyЪtin antoqonist ziddiyyЪtlЪri lakonik bЪdii parВalarda ifadЪ olunur. ъdib kЪskin gЖlЖЬЖ ilЪ xalq vЪ dЧvlЪt problemi mЪsЪlЪlЪrinЪ Чz mЖnasibЪtini bildirir.

Bu formada yazШlmШЬ ЪsЪrlЪrin mЧvzu dairЪsi son dЪrЪcЪ geniЬdir. ZЪhmЪtkeЬlЪrin hЪyatШnШn tЪsviri, qadШna mЖnasibЪt, din vЪ mЧvhumatШn tЪnqidi, mЖsЪlman geriliyi vЪ bir sШra dЧvlЪt mЪsЪlЪsindЪn bЪhs edЪn ЪsЪrlЪrindЪ ж.HacШbЪ-yov Ъn vacib, qabaqcШl ictimaiyyЪti dЖЬЖndЖrЪn problemlЪrЪ toxunur. Onun insan vЪ ЬЪxsiyyЪt, vЪtЪndaЬ vЪ zaman, inqilab vЪ xalq, hЧkumЪt vЪ millЪt kimi mЪsЪlЪlЪri ЪsasЪn qabaqcШl ideyalar sЪviyyЪsindЪn ЬЪrh etmЪsi, bЪdii gЖlЖЬЖndЪ tam aydШnlШЭШ ilЪ gЧrЖnЖr.

FelyetonlarШnШn birindЪ хrandakШ aЭШr, acШnacaqlШ vЪziyyЪti, Жsul-idarЪnin qanlШ rejimini geniЬliyi ilЪ qeyd etdikdЪn sonra Ъdib ⌠хranШn axШrШ necЪ olacaqdШr?■ sualШna ⌠Slovo■ qЪzeti mЖxbirinin dili ilЪ cavab verir: ⌠хranda kЪmali-asudЪlik vЪ asayiЬ bЪrpadШr... camaat da ЬadlШЭШndan ЬШllax atШr, vЪssЪlam■. Yaxud: ⌠Ana dilinin tЪdrisini yaxЬШlaЬdШrmaq, mЪktЪblЪrdЪ tЪlim-tЪrbiyЪnin keyfiyyЪtini yЖksЪltmЪk ЖВЖn nЪ vaxt ciddi iЬЪ giriЬmЪk lazШmdШr?■ sualШna ⌠Ana dilimiz bilmЪrrЪ unudulandan sonra■ cavabШnШ vermЪklЪ tЪdris sahЪsindЪki geriliyЪ Чz etirazШnШ aydШn ЬЪkil-dЪ bildirir. HЪmВinin ⌠MЪdЪniyyЪti inkiЬaf etdirmЪk, xalqШ irЪli aparmaq, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ etmЪk ЖВЖn bizЪ nЪ lazШmdШr?■ sualШna kinayЪ ilЪ ⌠Dinc, dinmЪz oturub Чz hЖquq vЪ ixtiyaratШnШ almaq ЖВЖn mЖbarizЪ edЪn millЪtlЪrЪ tamaЬa elЪmЪk. MЪЬЭuliyyЪt ЖВЖn bir-birimizi ЧldЖrmЪk...■ √ cavabШnШ verir, mЖsЪlman ЪtalЪtinЪ, kЧhnЪ feodal qaydalarШna qarЬШ ВШxШr.

BЪzi publisist ЪsЪrindЪ Ъdibin bЪdii gЖlЖЬЖ sarkazm dЪrЪcЪsinЪ yЖksЪlir. HadisЪlЪrЪ dЪrindЪn, mahiyyЪtinЪ qЪdЪr nЖfuz edЪn Ъdib sarkazmdan Вarizmi, dЧvlЪt dumalarШnШ, beynЪlxalq imperializmi, millЪt vЪ vЪtЪn xainlЪrini, hЪr cЖr Ьovinist burjua partiyalarШnШ tЪnqid etmЪk ЖВЖn istifadЪ edir. ⌠LЪnЪt olsun o gЖnЪ ki, maarif vЪ mЪdЪniyyЪt qapШlarШ bizim ЖzЖmЖzЪ baЭlanШb■. ⌠...hamШya mЪlumdur ki, mЪmlЪkЪtdЪ nizamsШzlШЭШn tЧrЪnmЪsinЪ sЪbЪb Rusiyada idareyi-mЖtlЪqiy-yЪtin davamШdШr vЪ bunun bu ВЖrЖmЖЬ vЪ ⌠dЪbdЪn■ dЖЬmЖЬ idarЪnin davamШna sЪbЪb dЪxi stolШpinlЪrin ЧzlЪri vЪ Чz hЪvavЖ hЪvЪslЪridir■. ⌠MЖsЪlman camaatШ diridir, ЧzЖnЖn dЪ aЭrШyan canШ vardШr. Ona gЧrЪ dЪ ⌠birisi■ rЪfiqЪmizЪ mЪslЪ-hЪt gЧrdЖ ki, nahaq yerЪ ⌠ispiВkasШnШ■ korlamasШn, burada ⌠neft■ nЪ qЪdЪr Вox olsa da pajar elЪyЪ bilmЪyЪcЪkdir■ vЪ s. bu kimi hЧkmlЪrdЪ cЪsarЪtli, ifЬaedici tЪnqidlЪ yanaЬШ azadlШq hЪrЪkatШ ideyalarШ tЪbliЭ olunur. ъdibin iЬlЪtdiyi ⌠lЪnЪt olsun o gЖnЪ■, ⌠ВЖrЖmЖЬ vЪ dЪbdЪn dЖЬmЖЬ■, ⌠neft nЪ qЪdЪr Вox olsa da pajar elЪyЪ bilmЪyЪcЪkdir■ ifadЪlЪrindЪ nЪ qЪdЪr dЪ ibarЪli fikirlЪr vardШr!

жzeyirin publisistikasШ mЧvzu, ideya vЪ Жslubca zЪngin, rЪngarЪng olduЭu kimi, janrca da dolЭun vЪ ВoxcЪhЪtlidir. BelЪ ki, Ъdib on beЬ ilЪ yaxШn ЪdЪbi yaradШcШlШЭШ dЧvrЖndЪ publisist nЧvЖn bir sШra Ъn oynaq, mЖasir janrШndan istifadЪ etmiЬdir. Onun yaradШcШlШЭШnda felyeton, mЪqalЪ, mЪktub, aВШq mЪktub, pamflet, oВerk kimi janrlar olsa da, felyeton, mЪktub, mЪqalЪ vЪ aВШq mЪktublar daha geniЬ yer tutur. PublisistikanШn bu janrlarШndan XX Ъsrin bir sШra qabaqcШl sЪnЪtkarШ da geniЬ istifadЪ etmiЬlЪr.

Publisist nЧvЖn digЪr janrlarШna nisbЪtЪn XX Ъsrin birinci onilliyindЪ felyeton, mЪktub, mЪqalЪ vЪ aВШq mЪk-tublarШn geniЬ yer tutmasШ sЪbЪbini xalqШn ehtiyaclarШnda, dЧvrЖn tЪlЪblЪrindЪ axtarmaq lazШmdШr.

ж.HacШbЪyov publisistikasШnda felyeton janrШ ЖstЖnlЖk tЪЬkil edir. Bu da Вox tЪbiidir. вЖnki hЪmin dЧvrdЪ felyetonun imkan dairЪsi daha geniЬ idi. MЖЪllif bu janrda dЧvrЖn ictimai dЪrdlЪrini ЖmumilЪЬdirib nЧqsanlarШ tЪnqid etmЪk ЖВЖn daha geniЬ imkan gЧrЖrdЖ.

YazШВШnШn felyetonlarШnШ maraqlШ, oxunaqlШ edЪn hЪm dЪ onlarШn ЯХМЙПЕРХЙ quruluЬudur.

хstedadlШ sЪnЪtkar felyetonlarШnШn Вoxunda lirik vЪ epik janrШn bir sШra mЪziyyЪtindЪn geniЬ istifadЪ etmiЬdir. ⌠TЪhsil■ felyetonunda hekayЪВilik obrazlarШn Жmumi sЪciyyЪsindЪ, kompozisiya vЪ sЖjetindЪ xЖsusi yer tutur:

⌠MЪn mЪktЪbdЪ oxuyanda, bizim mЪktЪbЪ tЪzЪ bir molla tЪyin elЪmiЬdilЪr. YЪni bu molla ⌠ekzamen■ tutmuЬdu vЪ o ⌠ekzamendЪ■ heВ bir kЪs onunla bЪrabЪr ola bilmЪ-miЬdi...■ Burada Жslubun tЪhkiyЪ formasШ, mollanШn Жmumi-lЪЬdirilmЪsi hekayЪnin janr xЖsusiyyЪtlЪrinЪ yaxШndШr. BelЪ ЪsЪrlЪrdЪ Ъdibin tЪnqid vЪ ifЬasШ da Жmumi xarakter daЬШyШr. Mollaya verilЪn suallarla onun savadsШzlШЭШnШ, 25 il oxumasШ-na baxmayaraq mЖasir elmlЪrdЪn kЪnarda qalmasШnШ tЪnqid edЪn Ъdib felyetonu belЪ bir sonluqla bitirir:

⌠хЬtЪ 25 il oxumaq zarafat deyildir. 25 il bir Ъsrin dЧrddЪn biridir■.

⌠AyrШ sЧhbЪt■ felyetonu da tЪxminЪn belЪdir. HadisЪ-lЪrЪ mЖnasibЪtdЪ mЖsЪlmanlarШn avropalШlara nisbЪtЪn geri-liyini, onlarШn hЪr bir mЪsЪlЪyЪ kЧhnЪ qayda ilЪ baxmalarШnШ tЪnqid edЪn Ъdib felyetonu hekayЪ formasШnda quraraq avam mЖsЪlmanlarШ ayШlmaЭa ВaЭШrШr. Yaxud:

⌠ √ Bir gЖn oturub dЪftЪrxanada yazШrdШm. GЧrdЖm bir munisi ЬЪxs qapШnШ aВШb mЪni iЬarЪtlЪ ВЧlЪ ВaЭШrdШ. MЪn hЪman saat ВЧlЪ ВШxШb √ nЪ buyurursunuz? √ sualШ ilЪ mЖraciЪt elЪdim. KiЬi gЧzlЪrinin yaЬШnШ abi-baran kimi axШdШb mЪnЪ dedi:

-   BaЬШna dЧnЖm, mЪnim bir oЭlum var, hansШ ki, Xarkovda oxuyur. Budur ЖВ ildir ki, mЪn bir tЧvr ilЪ ona pul gЧndЪrirЪm. хndi mЪktЪbi qurtarmaЭШna qalШbdШr iki il. MЪn dЪ olub-olanШmdan ВШxmШЬam. хndi bir qara qЪpiyim yoxdur ona gЧndЪrЪm ki, bu neВЪ il ВЪkdiyim zЪhmЪt ЪbЪs yerЪ olmasШn...■ GЧrЖndЖyЖ kimi, ⌠BeЬ manat ЪhvalatШ■ felyetonunda da hekayЪВilik daha ЖstЖndЖr. Maarif vЪ mЪdЪniyyЪtin inkiЬafШ uЭrunda qabaqcШl ictimaiyyЪtin apardШЭШ mЖbarizЪlЪrЪ cavab vermЪk, mЖsЪlman geriliyinЪ, ЪtalЪt vЪ cЪhalЪtinЪ qarЬШ ВШxmaq bu ЪsЪrin Ъsas ruhunu tЪЬkil edir. MЖЪllif uЬaqlarШn tЪhsilinЪ, mЪdЪni inkiЬafШna mane olan, elmi gЖnah hesab edЪn ruhanilЪrin simasШnda ЧlkЪnin dЪrdlЪrini ЖmumilЪЬdirir, xalqШ ayШlmaЭa ВaЭШrШr. Xarkovda tЪhsil alan AzЪrbaycan balasШ ЖВЖn beЬ manat pulunu ЪsirgЪyЪn , ⌠MЪn, sЧzЖn vazehi, ruscanШ oxuyana tЧvbЪ etmiЬЪm pul vermЪyЪm, vЪssalam■, - deyЪn HacШ tutulmuЬ oЭlunun xahiЬinЪ gedЪrkЪn savadsШzlШЭШ ЖzЖndЪn pristav qapШsШnda dЧЬЖndЪn yumruqla vurulub ВЧlЪ atШlШr. ⌠Hara qaВacaqdШr■, ⌠Bir dЪlinin dЪftЪrindЪn■, ⌠PuruЬkeviВ vЪ HacШ Xudu■ vЪ s. felyetonlar da bu qЪbildЪndir. BelЪ publisist ЪsЪrlЪrdЪ hekayЪnin janr xЖsusiyyЪtlЪri mЖЪyyЪn qЪdЪr olsa da, onlarШ hekayЪ adlandШrmaq olmaz. ъvvЪlЪn, ona gЧrЪ ki, burada hekayЪ janrШnШn bЖtЖn tЪlЪblЪrinЪ riayЪt olunmur. ъslindЪ buna ehtiyac da yoxdur. DigЪr tЪrЪfdЪn, Ъdib hansШ ЪdЪbi sahЪyЪ Ъl atmШЬsa orada tanШnmШЬ, ЧzЖnЖn mЖstЪqil Жslubu vЪ sЪnЪtkarlШЭШ ilЪ fЪrqlЪnmiЬdir.

YazШВШnШn publisistikasШnda dramatik nЧvЖn janr xЖsusiyyЪtlЪrindЪn dЪ geniЬ istifadЪ olunmuЬdur. HЪtta elЪ felyetonlarШ var ki, komediya vЪ dramШn bЪzi ЪlamЪtlЪri orada geniЬ yer tutur; felyetonun quruluЬu ЪsasЪn dramatiklЪЬdirilir. ъlbЪttЪ, bunlar yenЪ dЪ hЪmin ЪsЪrlЪri felyetonluqdan ВШxarmШr. Lakin belЪ quruluЬlu ЪsЪrlЪr mЖЪllifin sonrakШ yaradШcШlШЭШna, xЖsusilЪ drmaturgiyasШna olduqca mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrmiЬdir. Sonralar monoloq vЪ dialoq, sЖjet vЪ kompozisiya qurmasШ, obrazlarШ ictimai cЪhЪtdЪn ЖmumilЪЬdirib fЪrdi xarakterlЪri ilЪ ЖzЪ ВШxarmasШ, komik vЪ dramatik vЪziyyЪt, hadisЪ yaratmaq ЖВЖn ilkin zЪmin olmuЬdur.

YaratdШЭШ kiВik sЪhnЪciklЪr, eyni zamanda, onun bir publisist kimi sЪnЪtkarlШЭШnШ izah etmЪk ЖВЖn xЖsusi ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. XX Ъsr publisistikasШnda bu formalШ felyetonlar Вox olmadШЭШ kimi, bu formada ж.HacШbЪyov qЪdЪr mЖvЪffЪq olan yazШВШlar da Вox deyildir. MЪsЪlЪn, C.MЪmmЪdquluzadЪ, N.VЪzirov, N.NЪrimanov, ъ.Haqver-diyev, M.S.Ordubadi kimi sЪnЪtkarlarШn publisistikasШnda kiВik sЪhnЪciklЪr Ъsas felyeton formasШ olmamШЬdШr. Bu forma daha Вox ж.HacШbЪyovun adШ ilЪ baЭlШdШr. KiВik sЪh-nЪciklЪrdЪ Ъdib dЧvrЖ ЖВЖn mЖhЖm olan, XX Ъsr intibahШna kЧmЪk edЪn bir sШra aktual mЧvzularШ qЪlЪmЪ almШЬdШr. вa-rizmin, beynЪlxalq imperializmin, yerli hakim tЪbЪqЪlЪrin, millЪtВi partiyalarШn tЪnqidi, qadШn azadlШЭШ mЪsЪlЪsi, nadan-lШЭa, mЖsЪlman geriliyinЪ, cЪhalЪt vЪ dinЪ qarЬШ mЖbarizЪ mЪsЪlЪlЪri vЪ s. kiВik sЪhnЪciklЪr ЖВЖn Ъsas material olmuЬdur.

ж.HacШbЪyovun ⌠MЖalicЪ■ (mЖЪllif bunu birpЪrdЪli komediya adlandШrШr), ⌠HЧkumЪt vЪ duma■, ⌠чz mЪiЬЪti-mizdЪn bir drama■, ⌠MЖЪllimlЪr ictimai■, ⌠Yuxuda■, ⌠Qalmaqal■, ⌠Komediyalar■, ⌠Quyruqlu ulduz■ kimi felye-tonlarШ mЪhz belЪ ЪsЪrlЪrdЪndir. MЖЪllifin dramaturji mЪha-rЪtini, tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalarШ, tЪnqid hЪdЪflЪrini aydШn tЪsЪvvЖr etmЪk ЖВЖn bir sЪhnЪciyЪ diqqЪt yetirЪk:

 

⌠HЧkumЪt (minnЪt gЧzlЪmЪk sЪsilЪ) √ HЪ, lotu, gЧrdЖn! YenЪ sЪni ВaЭШrdШm, yШЭdШm Peterburqa, yaxЬШ elЪdimmi?

Duma √ YaxЬШ elЪdin, ancaq tЪvЪqqЪ edirЪm ki, mЪnЪ minnЪt qoymayasan.

HЧkumЪt (guya inciyib) √ HЪ! SЧzЖnЪ bax, mЪn ЧlЖm. Di gЪl bundan sonra xalqa yaxЬШlШq elЪ!

Duma √ SЪn bizi ondan ЧtrЖ yШЭdШn ki, ВЖnki dalШn...

HЧkumЪt (Чz-ЧzЖnЪ) √ Tazadan iЬЪ dЖЬmЪdim?! (Dumaya) YaxЬШ, indi sЪnin sЧzЖn nЪdir?

Duma √ SЧzЖm odur ki, hЪlЪ irЪli otur hesab ВЪkЪk.

HЧkumЪt (Чz-ЧzЖnЪ) √ Bu nЪ kЪlЪk idi, a baЬШnШza dЧnЖm! (Dumaya) Balam, nЪ hesab?

Duma √ NecЪ nЪ hesab? BЪs bizi Ьoraba qoymaЭa ВaЭШrmШsan?

HЧkumЪt √ Yox, ЪЬi, bir gЪlin mЪni dЪ dЧyЖn, vallah zЪrrЪ qЪdЪr sizdЪn qorxmuram.

Duma - ъlbЪttЪ, sЪn bir igid oЭlansan. SЪnin yaxЬШ vayenni polojeniyalarШn var, ondan ⌠voenni polevoy sudla-rШn■ var, qЪrЪz Вox zirЪksЪn. Ancaq bunlarШn hЪlЪ mЪtlЪbЪ dЪxli yoxdur. SЪn bir gЪl ЪvvЪl hesabШmШzШ ВЪkЪk, sonra igidliyindЪn dЪm vurarsan.

HЧkumЪt √ AЭzШna bax; mЪn ЧlЖm, uЬaqcШq! MЪn yekЪlikdЪ kiЬi durub sizЪ hesab verЪcЪyЪm...■

 

ж.HacШbЪyov bЖtЖn ЪdЪbi fЪaliyyЪtindЪ qabaqcШl ideyalarШ mЖdafiЪ vЪ tЪbliЭ etmiЬ, hЪmiЬЪ xЪlqi mЧvqedЪ dayanmШЬdШr.

ж.HacШbЪyov dramaturgiyasШnda ЪnЪnЪ vЪ novatorluq-dan bЪhs edЪrkЪn professor ъ.SultanlШ yazШr ki, ⌠O, mЪhz M.F.Axundovun vЪ C.MЪmmЪdquluzadЪnin dramaturji Жslubunu izlЪyЪrЪk ЬuxluЭu, mЪlahЪti ilЪ hЪlЪ ЪdЪbiyyat tariximizdЪ misli gЧrЖnmЪmiЬ mЪzhЪkЪlЪr yaratmШЬdШr■1.

MaraqlШ komik sЖjet qurmaq, ЪlavЪ xЪtlЪri Ъsas sЖjet xЪtti ilЪ baЭlamaq, hЪr hadisЪni, obrazШ mЖnasib sЧzlЪrlЪ sЪciyyЪlЪndirmЪk ж.HacШbЪyov dramaturgiyasШna xas olan mЖhЖm cЪhЪtdir.

═ж.HacШbЪyov pyeslЪrindЪ hadisЪlЪr olduqca ziddiyyЪt-lidir: qЖvvЪlЪr qarЬШ-qarЬШya dayanШr, ЪqidЪlЪr toqquЬur, hisslЪr qarЬШlaЬШr, mЖtЪrЪqqi qЖvvЪlЪrlЪ mЖrtЪce qЖvvЪlЪr, kЧhnЪliklЪ yenilik mЖbarizЪ aparШr. ж.HacШbЪyovun mЖvЪf-fЪqiyyЪti ondadШr ki, bu qЪdЪr ziddiyyЪtli hЪyat materialШnШ son dЪrЪcЪ aydШn, yШЭcam sЖjet xЪtti ilЪ idarЪ edЪ bilir. HadisЪ vЪ ЪhvalatlarШ elЪ sШralayШr ki, onlar bir-birini tamamlayШr, biri digЪri ЖВЖn sЪbЪb vЪ nЪticЪ olur. BelЪ qruplaЬdШrma, dЖzЖlЖЬ pyeslЪrdЪki hadisЪlЪrin qanunauyЭun inkiЬafШnШ Ъks etdirir, komediyalarШn hЪyatiliyi, tЪbiiliyi, obrazlarШn reallШЭШ haqqШnda tam tЪsЪvvЖr yaradШr. SЖjet xЪttinin mЪrkЪzindЪ dayanan vЪ geniЬ ЪhatЪ dairЪsinЪ, dЪrin mЪnaya malik olan bЪdii gЖlЖЬ dramaturqun tendensiyasШnШ ЬЪrtlЪndirЪn Ъsas amil kimi nЪzЪrЪ ВarpШr. ж.HacШbЪyov komediyalarШnda, xЖsusilЪ dЪ ⌠O olmasШn, bu olsun■ vЪ ⌠ArЬШn mal alan■ pyesindЪ gЖlЖЬЖ ictimai cЪhЪtdЪn kamillЪЬ-dirir, ona etik vЪ estetik xarakter, ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪ ifadЪ edЪn mЪzmun vЪ mЪna verir. ⌠ъr vЪ arvad■, ⌠O olmasШn, bu olsun■ pyeslЪrindЪki gЖlЖЬ cЪmiyyЪtdЪ mahiyyЪt etibarШ ilЪ zЪrЪrli olan, ictimai inkiЬafa ziyan gЪtirЪn Ъxlaq normalarШnШ kobud, nadan, yaxud puluna arxalanan РЖroyun ЬЪxslЪri ifЬa edib, satiraya ВevrilirsЪ, ⌠ArЬШn mal alan■ komediyasШn-dakШ gЖlЖЬ qarЬШlШqlШ mЪhЪbbЪt ЪsasШnda ailЪ qurmaq ideyasШ-nШ tЪbliЭ etmЪk mЪqsЪdi daЬШyШr. Bu ЪsЪrin bЪdii gЖlЖЬЖ ictimai inkiЬaf ЖВЖn faydalШ olan bu iЬin Ъsas mahiyyЪtini Ъks etdirdiyi ЖВЖn satiraya deyil, daha Вox yumora Вevrilir.

ж.HacШbЪyov komediyalarШnda komik vЪziyyЪt, komik hadisЪ, Ъhvalat vЪ obrazlardan doЭan kЪskin vЪ dЪrin mЪnalШ gЖlЖЬ tЪnqid vЪ tЪbliЭ, tЪsdiq vЪ inkar sЪciyyЪsinЪ malikdir. Dramaturq bЪdii gЖlЖЬ vasitЪsilЪ hЪr cЖr kЧhnЪliyi, ictimai inkiЬafa mЪnfi tЪsir edЪn amillЪri tЪnqid edirsЪ, bЪzilЪrinin islahatШna ВalШЬШrsa, hЪmin ciddi tЪnqidlЪr arxasШnda dЧvrЖ ЖВЖn bir sШra mЖtЪrЪqqi, xeyirli ideyalar tЪbliЭ edir, mЧvcud saЭlam qanunlarШn mЖdafiЪsinЪ qalxШr.

GЖlЖЬdЪn ictimai mЖhakimЪ vasitЪsi kimi istifadЪ edЪn ж.HacШbЪyov, oxucusunu daim duymaq vЪ dЖЬЖnmЪk mЪcburiyyЪti qarЬШsШnda qoyur. ⌠MЪЬЪdi хbad■ vЪ ⌠ArЬШn mal alan■ komediyalarШ bu baxШmdan daha sЪciyyЪvidir.

ж.HacШbЪyov, bir sЪnЪtkar kimi, cЪmiyyЪtin xЪstЪ tЪrЪflЪrini, xalqШn dЪrdlЪrini, ehtiyaclarШnШ, mЖsЪlman geriliyini, bir sЧzlЪ mЖhitin faciЪsini doЭuran sЪbЪblЪri tЪnqid vЪ ifЬa edЪndЪ hЪmiЬЪ saЭlam meyillЪri, yaxЬШ cЪhЪtlЪri, irЪliyЪ doЭru inkiЬafШ aydШn gЧrmЖЬ, qaranlШqlar iВЪrisindЪ parШldayan zЪif iЬШqlarШ vaxtШnda seВЪ bilmiЬdir. GЪlЪcЪyЪ Жmid ilЪ baxan Ъdibin insanlШЭa mЪhЪbbЪti bЧyЖk olduЭundan hЪyatШn iЬШqlШ tЪrЪflЪrini, saЭlam qЖvvЪlЪrini tЪbliЭ etmЪk cЪhdi dЪ Вox gЖclЖ olmuЬdur. Bu cЪhЪt ж.HacШ-bЪyov ЪdЪbi yaradШcШlШЭШna gЖclЖ nikbinlik gЪtirmiЬdir. Komediya janrШnШn mЪzhЪkЪli, ЬЪn ЬЪklini mЖnasib bilmЪsi sЪbЪbini, bir sШra amillЪrlЪ yanaЬШ, ж.HacШbЪyovun Чz xarak-terindЪ, hЪyata, insanlara baxШЬlarШnda, nikbin tЪbiЪtindЪ axtarmaq lazШmdШr. TЪsadЖfi deyil ki, ж.HacШbЪyovun hЪr ЖВ komediyasШnШn finalШ oxucu vЪ tamaЬaВШlarШn istЪyincЪdir, hЪr ЖВ ЪsЪrdЪ saЭlam qЖvvЪlЪrin √ mЖtЪrЪqqi meyillЪrin mЖdafiЪ vЪ qЪlЪbЪsindЪn doЭan nikbinlik vardШr. ж.HacШbЪ-yov optimizmini, humanizmini vЪ yaradШcШlШЭШnШn nikbin, ЬЪn xЪttini aydШnlaЬdШrmaq ЖВЖn ⌠ArЬШn mal alan■ ЪsЪrini nЪzЪrdЪn keВirmЪk kifayЪtdir. Bu komediya kamil drama-turji quruluЬu, dЪrin ideya-mЪzmunu vЪ maraqlШ obrazlarШ ilЪ nЪinki tЪkcЪ ж.HacШbЪyov yaradШcШlШЭШnda, eyni zamanda AzЪrbaycan dramaturgiyasШnda nadir ЪsЪrlЪrdЪndir.

⌠ArЬШn mal alan■da ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪ mЧvzunun tЪbiЪtindЪn gЪlir vЪ dramaturqun tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalardan asШlШ olaraq ilk pЪrdЪdЪn sona qЪdЪr davam edir; ЪksЪr hadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪrin, obrazlarШn sЪciyyЪvi cЪhЪti kimi ЧzЖnЖ gЧstЪrir. BuradakШ gЖlЖЬ, zahirЪn daha Вox mЖЪyyЪn sЪhvlЪrdЪn, anlaЬШlmazlШqlardan vЪ bЪzi tЪsadЖflЪr-dЪn doЭan kimi gЧrЖnsЪ dЪ mahiyyЪt etibarШ ilЪ mЧhkЪm hЪyati zЪminЪ ЪsaslanШr. Feodal-patriarxal mЖhitin qadШna hЪqir mЖnasibЪti isЪ ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪlЪr fonunda ciddi ЬЪkildЪ tЪnqid edilir.

⌠O olmasШn, bu olsun■ pyesindЪ qadШn azadlШЭШ ilЪ yanaЬШ bir sШra ЪlavЪ mЧvzular vardШr. Yeni formada ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn sЪlЪmВi tacir tЪbЪqЪsinin, pul hakimiyyЪtinin tЪnqidi, saxta millЪtВiliyin, tЖfeyliliyin, mЖsЪlman geriliyinin pislЪnmЪsi, sadЪ vЪ hЖquqsuz insanlarШn hЪyat tЪrzinin tЪsviri Ъsas sЖjet xЪttinЪ cЪlb edilmiЬ, onun mЧvzu dairЪsini geniЬlЪndirmiЬdir. BelЪ bir pyesdЪ ЬЖbhЪsiz ki, yumordan Вox ifЬaВШlШq hakim olmalШdШr. ⌠ArЬШn mal alan■da isЪ sЖjet xЪttinin mЪrkЪzindЪ Ъsas bir mЪsЪlЪ durur: qarЬШlШqlШ anlaЬ-ma ЪsasШnda sevmЪk vЪ ailЪ qurmaq. ьЖbhЪsiz ki, bu mЧvzu da hЪyati ziddiyyЪtlЪrlЪ ЪlaqЪdar gЧtЖrЖlmЖЬdЖr. GЧrЖb sevmЪk vЪ evlЪnmЪyin, gЧrmЪdЪn sevmЪklЪ mЖqayisЪdЪ ЖstЖnlЖyЖ, keВmiЬ AzЪrbaycan qadШnlШЭШnШn aЭШr hЪyatШ, qul vЪziyyЪti kimi mЪsЪlЪlЪr Ъsas sЖjet xЪttinЪ daxildir.

ж.HacШbЪyovun komediyalarШnda komik vЪziyyЪt vЪ hadisЪlЪrЪ sadЪcЪ gЖlЖЬ doЭuran sЪhnЪlЪr kimi baxmaq olmaz. жmumiyyЪtlЪ, komik hadisЪlЪrin yaranmasШ ЖВЖn nЪinki obyektiv vЪ subyektiv sЪbЪblЪrin olmasШ vacibdir, hЪmВinin hЪmin mЪsЪlЪlЪrdЪn doЭan gЖlЖЬЖn hЪyati faktlarla ЪsaslandШrШlmasШ Ъsas ЬЪrtdir, yЪni gЖlЖЬЖn materialШ hЪm varlШЭШn mЖЪyyЪn ictimai cЪhЪtlЪrini gЧstЪrmЪlidir, hЪm dЪ onlara xalqШn mЖnasibЪtini ifadЪ etmЪlidir. хfЬaedici komediyalarda mЪsЪlЪn, ⌠HacШ Qara■, ⌠YaЭШЬdan ВШxdШq, yaЭmura dЖЬdЖk■, ⌠Tamahkar■, ⌠O olmasШn, bu olsun■ vЪ s. cahil, xЪsis, mЖrtЪce adamlar, mЖhitin xЪstЪ cЪhЪtlЪrini gЧstЪrЪn hadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪr daha Вox olur. Bu komediyalarda HacШ Qara, HacШ QЪmbЪr, HacШ Murad, MЪЬЪdi хbad cЪmiyyЪtin saЭlam qЖvvЪlЪrinЪ qarЬШ dururlar. MЖЪlliflЪr hЪr iki tЪrЪfin hЪyat sШnaЭШnda qiymЪtini tЪyin edirlЪr. Bu ЪsЪrlЪrdЪ dramaturqlar mЪnfi surЪtlЪrin cЪmiyyЪtdЪ artШqlШЭШnШ tЪyin etmЪk ЖВЖn onlarШn zahiri vЪ daxili alЪminin bir sШra cЪhЪtlЪrini qabarШq ЬЪkildЪ verirlЪr. Buna gЧrЪ dЪ belЪ komediya ⌠qЪhrЪmanlarШ■ adЪtЪn ⌠haqlШ■, ⌠qanuni vЪ lazШmi fikir vЪ hЪrЪkЪt sahibi■, cЪmiyyЪtin ⌠xeyirxah■ vЪ ⌠mЪdЪni■ ЖzvЖ vЪ eyni zamanda Чz ⌠hЖquqlarШ■ uЭrunda mЖbarizЪ aparan ⌠rЪsmi■ adamlar olur. VarlШ olduqlarШ ЖВЖn ЧzlЪrini sЪrbЪst aparШr, mahiyyЪt etibarШ ilЪ ВЖrЖk olan arzularШna ВatmaЭa can atШrlar. хctimai ЪsaslarШ saxta olan belЪ mЖbarizЪ dЪ yuxarШda adlarШ ВЪkilЪn pyes qЪhrЪmanlarШnШn iflasШ vЪ ifЬasШ ЖВЖn Ъsas obyektiv sЪbЪb olur. ьЖbhЪsiz ki, belЪ hadisЪlЪrdЪn doЭan gЖlЖЬЖn xarakterindЪ ifЬaВШlШq birinci yerdЪ dayanmalШdШr. ⌠ArЬШn mal alan■ mЧvzu etibarШ ilЪ dramaturqun ilk iki ЪsЪri ilЪ mЖЪyyЪn cЪhЪtdЪn birlЪЬsЪ dЪ mahiyyЪti, mЪnasШ vЪ ifadЪ tЪrzinЪ gЧrЪ onlardan fЪrqlЪndiyi ЖВЖn bu ЪsЪrin gЖlЖЬЖ dЪ xarakterinЪ vЪ funksiyasШna gЧrЪ fЪrqlidir.

⌠ArЬШn mal alan■da mЖЪllif ЬЪn gЖlЖЬlЪr oyada-oyada cЪmiyyЪtin son dЪrЪcЪ mЖhЖm problem mЪsЪlЪlЪrinЪ toxu-nur, qadШnШn cЪmiyyЪtdЪki vЪziyyЪtini aydШnlaЬdШrШr. Feodal-patriarxal mЖhitin qadШna mЪnfi mЖnasibЪtini tЪnqid edir. ьЪn Ъhvali-ruhiyyЪnin qiymЪti hЪm dЪ onun tЪbliЭi xarakte-rindЪ, estetik tЪsir gЖcЖndЪdir. HЪr bir ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪli sЪhnЪdЪn alШnan xoЬ tЪЪssЖrat oxucu vЪ tamaЬaВШlarda saЭlam Ъxlaq normalarШnШ qorumaq vЪ onlarШn uЭrunda ВЪkinmЪdЪn mЖbarizЪ aparmaq hissini qЖvvЪtlЪndirir.

⌠MЪЬЪdi хbad■da olduЭu kimi, ⌠ArЬШn mal alan■da da hЪr bir surЪtin Чz daxili alЪmi, danШЬШq tЪrzi vardШr. Dramaturqun obraz yaratmaq mЪharЪtinin sirri mЪhz buradan baЬlayШr. YЪni o, yЖksЪk sЪnЪtkarlШЭШ ilЪ insanlarШn ictimai cЪhЪtlЪrini tЪyin etmЪklЪ, onlarШ qruplaЬdШrmaqla Чz vЪzifЪsini bitmiЬ hesab etmir. Bu cЪhЪt sЪnЪtkar ЖВЖn Вox mЖhЖm vЪ lazШmlШ mЪsЪlЪ olsa da, tam yetkin obraz yarat-maq ЖВЖn kifayЪt deyil. HЪqiqi sЪnЪtkarlШq odur ki, sinfi mЪnsubiyyЪti tЪyin olunmuЬ obrazШn bЖtЖn fЪrdi xarakterlЪ-rini, hiss vЪ duyЭularШnШ, qabiliyyЪtini vЪ mЪdЪniyyЪtini aЬkar edЪ bilЪsЪn vЪ onlarШ bЪdii cЪhЪtdЪn, sЪnЪt ЪsЪrlЪrinЪ olan tЪlЪblЪr baxШmШndan ЪsaslandШra bilЪsЪn. ⌠O olmasШn, bu olsun■ pyesindЪ olduЭu kimi ⌠ArЬШn mal alan■ komediyasШnda mЪhz obrazlarШn hЪr iki tЪrЪfi: fЪrdi vЪ ictimai xЖsusiyyЪtlЪri tam geniЬliyi vЪ dolЭunluЭu ilЪ verilmiЬdir. ж.HacШbЪyov ayrШ-ayrШ personajlarШn ictimai tЪrЪflЪrini ЧzЖnЪmЪxsus bir ustalШqla verЪrkЪn, onlarШ sinfi mЪnsubiyyЪtlЪrinЪ gЧrЪ elЪ qruplaЬdШrШr ki, hЪmin obrazlarШn ЧzЖnЪ mЪxsus fЪrdi cЪhЪtlЪri dЪ qabarШq ЬЪkildЪ meydana ВШxШr. MЪsЪlЪn, ⌠O olmasШn, bu olsun■ komediyasШnda MЪЬЪdi хbad, RЖstЪm bЪylЪ qoВu ъsgЪr vЪ HЪsЪnqulu bЪylЪr arasШnda tam olmasa da bir mЪfkurЪ yaxШnlШЭШ vardШr. Lakin yenЪ dЪ onlar eyni mЪslЪkli adam deyildir. MЪЬЪdi хbad RЖstЪm bЪylЪ heВ vaxt bir xarakterЪ, fЪrdi alЪmЪ malik ola bilmЪz. ж.HacШbЪyov, ilk nЧvbЪdЪ, hЪmin fЪrqlЪri axtarШb tapmШЬ, obrazlarШ bir-birindЪn hЪr iki xЖsusiyyЪtЪ gЧrЪ usta-lШqla ayШrmШЬ, fЪrqlЪndirmiЬdir. Daha doЭrusu, obrazlarШ ayrШ-ayrШlШqda gЧtЖrmЖЬ, onlarШn bir insan kimi olduqca mЖkЪmmЪl xarakterini yaratmШЬdШr. Bu sЪnЪtkarlШq prosesi √ obraz yaratmaq iЬi, hЪr ЪsЪrdЪ eyni vЪziyyЪtdЪ, sЪviyyЪdЪ olmur. HЪmin mЪsЪlЪ ЪsЪrin mЧvzusundan, yazШВШnШn tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalardan vЪ sЪnЪtkarlШq mЪharЪtindЪn asШlШdШr. MЪsЪlЪn, obraz yaratmaq ЖzЪrindЪ iЬ, yaradШcШlШq vЪ sЪnЪtkarlШq prosesi ⌠O olmasШn, bu olsun■ komediyasШna nisbЪtЪn ⌠ArЬШn mal alan■da daha ВЪtin vЪ mЖrЪkkЪb olmuЬdur. вЖnki ⌠MЪЬЪdi хbad■ komediyasШnda mЧvzunun ЪsasШnda vЪ mahiyyЪtindЪ qadШn azadlШЭШ mЪsЪlЪsi, qeyri-saЭlam ЬЪraiti, feodal-patriarxal mЖhiti vЪ onu tЪmsil edЪn tЪbЪqЪlЪri, burjua Ъxlaq normalarШnШ ifЬa etmЪk dayandШЭШ ЖВЖn yeniliklЪ kЧhnЪliyi ayШrmaq, insanlarШ bu qarЬШ-qarЬШya duran tЪrЪflЪrЪ gЧrЪ bЧlmЪk, onlarШn ictimai cЪhЪtlЪrini olduЭu kimi Ъks etdirmЪk ж.HacШbЪyov kimi bir dramaturq ЖВЖn ЬЖbhЪsiz, o qЪdЪr dЪ ВЪtin deyildi. YЪni dramaturqa bu iЬdЪ mЧvzunun daha geniЬ mЪnada sosioloji xarakteri dЪ kЧmЪk etmiЬdir. ⌠ArЬШn mal alan■Шn mЧvzusunda lirik-psixoloji xЖsusiyyЪtlЪrin ВoxluЭu dramaturqdan daha ciddi yaradШcШlШq ustalШЭШ tЪlЪb etmiЬ, onun mЪsuliyyЪtini xeyli artШrmШЬdШr. Bu fikrin tЪsdiqi ЖВЖn yalnШz bir mЪsЪlЪni gЧstЪrmЪk kifayЪtdir: hЪr iki ЪsЪrin bir qrup insanlarШ eyni sinfi mЪnsubiyyЪtЪ malikdirlЪr, lakin aralarШnda ЪsaslШ fЪrqlЪr vardШr. HadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪrdЪ, komik vЪ dramatik sЪhnЪlЪrdЪ dЪ belЪ fЪrqlЪr aВШq gЧrЖnmЪkdЪdir. MЪsЪlЪn, RЖstЪm dЪ (⌠MЪЬЪdi хbad■), Sultan da (⌠ArЬШn mal alan■) bЪydir. HЪm dЖnyagЧrЖЬЖ, mЪfkurЪsi, hЪm dЪ fЪrdi cЪhЪtlЪri ilЪ RЖstЪm bЪy Sultan bЪydЪn Вox fЪrqlЪnir.

BelЪ ki, ж.HacШbЪyov Sultan bЪyi, RЖstЪm bЪydЪn fЪrqli olaraq komik xЪttЪ daha artШq daxil etmiЬ, onunla baЭlШ olan sЪhnЪlЪrdЪ yumorik gЖlЖЬЪ ЖstЖnlЖk vermiЬdir. Yaxud ЪksinЪ, SЪnЪm dЪ (⌠MЪЬЪdi хbad■) qulluqВudur, Telli dЪ (⌠ArЬШn mal alan■), amma bu obrazlarШ heВ vaxt eynilЪЬ-dirmЪk olmaz, xЖsusilЪ dЪ fЪrdi cЪhЪtlЪrinЪ gЧrЪ. DemЪli, ⌠ArЬШn mal alan■Шn sosioloji mЧvzusunda geniЬ yer tutan psixoloji, mЪnЪvi, ruhi cЪhЪtlЪr, ЬЪn Ъhvali-ruhiyyЪ, emosio-nallШq istЪr-istЪmЪz dramaturqu komik obraz yaratmaq ЖВЖn daha ciddi axtarШЬlar aparmaЭa sЧvq etmiЬdir.

⌠ArЬШn mal alan■a dЖnya ЬЧhrЪti qazandШran, ЪbЪdi hЪyat verЪn dЪ mЪhz onun son dЪrЪcЪ yЖksЪk sЪnЪt nЖmunЪsi olmasШdШr. ⌠Pravda■, ⌠хzvestiya■ qЪzetlЪrinin bu ЪsЪrЪ verdiyi qiymЪtlЪr, onun altmШЬdan artШq ЪcnЪbi dilЪ tЪrcЖmЪ olunmasШ, teatr repertuarlarШnda indiyЪ qЪdЪr mЧhkЪm yer tutmasШ, xalqШn dilindЪn dЖЬmЪmЪsi bu fikri bir daha tЪsdiq edir.

BЖtЖn bunlar bir daha tЪsdiq edir ki, жzeyir bЪy HacШbЪyovun jurnalistik-publisistik fЪaliyyЪti onun digЪr yaradШcШlШq sahЪlЪrinЪ keВmЪsindЪ vЪ misilsiz uЭurlar qazanmasШnda mЖhЖm rol oynamШЬdШr.

1905-ci ildЪn baЬalayaraq жzeyir bЪy HacШbЪyov ЪksЪr dЧvrЖ mЪtbuat orqanlarШnda iЬtirak etmiЬ, yЖzlЪrlЪ publisist ЪsЪr Вap etdirmiЬdir. ⌠HЪyat■, ⌠Molla NЪsrЪddin■, ⌠хrЬad■, ⌠TЪrЪqqi■, ⌠HЪqiqЪt■, ⌠хqbal■, ⌠Yeni iqbal■, ⌠Kaspi■, ⌠TЪrcЖman■ vЪ digЪr qЪzet vЪ jurnallar жzeyir bЪy HacШbЪyovun alovlu publisist kimi yetiЬmЪsindЪ, hЪm dЪ xalqШmШzШn fikir oyanШЬШnda mЖhЖm rol oynamШЬlar.

ж.HacШbЪyovun jurnalistik fЪaliyyЪtinin son gЖnlЪri ⌠Yeni iqbal■ vЪ ⌠AzЪrbaycan■ qЪzeti ilЪ baЭШ olmuЬdur. O, 1915-1916-cШ illЪrdЪ ⌠Yeni iqbal■ qЪzetindЪ mЖdir vЪ baЬ mЖhЪrrir iЬlЪmiЬ, ⌠AzЪrbaycan■ qЪzetinin (mЖxtЪlif fasilЪlЪr-lЪ) redaktoru olmuЬdur. 1920-ci ilЪ qЪdЪr publisist жzeyir bЪstЪkar vЪ yazШВШ жzeyirlЪ Вiyin-ВiyinЪ, eyni sЪviyyЪdЪ fЪaliyyЪt gЧstЪrib═ inkiЬaf etsЪ═ dЪ bЪzЪn publisist жzeyir yazШВШ vЪ bЪstЪkar жzeyiri ЖstЪlЪmiЬdir.═ Bu═ isЪ═ жzeyir═ bЪy═ HacШbЪyovun═ mЖasirliyi,═ son═ dЪrЪcЪ kamil vЪtЪndaЬ, qЖdrЪtli ziyalШ vЪ dЧvrЖnЖn ЪdЪbi-bЪdii dЧyЖЬlЪrindЪ iЬtirakШ ilЪ baЭlШ mЪsЪlЪdir.

 

аЮЙШ √ 1972-1973

Fхlolojх ═fхkrхn ═ЬЧhrЪtх

 

 

 

srlЪr keВЪcЪk dahi Mir CЪlal irsi bЖtЖn nЧvbЪti mЪrhЪlЪlЪr ЖВЖn yeni-yeni tЪdqiqatlar, araЬdШr-malar mЧvzusu olacaqdШr. Bu qЖdrЪtli sЪnЪtkarШ dahiliyЪ aparan yollar ЬЪrЪfli, mЖqЪddЪs olduЭu qЪdЪr dЪ ЪzablШ, mЪЬЪqqЪtli vЪ ВЪtin olmuЬdur. XX Ъsrin dЪhЬЪtli ziddiyyЪtlЪ-rinЪ, mЖrЪkkЪbliyinЪ, mЪfkurЪ dЧyЖЬlЪrinЪ baxmayaraq Mir CЪlal bu yolu ЬЪrЪflЪ qЪt etmiЬ, C.MЪmmЪdquluzadЪ vЪ ъ.Haqverdiyevin incЪ, oynaq hekayЪВilik Жslubunu yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪrЪk XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪ-biyyatШnШn klassiklЪri HЖseyn Cavid, ж.HacШbЪyov, M.ъ.Sa-bir, C.CabbarlШ, S.VurЭun kimi dahilik zirvЪsinЪ ucalmШЬdШr. HЪlЪ texnikumda oxuduЭu illЪrdЪn (1923) ЪdЪbiyyatla ma-raqlanan, ilk hekayЪlЪrindЪn ЧzЖnЖn xЖsusi Жslubu vЪ yazШ tЪrzi ilЪ tanШnan Mir CЪlalШ BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsindЪn sonra ixtisasШndan, vЪzifЪsindЪn asШlШ olmayaraq elЪ bir azЪrbaycanlШ, ziyalШ tapmaq olmaz ki, sЧzЖn hЪqiqi mЪnasШn-da, gЧrkЪmli yazШВШ kimi tanШmasШn, heВ olmasa bir-iki ЪsЪrini oxumasШn. хlk qЪlЪm tЪcrЖbЪlЪri olan kiВik hekayЪlЪ-rini nЪzЪrЪ almasaq, yalnШz iri hЪcmli ЪsЪrlЪrinЪ ЪsasЪn demЪk olar ki, Mir CЪlal indiyЪ qЪdЪr nЪinki elmi-pedaqoji vЪ metodiki ЪdЪbiyyatda, elЪcЪ dЪ orta mЪktЪblЪrdЪ, texni-kum vЪ ali mЪktЪblЪrin humanitar fakЖltЪlЪrindЪ oxunur, geniЬ tЪdris olunur. DemЪli, Mir CЪlal mЖasir elm vЪ sЪnЪt alЪminin geniЬ oxucu kЖtlЪsinin bЧyЖk rЪЭbЪtini qazanan sЪnЪtkardШr.

⌠MЖЪllim■ hekayЪsi ilЪ (1929) nasir kimi fЪaliyyЪtЪ baЬlayan Mir CЪlal ilk gЖndЪn ЪdЪbi ictimaiyyЪtin kЧhnЪliyЪ qarЬШ apardШЭШ mЖbarizЪ meydanШnda olmuЬ, Чz ictimai, ЪdЪbi vЪ pedaqoji fЪaliyyЪti ilЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn inkiЬafШna, gЪnc nЪslin hЪqiqi vЪtЪndaЬ kimi yetiЬmЪsinЪ ВalШЬmШЬdШr. Mir CЪlal yaradШcШlШЭШnda nЪzЪrЪ Вarpan Ъn maraqlШ cЪhЪt gЖclЖ mЖasirlik, millilik vЪ xЪlqilik, vЪtЪnpЪr-vЪrlik, sЪmimilik vЪ tЪbiilikdir. Dahi yazШВШ xalqШn mЪiЬЪtinЪ, adЪt-ЪnЪnЪsinЪ, Ъxlaq vЪ ЬЖur tЪrzinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olduЭu ЖВЖn, mЧvzusundan vЪ janrШndan asШlШ olmayaraq, irili-xШrdalШ bЖtЖn ЪsЪrlЪrindЪ tЪbii vЪ sЪmimi olmuЬdur. YazШВШ elЪ mЧvzulara Ъl atШr, elЪ Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪr yaradШrdШ ki, (⌠TЪzЪ toyun nЪzakЪt qaydalarШ■, ⌠KЪrpic mЪsЪlЪsi■, ⌠MЪrkЪz adamШ■ vЪ s.) oxucu istЪr-istЪmЪz hadisЪyЪ cЪlb olunur, ЪsЪrin tЪsiri ilЪ fikrЪn hЪyata qayШdШr, ЧzЖ ЖВЖn tutarlШ nЪticЪlЪr ВШxarШr. Mir CЪlal gЖclЖ yumoru, spesifik gЖlЖЬЖ ilЪ seВilЪn, fЪrqlЪnЪn yazШВШlardandШr. GЖlЖЬЖn materialШnШ hЪyatdan, mЖasir adamlarШn iВЪrisindЪn seВЪn yazШВШ nЪcib Ъxlaqi keyfiyyЪtlЪri, saЭlam arzu vЪ istЪklЪri tЪbiЭ vЪ tЪrЪnnЖm edЪndЪ dЪ (⌠NanЪnin hЖnЪri■), zahirЪn mЪdЪni, daxilЪn xЪbis adamlarШ, Вox danШЬШb az iЬ gЧrЪn, sЪmimiyyЪti, nЪcibliyi rЪsmiyyЪtЪ qurban verЪn (⌠хclas qurusu■, ⌠Anket Anketov■) insanlarШ tЪnqid edЪndЪ dЪ, kЧhnЪliyЪ, pis adЪtlЪrЪ qarЬШ ВШxanda da (⌠QonaqpЪrЪst■, ⌠Bostan oЭrusu■) oxucunu razШ salan tЪsdiq vЪ inkar xarakterli gЖlЖЬdЪn istifadЪ edir. Odur ki, Mir CЪlal sЪnЪti-nin bЪdii gЖlЖЬЖ nЪticЪ vЪ mahiyyЪt etibarilЪ mЖsbЪt idealШn tЪbliЭi vЪ tЪntЪnЪsinЪ, xarakteri √ funksiyasШ, dЪrin tЪbliЭi tЪsir gЖcЖ, milli ruhu, bЪdii siqlЪti ilЪ cЪmiyyЪtin inkiЬafШna, mЖasir insanlarШn Ъxlaqi keyfiyyЪtlЪrinin saflaЬmasШna, nЪciblik, xeyirxahlШq, dostluq, qardaЬlШq vЪ beynЪlmilЪlВilik kimi bЪЬЪri hisslЪrin geniЬlЪnmЪsinЪ xidmЪt edir.

YЖksЪk istedad sahibi olan Mir CЪlal eyni zamanda gЖclЖ yazШВШ mЪdЪniyyЪtinЪ malikdir. ъlli illik yaradШcШlШЭШ dЧvrЖndЪ elЪ bir hadisЪ, elЪ bir lirik-psixoloji vЪziyyЪt tapmaq olmaz ki, Mir CЪlal tЪbii vЪ mЪdЪni, orijinal vЪ sЪmimi yazШВШ ЬЪxsiyyЪtini qoruyub saxlamasШn. MЖsbЪt ideya vЪ insan tЪbliЭ vЪ tЪqdir edЪndЪ dЪ, mЪnfiliklЪri gЧstЪrЪndЪ dЪ hadisЪlЪrЪ eyni tЪmkinlЪ yanaЬШr, heВ vaxt yazШВШ prinsipiallШЭШnШ pozmur. VЪtЪnЪ vЪ xalqШna, millЪtinЪ vЪ soykЧkЖnЪ baЭlШlШq vЪ vurЭunluqla ЪlaqЪdar olan bu cЪhЪtlЪr Mir CЪlal ЪdЪbi irsinin dЪrin vЪ Ъn gЧzЪl mЪziyyЪtlЪrindЪn sayШlШr.

KiВik hekayЪlЪrin bЧyЖk ustasШ olan Mir CЪlal eyni zamanda iri hЪcmli ЪsЪrlЪr, gЧzЪl povest vЪ romanlar mЖЪllifidir. ъdibin ⌠DirilЪn adam■, ⌠Bir gЪncin manifesti■, ⌠AВШq kitab■, ⌠Yolumuz hayanadШr■ kimi ЪsЪrlЪri AzЪrbay-can nЪsrinin gЧzЪl nailiyyЪtlЪrindЪn sayШlШr. Bu ЪsЪrlЪr, xЖsusilЪ ⌠Bir gЪncin manifesti■, ⌠Yolumuz hayanadШr■ romanlarШ kamil bЪdii ЪsЪr, AzЪrbaycan romanШ necЪ olmalШdШr? SualШna Ъyani vЪ konkret cavablar idi.

Mir CЪlal yaradШcШlШЭШnШn mЪЭzini tЪЬkil edЪn Ъsas cЪhЪtlЪrdЪn biri dЪ mЖasirlikdir. ъsЪrlЪrinin xarakterindЪn, mЧvzusundan asШlШ olmayaraq Mir CЪlal qЪlЪmЪ aldШЭШ bЖtЖn mЧvzulara mЖasirlik gЧzЖ ilЪ baxmШЬ, ona dЧvrЖn konkret tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ sЪviyyЪsindЪn yanaЬmШЬdШr. Mir CЪlal yaradШcШlШЭШnda millilik, xЪlqilik vЪ vЪtЪnpЪrvЪrlik anlayШЬlarШ ilЪ baЭlШ olan mЖasirlik problemini aydШn tЪsЪv-vЖr etmЪk ЖВЖn onun xЖsusilЪ BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsi dЧvrЖndЪ yazdШЭШ ЪsЪrlЪri, ЖmumЪn elmi vЪ bЪdii yaradШcШlШ-ЭШnШ diqqЪtlЪ izlЪmЪk vЪ nЪzЪrdЪn keВirmЪk kifayЪtdir.

Mir CЪlal yaradШcШlШЭШnda mЖasirliyin Ъn ЖmdЪ amillЪ-rindЪn biri olan mЪnЪvi-Ъxlaqi kamillik problemi ⌠DЖnyaya √ tЪbiЪt vЪ insana mЪxsusi bЪdii mЖnasibЪt bЪslЪmЪk qabiliyyЪti■ ilk qЪlЪm tЪcrЖbЪlЪrindЪn yЖksЪlЪn xЪtt ЖzrЪ inkiЬaf edirdi. ъdibin nЪzЪrindЪ tЪbiЪt dЪ, insan da mЖЪyyЪn mЪnada sЪnЪtkardШr, eyni zamanda bunlarШn hЪr ikisi kamil sЪnЪt ЪsЪridir. Mir CЪlalШn bЖtЖn yaradШcШlШЭШ sЖbut edir ki, hЪyata, sosial prosesЪ rЪhbЪrlik mЖasir zaman faktШ olsa da, onu bЪdii obrazlar, tipik hadisЪ, Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪrlЪ hЪyata keВirЪn, bЪdii hЪqiqЪt ЬЪklindЪ Ъks etdirЪn bЧyЖk istedadlar, sЪnЪtkarlar olur. SЪnЪtkar hЪm dЪ bЪdii hЪqiqЪt faktШnШn cavabdehi, mЪsuliyyЪt daЬШyШcШsШdШr. Bu mЪsuliyyЪt, bu cavabdehlik hЪyat vЪ bЪdii hЪqiqЪt gЧrkЪmindЪ Mir CЪlal yaradШcШlШЭШnda qШrmШzШ xЪtlЪrlЪ ЪsЪrdЪn-ЪsЪrЪ keВЪrЪk yaradШcШ ЬЪkildЪ davam edir vЪ bЪdii bЖtЧvlЖk yaradШr.

AzЪrbaycanШn mЖxtЪlif rayonlarШnda mЖЪllim iЬlЪdiyi vaxtlardan ЧmrЖnЖn sonuna qЪdЪr xalq yaradШcШlШЭШ, AzЪr-baycan, rus vЪ dЖnya ЪdЪbiyyatШ ilЪ maraqlanan, klassik-lЪrin ЪsЪrlЪrini dЧnЪ-dЧnЪ mЖtaliЪ edЪn, bir an belЪ mЖasir ЪdЪbi prosesdЪn ayrШlmayan Mir CЪlalШ ЪdЪbi ictimaiyyЪti-miz hЪm dЪ XX Ъsrin bЧyЖk ЪdЪbiyyatЬЖnas vЪ gЖclЖ mЖasir filoloq alimi ЙХЛХ tanШyШr. O, klassik irsdЪn tutmuЬ yaЬadШЭШ illЪrin ЪdЪbi proseslЪrinЪ qЪdЪr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШ diqqЪtlЪ izlЪyЪrЪk bir sШra dЪrin mЪzmunlu, elmi-nЪzЪri ЪsЪr yaratmШЬdШ. ⌠BЪdii dilimiz haqqШnda■, ⌠Yeni Ьeirin manifes-ti■, ⌠AzЪrbaycan yazШВШlarШ A.S.PuЬkin haqqШnda■, ⌠NЪsri-mizin banilЪri■, ⌠ъ. Haqverdiyevin nЪsri■, ⌠BЪdii nЪsrimiz yeni mЪrhЪlЪdЪ■, ⌠Dahi sЧz ustasШ■, ⌠C.MЪmmЪdquluza-dЪnin realizmi■, ⌠ъdЪbiyyatШmШzШn gЪnc qЖvvЪlЪri■ vЪ s. elmi ЪsЪrlЪrindЪn baЬqa ⌠FЖzulinin poetikasШ■, ⌠AzЪrbay-canda ЪdЪbi mЪktЪblЪr■, ⌠KlassiklЪr vЪ mЖasirlЪr■ kimi sanballШ tЪdqiqat ЪsЪrlЪri mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin Ъn uЭurlu nailiyyЪtlЪrindЪn sayШlШr. Bir cЪhЪti xЖsusi qeyd etmЪk lazШmdШr ki, Mir CЪlalШn ⌠FЖzulinin poetikasШ■ ЪsЪri yalnШz AzЪrbaycan oxucularШnШn deyil, bЖtЖn tЖrkdilli xalqlarШn, filoloq-alimlЪrin stolЖstЖ kitabШdШr.

Mir CЪlal bir alim kimi AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn XX Ъsr vЪ mЖasir dЧvrЖ ilЪ daha Вox baЭlШ olmuЬdur. TЪsadЖfi deyildir ki, XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ, xЖsusilЪ dЪ C.MЪmmЪdquluzadЪ, M.ъ.Sabir, ъ.Haqverdiyev, H.Cavid, M.S.Ordubadi vЪ digЪr yazШВШlar haqqШnda deyilmiЬ fikirlЪ-rin mЖhЖm vЪ Ъsas qismi Mir CЪlalШn adШ ilЪ baЭlШdШr. DЪrin elmi ЖmumilЪЬdrimЪ, yШЭcamlШq, cЪsarЪtli vЪ prinsipial mЧv-qe vЪ mЖhakimЪВilik, inandШrma vЪ dЖЬЖndЖrmЪ Mir CЪlal elminin mЪziyyЪtlЪrindЪn olmuЬdur. Bir cЖmlЪ, bЪzЪn kiВik bir obrazla dЪrin mЪnalar ifadЪ etmЪk mЪharЪti XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШnda Mir CЪlala Ъsrin ustad alimi ЬЪhrЪti gЪtirmiЬdir.

BЧyЖk ЬЪxsiyyЪt, gЧzЪl insan, ustad yazШВШ-alim Mir CЪlalШМ zЪngin ЪdЪbi-bЪdii irsi haqqШnda ВoxsaylШ elmi-nЪzЪri mЪqalЪ, kiВik hЪcmli monoqrafiyalar yazШlsa da bu dahi sЪnЪtkar hЪlЪlik sistemli-ardШcШl ЬЪkildЪ tЪdqiqata cЪlb olunmamШЬdШr. Biz belЪ hesab edirik ki, mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elmi bu vЪzifЪni ЬЪrЪflЪ yerinЪ yetirmЪk ЖВЖn imkan vЪ vaxt tapacaqdШr. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, Mir CЪlal mЖЪllim saЭlШЭШnda ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminЪ bir institut qЪdЪr, axtarsan daha Вox xidmЪt gЧstЪrmiЬdir. DemЪk olar ki, XX Ъsrin ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪt dЖnyasШnШ bЖtЧvlЖkdЪ tЪdqiqata cЪlb etmiЬ, onlarla filoloq alim yetiЬdirmiЬdir. C.MЪmmЪdquluzadЪ, ж.HacШbЪyov,M.ъ.Sa-bir,ъ.Haqverdiyev,A.DivanbЪyoЭlu, N.NЪrimanov, ъ.NЪz-mi, S.VurЭun, M.S.Ordubadi, M.MЖЬfiq, ъ.ъbЖlhЪsЪn vЪ digЪr sЪnЪtkarlarШn sistemli vЪ ardШcШl ЬЪkildЪ araЬdШrШlma-sШnda Mir CЪlal mЖЪllimin mЖstЪsna xidmЪti olmuЬdur.

Mir CЪlalШn elmi yaradШcШlШЭШ mЧvzu rЪngarЪngliyi, tematik zЪnginliyi ilЪ mЖasir ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭa ЬЧhrЪt gЪtirmiЬ, filoloji fikrin nЪzЪri sЪviyyЪsini zЪnginlЪЬdirmЪklЪ yeni, son dЪrЪcЪ mЖasir, kamil vЪ mЪqbul elmi Жslub formalaЬdШrmШЬdШr. Bu Жslub ЧzЖnЖn polimik tЪsir gЖcЖ, dЪrin ЖmumilЪЬdirmЪlЪri, tutarlШ elmi-nЪzЪri faktlarШ, sadЪli-yi, dЪqiqliyi, aydШnlШЭШ, prinsipiallШЭШ, son dЪrЪcЪ obyektivliyi vЪ xЖsusЪn dЪ istiqamЪtverici xarakteri ilЪ nЪinki XX Ъsr, sonrakШ ЪsrlЪr ЖВЖn dЪ ЧrnЪk, nЖmunЪ olmaq xarakterini qoruyub saxlayШr.

Mir CЪlal ЪdЪbiyyatЬЖnaslШqda indiyЪ qЪdЪr mЧvcud olan, qЪbul edilЪn vЪ mЪqbul sayШlan rЪsmi, elmi, bЪdii, publisist vЪ Ьifahi ЖslublarШn hamШsШndan mЪharЪtlЪ istifadЪ edЪn, qЪlЪmЪ aldШЭШ mЧvzularШn tЪbiЪtinЪ, xarakterinЪ uyЭun kamil bЪdii hЪyat materialШ seВЪn, onlara uyЭun tipik-tЪbii forma tapan, hЪyat materialШndan yerli-yerindЪ istifadЪ edЪn vЪ gЧzЪl bЪdii elmi, publisist ЪsЪrlЪr yaradan yazШВШ √ alim idi. Mir CЪlalШn elmi yaradШcШlШЭШnШ bir neВЪ mЪqalЪ vЪ monoqrafiya ilЪ ЬЪrh etmЪk mЖmkЖn deyildir. Bu, bЧyЖk-sistemli-ardШcШl tЪdqiqatШn √ araЬdШrmalarШn iЬidir. Biz yalnШz Mir CЪlalШn gЪlЪcЪk filoloq nЪsillЪrЪ nЖmunЪ olan bЧyЖk, dЪrin elmi fЪaliyyЪtinin bЪzi mЪqamlarШnШ ЬЪrh etmЪk ЖВЖn onun ⌠FЖzulinin poetikasШ■ vЪ ⌠AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪk-tЪblЪr■ ЪsЪrlЪrinЪ mЖraciЪt etdik, onlarШn bЪzi mЪqamlarШnШ diqqЪtЪ ВatdШrmaЭШ lazШm bildik.

⌠FЖzulinin poetikasШ■ ЪsЪrinin ЪrsЪyЪ gЪlmЪsinin maraqlШ tarixВЪsi vardШr. Bu, XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ ustad HЖseyn CavidlЪ gЪnc tЪdqiqatВШ alim Mir CЪlal arasШnda olan sЪmimi, qayЭШlШ sЧhbЪtlЪ, xeyirxah bir mЪslЪhЪtlЪ baЭlШ-dШr... MЪlum olduЭu kimi AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn-da FЖzuli ilЪ baЭlШ bir sШra tЪdqiqat iЬlЪri olmuЬ, araЬdШrma-lar aparШlmШЬdШr. Onu da deyЪk ki, bunlarШn ЪksЪriyyЪti, daha kamillЪri Mir CЪlalШn FЖzuli tЪdqiqatШndan sonra ya-ranmШЬdШ. O zaman da, indinin ЧzЖndЪ dЪ Mir CЪlalШn ⌠FЖzulinin poetikasШ■ ЪsЪri FЖzuliЬЖnaslШqda ilk kamil mЪn-bЪ, istinadgah, arxalanmaq obyekti, tЪdqiqatВШlШq mЪktЪbi-dir. 1934-cЖ ildЪn sonra FЖzuliyЪ mЖraciЪt edЪnlЪr, tЪdqiqatВШlШqda Mir CЪlal yolunu tutmaЭa ВalШЬmШЬ, bЧyЖk FЖzulinin ЪdЪbi irsi ilЪ yanaЬШ Mir CЪlal elminin qЖdrЪtinЪ, dЪrinliyinЪ xЖsusi mЪhЪbbЪt, diqqЪt, qayЭШ bЪslЪmiЬ, mЪsu-liyyЪtlЪ yanaЬmШЬlar. ⌠FЖzulinin poetikasШ■nШ ЪbЪdilЪЬdirЪn, tЪzЪ, tЪravЪtli saxlayan nЪdir? хlk nЧvbЪdЪ ВoxlarШ ЖВЖn ЪlВatmaz gЧrЖnЪn FЖzulinin ЪzЪmЪtli sЪnЪt mЪkanШna, sirlЪr dЖnyasШna Mir CЪlalШn Чz elminin qЖdrЪtilЪ daxil ola bilmЪsi, Ьairin hissi, duyЭu vЪ dЖЬЖncЪlЪrinЪ ЪsasЪn yaxШn olmasШ, FЖzuli kimi dЖЬЖnЪ bilmЪsi, ustadШna olan bЧyЖk mЪhЪbbЪti, onda olan milli ruhu, milli zЧvqЖ, tЖrkВЖlЖyЖ, azЪrbaycanВШlШЭШ aydШn gЧrЪ bilmЪsi, onunla fЪxr etmЪsi idi. Odur ki, ⌠FЖzulinin poetikasШ■nda ЬairЪ, elЪcЪ dЪ bЖtЖn klassik irsЪ olan mЪhЪbbЪt birinci yerdЪ dayanШr.

Elminin qЖdrЪtinЪ bax ki, Mir CЪlal ilk cЖmlЪlЪrdЪn fЖzulinin Ьair portretini yaratmaЭa mЖvЪffЪq olur. ьairin ⌠MЪndЪn, FЖzuli istЪmЪ ЪЬarЖ-mЪdhu-zЪmЪn, mЪn aЬiqЪm, hЪmiЬЪ sЧzЖm aЬiqanЪdir■ deyЪrЪk ЧzЖnЖn ЬeirlЪ yaratdШЭШ lirik portrerini, Mir CЪlal, elminin qЖdrЪtilЪ ЬairЪ layiq nЪzЪ-ri sЧzlЪrlЪ yaradШr. ⌠FЖzuli lirikdir, qЪlb Ьairidir. O, sadЪcЪ olaraq oxumaq ЖВЖn yox, duymaq, dЖЬЖnmЪk, kЧnЖllЪri fЪth etmЪk, nЪticЪ ВШxarmaq ЖВЖndЖr...■ kimi ЪsaslШ, dЪrin vЪ kЧklЖ ЖmumilЪЬdirmЪlЪrdЪn sonra cЪsarЪtlЪ demЪsi ki, ⌠FЖzulinin ⌠tЪkЪllЖm■ etdiyi yerdЪ nЪinki daЬ-divar, ЬЪkil-lЪr, surЪtlЪr dilЪ gЪlir, Ъn mahir vЪ qadir natiqlЪr dЪ susmalШ olur. BЪЬЪr tarixi insan mЪnЪviyyatШnШn, qЪlbin mЖrЪkkЪb, zЪngin, ЪМgin vЪ rЪngin hЪyatШnШn bu dЪrЪcЪ Ъyani, dЖrЖst, zЪrif vЪ tam bir ЬЪkildЪ ifadЪsini verЪn tЪk-tЪk sЪnЪtkarlar tanШyШr ki, FЖzuli bunlarШn birincilЪrindЪndir■1.

Mir CЪlal FЖzuli irsinin zЪnginliklЪrini, bЖtЖn ьЪrq, tЖrkdilli xalqlar ЖВЖn qЖdrЪt, fЪxarЪt mЪnbЪyi olmasШnШ Ьairin ana dilinin imkanlarШndan mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪsin-dЪ, qЪzЪlЪ klassik ЬeirЪ, ЧzЖndЪМ ЪvvЪlki sЪnЪtkarlarШn ЪdЪbi-bЪdii irsinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olmasШnda gЧrЖr, ⌠AzЪrbaycan dilindЪ yazmaq istЪyЪnlЪri savadsШz, avam adlandШrШb hЧrmЪtdЪn salmaЭa ВalШЬan■ zЪmanЪsinin ЪrЪb-fars tЪkЪbbЖ-rЖnЪ, hakim dairЪlЪrin tЪcavЖzЖnЪ qarЬШ cЪsarЪtlЪ dura bilЪn, FЖzulinin vЪtЪndaЬ-ЬЪxsiyyЪt qЖdrЪti ilЪ fЪxr edir. ⌠... HeВ bir qЖvvЪ dilimizin mЪnliyini tapdaya bilmЪmiЬ, AzЪrbayca-nШn cЪsur oЭullarШnШ Чz Ъzm vЪ iradЪsindЪn dЧndЪrЪ bilmЪmiЬdir. BЧyЖk FЖzuli ЧzЖnЖn AzЪrbaycan dilindЪ Ьeir yazmasШnШ iftixar hissi ilЪ birinci qeyd edir■2.

Mir CЪlal yeri gЪldikcЪ ana dilinin qЖdrЪti, ЪhЪmiyyЪti, ondan mЪharЪtlЪ istifadЪ mЪsЪlЪlЪri barЪdЪ dЪyЪrli elmi-nЪzЪri fikirlЪr sЧylЪmiЬdir. ⌠BЪdii dilimiz haqqШnda■, ⌠Yeni Ьeirin manifesti■, ⌠Dahi sЧz ustasШ■ vЪ digЪr mЪqalЪlЪrindЪ ЪdЪbiyyatШn mЖstЪqim materialШ olan ana dilini yazШВШnШn mЪdЪniyyЪti, oxucu ilЪ ЖnsiyyЪti, sЪnЪtkarlШq qЖdrЪti, yaratdШЭШ ЪsЪrin taleyi kimi qiymЪtlЪndirir. Bu mЪnada Mir CЪlalШn FЖzuli sЪnЪtinin ilk mЪziyyЪtini, ana dilinin bЖtЖn imkanlarШndan, qЖdrЪtindЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪsindЪ gЧrmЪsi tЪbii olduЭu qЪdЪr dЪ elmidir. ⌠FЖzulidЪ sЧz ehtiyatШnШn Ъn zЪngin xЖsusiyyЪtlЪrindЪn biri xalqШn hЪyat vЪ mЪiЬЪtinЪ aid olan, ЪdЪbi dildЪ bЪlkЪ dЪ ilk dЪfЪ iЬlЪnЪn sЧzlЪrin ВoxluЭudur... FЖzuli bu sЧzlЪrdЪn bЪzi ЬairlЪr kimi qorxmur. ъksinЪ, bu sЧzlЪri mЪharЪtlЪ ЬeirЪ salШr. ZahirЪn kobud vЪ ara sЧzЖ kimi gЧrЖnЪn bir sШra kЪlmЪlЪri elЪ yerindЪ ustalШqla iЬlЪdir ki, sЧz incЪ bir ifadЪ, musiqi alШr■1. Mir CЪlal FЖzuli irsini hЪm Ьairin ЧzЖnЪ qЪdЪrki, hЪm dЪ yaЬadШЭШ illЪrin bЖtЖn ana dilli ЪdЪbiyyatШ ЖВЖn mЪna-mЪzmun vЪ forma ucalШЭШ, orta ЪsrlЪr poeziyasШnШn mЪntiqi yekunu hesab etmЪkdЪ tamamilЪ haqlШ idi. Mir CЪlal dЪyЪrli vЪ tutarlШ faktlarla sЖbut edЪ bilir ki, FЖzuli mЖrЪkkЪb zЪmanЪsini, onun xЖsusilЪ ana dilli ЬeirЪ-sЪnЪtЪ hЪqir mЖnasibЪtini, xalqШnШn ЪdЪbi-bЪdii sЪviyyЪsini, ЬЖur tЪrzini, milli ruh vЪ zЧvqЖnЖ dЪrindЪn bildiyi ЖВЖn dЖzgЖn olaraq qЪzЪl yolunu seВmiЬ, klassik Ьeirin bЖtЖn nailiyyЪtlЪrini tЪcЪssЖm etdirЪn ЪsrlЪr vЪ nЪsillЪrЪ nЖmunЪ olan kamil sЪnЪt - poeziya dЖnyasШ yaratmШЬdШr. ⌠FЖzuli lirikasШnШn sЪnЪt-karlШq, teУnika vЪ bЪdii xЖsusiyyЪtlЪrinin ЧyrЪnilmЪsi vЪ izahШ, bizim demЪk olar ki, bЖtЖn klassik Ьeirimizin bЪdii sambalШnШn tЪyin mЪsЪlЪsidir. вЖnki ьЪrq poetikasШnda elЪ forma, Жsul, janr, qayda yoxdur ki, FЖzuli ona toxunmamШЬ, onun parlaq nЖmunЪsini yaratmamШЬ, Чz mЖnasibЪtini bildirmЪmiЬ olsun. BЧyЖk Ьair ЧzЖndЪn ЪvvЪlki, bЪdii irsЪ kor-koranЪ, passiv mЖnasibЪt bЪslЪmЪmiЬdir■2. ⌠Ta cunun rЪxtin Щeyib tutdum fЪna mЖlkЖn vЪtЪn■, ⌠EЬqЪ ВЖn dЪrman bulunmaz keВ ЪmЪkdЪn ey hЪkim■, ⌠GЧr nЪ sultanЪm mЪni-dЪrviЬ kimi feyzi-suxЪn■, ⌠QШldШ ol sЪrv sЪhЪr nazilЪ hЪmamЪ xuram■, ⌠RЪmЪzan oldu ВЪkib Ьahidi-mey pЪrdЪyЪ ru■, ⌠GЧrdЖm ol xurЬudu hЖsnЖn ixtiyarШnШ qalmadШ■ vЪ daha nЪ qЪdЪr qЪzЪl, mЪtlЪ, misralarШn yЖksЪk elmi poetik sЪviyyЪdЪ tЪhlili Mir CЪlal elminin qЖdrЪtini, dЪrinliyini Вox aydШn gЧstЪrir. FЖzuliyЪ belЪ dЪrin, kЧklЖ yanaЬma yalnШz Mir CЪlal elminin qЖdrЪti ilЪ mЖmkЖn olardШ vЪ oldu da.

⌠FЖzulinin sЪnЪtkarlШЭШ■ ЪsЪrinin digЪr mЪziyyЪtlЪrin-dЪn dЪ danШЬmaq olar. Biz, iki dahinin, bЧyЖk FЖzuli qЖdrЪtilЪ, Mir CЪlal dЖhasШnШn birlЪЬdiyi bЪzi mЪqamlara, sЪnЪt sirlЪrinЪ toxunmaq istЪdik. Bu mЪqamlar hЪm dЪrin mЪzmunla, hЪm dЪ milli ruh, milli zЧvqlЪ, vЪtЪndaЬlШq, vЪtЪnpЪrvЪrlik, tЖrkВЖlЖk vЪ mЖsЪlmanВШlШqla kЧklЪnЪn ЪsrlЪrЪ-nЪsillЪrЪ nЖmunЪ olan kamil yaradШcШlШq-sЪnЪtkarlШq yollarШnШn ЪzablШ, ЬЪrЪfli, ЪbЪdi vЪ sonsuz lЪyaqЪt yollarШ √ gЧstЪricilЪridir...

Mir CЪlalШn 1905-1917-ci illЪri ЪhatЪ edЪn ⌠AzЪrbay-canda ЪdЪbi mЪktЪblЪr■ ЪsЪri XX Ъsrin ЪdЪbi mЖhitini, hЪmin illЪrin ЪdЪbi proses vЪ mЪrhЪlЪlЪrini ЧyrЪnmЪk, bЖtЧvlЖkdЪ Ъsrin inkiЬaf xЪtlЪri vЪ meyllЪrini tЪyin etmЪk baxШmШndan xЖsusi ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. чtЪn Ъsrin birinci iki onilliyini ЪhatЪ edЪn bu monumental ЪsЪrdЪ Mir CЪlal, tЪdqiqata cЪlb etdiyi hЪr bir sЪnЪtkarШn, elЪcЪ dЪ Ъsrin ЪdЪbi-bЪdii sosial mЖhitinin sЪviyyЪsini, mЪdЪni inkiЬaf prosesinin gediЬini ЬЪrh etmЪklЪ tЪdricЪn formalaЬan gЪlЪcЪk ЪdЪbi mЪktЪblЪrin sistemli vЪ ardШcШl surЪtdЪ araЬdШrШlmasШnШn yollarШnШ gЧstЪrdi, ЪsaslarШnШ yaratmШЬ oldu. Mir CЪlal AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪktЪblЪr probleminin tЪdqiqini iki istiqamЪtdЪ, ЧmrЖnЖn sonuna qЪdЪr yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirdi. Birincisi, elmi yaradШcШlШq istiqamЪtinin mЪhsulu vЪ nЪticЪsi olaraq ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbi mЪktЪblЪr■ ЪsЪrini ortaya qoydu. хkinci, istiqamЪtdЪ nЪzЪrdЪ tutduЭu XX Ъsrin bЖtЖn ЪdЪbi-bЪdii prosesini═ tЪdqiqata cЪlb etdi: C.MЪmmЪdquluzadЪ, ж.HacШbЪyov, M.ъ.Sabir, ъ.Haq-verdiyev, M.S.Ordubadi, ъ.NЪzmi, N.NЪrimanov, ъ.QЪm-kЖsar, F.KЧВЪrli, A.DivanbЪyoЭlu, A.ьaiq, S.MЪcid vЪ digЪr sЪnЪtkarlarШ mЪrhЪlЪ-mЪrhЪlЪ tЪdqiqata cЪlb etmЪklЪ onlarla filoloq alim yetiЬdirdi. Mir CЪlal mЖЪllim XX Ъsr ЪdЪbiyyatШndan sЧz dЖЬЪndЪ deyЪrdi ki, bu ЪsrdЪn beЬ ═bЧyЖk sЪnЪtkarШ bir anlШЭa gЧtЖrsЪk Ъsrin bЖtЧvlЖkdЪ ЪdЪbi prosesi zЪiflЪyЪr. HЪtta boЬ qalar. HЪqiqЪtЪn dЪ bu beЬ sЪ-nЪtkar, H.Cavid, ж.HacШbЪyov, C.MЪmmЪdquluzadЪ, M.ъ.Sabir, ъ.Haqverdiyev XX Ъsrin ЪdЪbi-bЪdii aynasШ idi. Mir CЪlal bu aynaya diqqЪtlЪ baxmaЭШ, yaxЬШ, ardШcШl bax-maЭШ ona gЧrЪ tЧvsiyЪ edirdi ki, millЪt Чz, qabaqcШl, mЪdЪ-niyyЪt, ЪdЪbiyyat yaradan oЭullarШnШ, yaradШcШ insanlarШnШ unutmasШn, onlara sЧykЪnЪrЪk sabahШn kamil elmini, ЪdЪbiyyatШnШ yarada bilsin. BelЪ mЪktЪblЪri olan bir xalq, millЪt nЪinki Чz mЪmlЪkЪtindЪ, elЪcЪ dЪ bЖtЖn dЖnya, elm, sЪnЪt alЪmindЪ uca tutulur, qiymЪtlЪndirilir vЪ sayШlШr. Mir CЪlal mЖЪllim bu yolu davam etdirЪrЪk mЖasir ЪdЪbi mЪktЪblЪrin formalaЬmasШ vЪ yaranmasШ ЖВЖn Вox iЬlЪr gЧrdЖ, elmi-nЪzЪri zЪmin hazШrladШ. ъvvЪlЪn, S.VurЭun, R.Rza, M.HЖseyn, M.хbrahimov, M.Rahim, S.RЖstЪm, ъ.ъbЖlhЪsЪn vЪ digЪr mЖasir sЪnЪtkarlar haqqШnda elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪr yazdШ, onlarШn sistemli vЪ ardШcШl tЪdqiq olunmasШ zЪruriliyini, vacibliyini ortaya qoydu. TЪdricЪn bu sЪnЪtkarlarШn sistemli tЪdqiqata cЪlb olunmasШna nail oldu. KafedrasШnda vЪ ЖmumЪn respublikanШn humanitar elm alЪmindЪ yeni filoloq nЪsli yetiЬdirmЪklЪ yeni, mЖasir ЪdЪbi mЪktЪblЪrin yaranmasШ ЖВЖn yollar mЖЪyyЪn etdi. Hal-hazШrda respublikamШzda sЪmЪrЪli fЪaliyyЪt gЧstЪrЪn filoloq alimlЪrin ЪksЪriyyЪti Mir CЪlal mЖЪllimin yetiЬdirmЪlЪridir. Bu qЪlbi, amalШ nurlu, bЧyЖk ЬЪxsiyyЪtlЪrЪ, fЪdakar insan-lara xas olan cЪhЪtdir. Bu hЪm dЪ o demЪkdir ki, Mir CЪlal mЖЪllim minnЪtsiz vЪ tЪmЪnnasШz olaraq ЧzЖnЖn dediyi XX Ъsrin beЬ bЧyЖk sЪnЪtkar nЪslinЪ daxil oldu.

⌠AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪktЪblЪr■ kitabШ Mir CЪlal mЖЪllimin doktorluq dissertasiyasШ iЬidir. Uzun mЖddЪt ЪlyazmasШ ЬЪklindЪ qalan 2004-cЖ ildЪ tanШnmШЬ ЪdЪbiyyatЬЖ-nas T.MЖtЪllimov tЪrЪfindЪn Вapa hazШrlanan bu kitabda Mir CЪlal mЖЪllimin elmi sambalШnШ gЧstЪrЪn zЪngin mate-riallar vardШr. SЪliqЪli, sistem vЪ ardШcШllШqdan baЬqa kitab Mir CЪlal mЖЪllimЪ layiq bir ЬЪkildЪ hazШrlanШb Вap olun-muЬdur. ⌠Ustad yadigarШ■ndan tutmuЬ mЖndЪricata qЪdЪr kitabda═ Mir CЪlal mЖЪllimin filoloq alim, vЪtЪndaЬ, ziyalШ portretini ЪsaslandШran zЪngin elmi-tarixi-mЖasir faktlar vardШr. Bu kitab da ⌠FЖzulinin sЪnЪtkarlШЭШ■, ⌠KlassiklЪr vЪ mЖasirlЪr■ kimi Mir CЪlal mЖЪllimin Ъsrinin bЧyЖk filoloq alimi, yaradШcШ, tЪЬkilatВШ, fЪdakar ziyalШsШ olmaq faktШnШ bir daha tЪsdiq etmЪklЪ onu mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq mЪktЪbinin banilЪrindЪn biri sЪviyyЪsinЪ qaldШrШr.

⌠AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪktЪblЪr■ beЬ mЖhЖm hissЪdЪn ibarЪtdir. BЪhs etdiyi illЪrin ictimai-siyasi hЪyatШ vЪ mЪdЪni hЪrЪkatШndan bЪhs edЪn birinci hissЪdЪ Mir CЪlal mЖЪllim gЧrkЪmli tarixВi, sosioloq, maarif vЪ incЪsЪnЪt xadimi, psi-xoloq, mЖЬahidЪВi kimi XX Ъsrin ilk iki onillik hadisЪlЪrini aramla tЪhlil-tЪdqiq sЖzgЪcindЪn keВirir. ъdЪbi mЖbahisЪlЪr vЪ dЧyЖЬlЪr ХВЪrisindЪ formalaЬan vЪ fЪaliyyЪtdЪ olan mЪt-buat, maarif, teatr-dramaturgiya, rЪssamlШq vЪ memarlШq mЪsЪlЪlЪrinin ЪsПin ЪvvЪllЪrindЪki vЪziyyЪtini elmi-nЪzЪri ЬЪkildЪ, ЖmumilЪЬdirmЪlЪrlЪ ЬЪrh edir, sonrakШ hissЪlЪrdЪ qaldШracaЭШ problem mЪsЪlЪlЪr, ЪdЪbi-bЪdii hadisЪ vЪ sЪnЪtkarlar haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖrЪ gЪlmЪk ЖВЖn sЪliqЪli sistem, mЪntiqi ЪlaqЪlЪr yaradШr. Mir CЪlal mЖЪllim o illЪrin ВoxsaylШ mЪtbuat orqanlarШ haqda zЪruri vЪ lazШmi mЪlumatШ verdikdЪn sonra (⌠MЪdЪni hЪrЪkat, ictimai-siyasi hЪyat■ ЧzЖ xЖsusi, geniЬ tЪdqiqat iЬidir) yazШr ki, ⌠QЪzetlЪr arasШnda az-Вox demokratik xЪtti HaЬШm bЪy VЪzirovun nЪЬr etdirdiyi ⌠TЪzЪ hЪyat■ (1907-1908), ⌠хttifaq■ (1908-1909), ⌠SЪda■ (1909-1911), ⌠SЪdayi-VЪtЪn■ (1911-1912), ⌠SЪdayi-hЪqq■, ⌠SЪdayi-Qafqaz■da (1915-1916) gЧrmЪk olar1. Mir CЪlal mЖЪllimin XX Ъsr mЪtbuatШ haqda sЧylЪdiyi elmi-nЪzЪri fikirlЪr sonradan mЪtbuat tarixinin tЪdqiqi vЪ araЬdШrШlmasШ ЖВЖn etibarlШ mЪnbЪlЪr kimi istifadЪ olundu.

⌠AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪktЪblЪr■ kitabШnda verilЪn realizm vЪ romantizm ЪdЪbi mЪktЪbinin iyirmi beЬЪ qЪdЪr sЪnЪtkarШnШn hЪr birinin ayrШca tЪdqiqat mЧvzusu olduЭunu ЪvvЪlcЪdЪn bilЪn Mir CЪlal mЖЪllim sonrada onlarШ ayrШ-ayrШlШqda xЖsusi tЪdqiqata cЪlb etdi. KitabШШn dЪyЪri bir dЪ ondadШr ki, burada elЪ sЪnЪtkarlarda bЪhs olunur ki, onlarШn bЪzilЪri haqda ilk vЪ ЪsaslШ mЪlumatar Mir CЪlal mЖЪllimЪ mЪxsusdur. F. KЧВЪrli vЪ S. MЖmtazdan baЬlanan bir Вox ⌠UnudulmuЬ sЪnЪtkarlar■Шn sistem vЪ ardШcШllШqla, ЧzЖ dЪ elmi-nЪzЪri sЪviyyЪdЪ ЬЪrhi, ЪdЪbi ictimaiyyЪtЪ ВatdШrШlmasШ Mir CЪlal mЖЪllimЪ mЪxsusdur. Buraya HacШ ъbdЖlrЪhim TalШbov (1855-1910), MaraЭalШ Zeynalabdin, ъbdЖlxaliq CЪnnЪti, Seyid SЪlmasШ, SЪmЪd MЪnsur (KazШmov), MЪhЪm-mЪd Qarayev, MirzЪ MЪhЪmmЪd Axundov (Natiq), Mir Mahmud KazШmovski, ъhmЪd QЪmЪrli MЪlikov vЪ baЬqa-larШ daxildir.

KitabШn ⌠Realizm ЪdЪbi mЪktЪbi √ xalq yumoru vЪ mЖbariz satira■ hissЪsini Mir CЪlal mЖЪllimin filoloq alimliyinin √ tЪdqiqatВШlШq bacarШЭШnШn zirvЪsi hesab etmЪk olar. Bu hissЪnin hЪr bir oВerkindЪ: C.MЪmmЪdquluzadЪ, ъ.Haqverdiyev, M.ъ.Sabir, ъ.NЪzmi, M.S.Ordubadi vЪ digЪr sЪnЪtkarlarШn haqqШndakШ yazШlarШnda Mir CЪlal mЖЪllim yalnШz adi tЪdqiqatВШ alim, sadЪcЪ olaraq ЪdЪbiyyat tarixi mЖtЪxЪssisi kimi yox, bЧyЖk ictimai xadim, ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪtin cavabdehi, yaradШcШlШq √ tЪdqiqatВШlШq iЬinin mЪsul, ЬЪxsi, etibarlШ elm, sЪnЪt xadimi kimi ВШxШЬ edir. Bu sЪnЪtkarlarШ milli tarix, mЪdЪniyyЪt, xalq ruhunun tЪminatВШsШ vЪ mЖdafiЪВisi kimi qЪbul edir. ⌠C.MЪmmЪdqu-luzadЪ, M.ъ.Sabir, M.S.Ordubadi, ъ.Haqverdiyev, N.VЪ-zirov yazШВШ olmaqla bЪrabЪr, hЪm dЪ mЪtbuat vЪ ya sЪhnЪ xadimlЪri idilЪr. Bu ГЮman bЪdii ЪdЪbiyyatШn baЬlШca mЧvzu-su mЖasir cЪmiyyЪtin yaЬayШЬШ idi. NЪ aЬiqanЪ mЧvzular (FЖzulidЪ, NizamidЪ olduЭu kimi) vЪ Firdovsi tЪsirli tarixi qЪhrЪmanlШq dastanlarШ, nЪ SЪdi nЪsihЪtlЪri bu zaman dЪbdЪ deyildi... ъdЪbiyyat kiВik bir ailЪdЪ baЬlamШЬ, bЧyЖk bir ЧlkЪyЪ qЪdЪr hЪr yerdЪ baЬ verЪn ЪhЪmiyyЪtli hadisЪlЪri siyasi ideyalar nЧqteyi-nЪzЪrindЪn mЪnalandШrmaЭa ВalШ-ЬШrdШ■1.

KitabШn ⌠Romantizm ЪdЪbi mЪktЪbi■ hissЪsindЪn alШ-nan tЪsir dЪ Вox gЖclЖdЖr. Mir CЪlal mЖЪllim realizmКЪ tЪxminЪn eyni vaxtda yaranan romantizm ЪdЪbi mЪktЪbinin nЖmayЪndЪlЪrindЪn bЪhs etmЪkdЪn ЪvvЪl romantizmin tarixi inkiЬaf mЪrhЪlЪlЪri, formalaЬma sЪbЪblЪri vЪ imkanla-rШndan bЪhs edir. AzЪrbaycan romantizminin mЪdЪni pro-sesdЪ xeyirxah rolunu realizmlЪ yanaЬШ romantik sЪnЪtkar-larШn da fЪaliyyЪtini elmi cЪhЪtdЪn ЬЪrh edir. GЧstЪrir ki, romantiklЪr dЪ realistlЪr kimi M.ъ.Sabir, C.MЪmmЪdqulu-zadЪ kimi keВmiЬЪ, kЧhnЪliyЪ dЖЬmЪndirlЪr. Bunlarda da kЧhnЪliyЪ, cЪhalЪtЪ qarЬШ nifrЪt vЪ qЪzЪb vardШr... Bunlar bЪzЪn real ictimai mЖnasibЪtlЪrdЪn kЪnarda dayansalar belЪ, Чz ictimai hЪyЪcanlarШ ilЪ, vЪtЪndaЬlШq hisslЪri ilЪ, bЧyЖk Жmid vЪ arzularШ ilЪ yaЬayШrdШlar... MЖtЪrЪqqi roman-tiklЪrinmizin bЖtЖn gЧzЪl ЪnЪnЪlЪri AzЪrbaycan Ьeirinin inkiЬafШna xidmЪt edЪn, onu yeni mЪrhЪlЪyЪ qaldШran bir tЪcrЖbЪ yolu olmuЬdur■2. Mir CЪlal mЖЪllimin romantizm-dЪn bЪhs etdiyi vaxtda ЪdЪbiyyatЬЖnaslШqda kamil, tutarlШ bir elmi-nЪzЪri ЪsЪr araЬdШrma demЪk olar ki, yox idi. BЖtЧvlЖkdЪ mЖasir filoloji fikirdЪ bu haqda sistemli-ЪsaslШ-ardШcШl fikir formalaЬmamШЬdШ. Mir CЪlal mЖЪllim ilk dЪfЪ olaraq romantizmin elmi-nЪzЪri ЪsaslarШnШ hazШrlamaqla onun tЪhlil, tЪdqiq etmЪ yollarШnШn sistemini verdi. Bir nЧv bu sahЪnin ilk yaradШcШlarШndan biri kimi gЪlЪcЪk tЪdqiqatlar vЪ romantik sЪnЪtkarlarШn araЬdШrШlmasШ zЪruriliyini elmi cЪhЪtdЪn ЪsaslandШra bildi. MЪhЪmmЪd Hadi, Abbas SЪh-hЪt, ъbdЖlxaliq CЪnnЪti, Abdulla bЪy DivanbЪyoЭlu, SЪid SЪlmasi, SЪmЪd MЪnsur haqda ilk araЬdШrmalar Mir CЪlal mЖЪllimЪ mЪxsusdur. ъlbЪttЪ, kitabШn digЪr mЪziyyЪtlЪrin-dЪn dЪ danШЬmaq olar. Bununla yanaЬШ tЪkrar da olsa demЪliyЪm ki, AzЪrbaycanda ЪdЪbi mЪktЪblЪri tam araЬdШr-maq nЪinki bir mЪqalЪnin, heВ bir neВЪ monoqrafiyanШn da iЬi deyildir. NЪzЪrЪ alsaq ki, Mir CЪlal mЖЪllimin kitabda qaldШrdШЭШ hЪr bir problem mЪsЪlЪyЪ, ЬЪxsiyyЪtlЪrЪ sonradan ayrШca tЪdqiqat iЬlЪri hЪsr olunub, onda bu kitabШn elmi-nЪzЪri vЪ tЪdqiqatВШlШq, kЪmiyyЪt vЪ keyfiyyЪt sambalШnШn aЭШrlШЭШ, ВЪkisi barЪdЪ═ ayrШca suala ehtiyac qalmШr.

Mir CЪlal mЖЪllimin elmi nЪzЪri irsinin geniЬliyi, dЪrinliyi haqda yalnШz fundamental tЪdqiqatlar vasitЪsilЪ tam tЪsЪvvЖr ЪldЪ etmЪk olar. NЪzЪrЪ alsaq ki, onun nЪsrimiziМ banilЪri, ЪdЪbiyyatШmШzШn gЪnc ЪdЪbi qЖvvЪlЪri vЪ ЖmumЪn mЖasir sЪnЪt vЪ sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪri barЪdЪ ВoxsaylШ elmi-nЪzЪri tЪdqiqatlarШ, klassik vЪ mЖasir ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪri haqda elmi mЪqalЪlЪri, dЪrslik, dЪrs vЪsaitlЪri, ЪdЪbiyyat tarixlЪrindЪ gedЪn zЪngin araЬdШrmalarШ vЪ s. vardШr. onda Mir CЪlal mЖЪllimin elmi fЪaliyyЪtinin bЧyЖklЖyЖnЖn araЬdШrШlmasШnШn vacibliyi vЪ bu iЬin ЪdЪbiy-yatЬЖnaslШЭШn gЪlЪcЪk inkiЬafШ ЖВЖn bЧyЖk vЪ xЖsusi ЪhЪmiy-yЪt kЪsb etmЪsini heВ kЪs, xЖsusЪn dЪ mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq yaddan ВШxarmamalШdШr.

Mir CЪlal bЧyЖk mЖЪllim-maarif xadimi, qЖdrЪtli nasir, gЖclЖ ЪdЪbiyyatЬЖnas, dЪrin zЪkalШ alim, gЧzЪl tЪЬkilat-ВШ, mЪЭrur vЪ Ъsl vЪtЪndaЬ, ziyalШ-dahi insan vЪ mЪdЪniyyЪt sahibi kimi gЪlЪcЪk ЪsrlЪrin dЪ sistemli tЪdqiqat obyekti olacaqdШr.══

═

аЮЙШ - 2005

 

═

SЪhnЪnхn═ etхbarlШ═ dostu

 

 

 

eatr C.CabbarlШya gЧrЪ hЪyatШn canlШ vЪ obrazlШ tЪcЪssЖmЖ, incЪsЪnЪtin Ъyani, gЧzlЪ gЧrЖlЪn, qulaqla eЬidilЪn, dillЪ sЪslЪnЪn, idrakla, ЬЖurla dЪrk olunan tЪbii bir nЧvЖdЖr. Teatr sintekretik yaradШcШlШqdШr. Teatr kollektiv yaradШcШlШq mЪhsuludur. Burada qazanШlan uЭur bЖtЖn teatrШn adШna yazШldШЭШ kimi, nЧqsan da bЖtЖn kollek-tivin sЪhvi kimi baЬa dЖЬЖlЖr. Odur ki, teatrda ⌠mЪn■ anlayШЬШndan daha Вox ⌠biz■ anlayШЬШ qЪbul olunur. UЭur teatrШn iВЪrisindЪ qazanШldШЭШ kimi, nЧqsan da teatrШn iВЪrisindЪ aradan qaldШrШlШr. AyrШ-ayrШ aktyor vЪ rejissorlara gЪlincЪ onlar sЪhnЪyЪ mЪqsЪdli, ЬЖurlu gЪliЬini dЪrindЪn dЪrk edib, sЪhnЪdЪ teatrШn iВЪrisindЪ boy atmalШ, orada yetiЬmЪli, tЪrbiyЪ olunmalШdШr. HЪr bir aktyor kЖВЪdЪ gЪzЪr-kЪn sЪhnЪni, sЪhnЪdЪ olarkЪn kЖВЪni gЧrmЪlidir. Bu teatrШn, incЪsЪnЪtin canlШ nЧvЖ olmasШ tЪlЪbindЪn gЖndЪmЪ gЪlЪn teatrШn ЪzablШ vЪ ЬЪrЪfli yaradШcШlШq sahЪsi olmasШ qanunauy-ЭunluЭunun irЪli sЖrdЖyЖ, sorЭu-sualsШz bir hЪqiqЪtdir.

C.CabbarlШya gЧrЪ teatr, repertuarШnШn mЖxtЪlif fЪaliy-yЪtindЪn, tarixi-ЪfsanЪvi, fantastik simvolik vЪ sШrf realist xarakterli, uzaq-yaxШn, qarШЬШq-ziddiyyЪtli mЪkanlШ, dolaЬШq zamanlШ olmasШndan asШlШ olmayaraq vahid bir zaman fakt ilЪ baЭlШ olur. Bu zaman baЭlШlШЭШn ilk gЧstЪricisi mЖasirlik-dir. AzЪrbaycan teatrШ bu gЖnЪ qЪdЪr mЖasirlik ruhunda davam vЪ inkiЬaf edir. M.F.Axundovdan ЖzЖ bЪri AzЪrbay-can teatrШ ilЪ baЭlШ olan qЖdrЪtli sЪnЪtkarlar; N.VЪzirov, ъ.Haqverdiyev, ж.HacШbЪyov, N.NЪrimanov, H.Cavid, C.CabbarlШ vЪ bu klassiklЪrin ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪn S.VurЭun, S.RЪhman, ъ.MЪm-mЪdxanlШ, M.хbrahimov, M.HЖseyn, B.VahabzadЪ, N.XЪz-ri, Anar, ElВin vЪ baЬqalarШ klassik ЪnЪnЪlЪrЪ, ⌠Teatr vЪ mЖasirlik■ anlayШЬШna sЪdaqЪt nЖmayiЬ etdirirlЪr.

шyirimi illik yaradШcШlШЭШ dЧvrЖndЪ (1915-1934) zЪngin vЪ bЧyЖk ЪdЪbi irs yaradan C.CabbarlШnШ teatrsШz, sЪhnЪsiz tЪsЪvvЖr etmЪk qeyri-mЖmkЖndЖr. XalqШmШzШn M.ъ.RЪsul-zadЪ, ж.HacШbЪyov, H.ъrЪblinski, ъ.Haqverdiyev vЪ baЬqa milli, vЪtЪnpЪrvЪr ziyalШlarШ kimi C.CabbarlШ da bЖtЖn ЬЖurlu hЪyatШnШ teatrla baЭlamШЬ, sЪhnЪnin hЪqiqi dostu olmuЬ, ЧmrЖnЖn sonuna qЪdЪr ondan ayrШlmamШЬdШr. ъsrimizin ilk onilliklЪri mЪdЪniyyЪtimizin bir Вox sahЪlЪri kimi teatr ЖВЖn dЪ son dЪrЪcЪ aЭШr vЪ ziddiyyЪtli illЪr olmuЬdur. Bu teatr uzun mЖddЪt forma vЪ mЪzmun, fikir ayrШlШqlarШ, mЖbahisЪ-lЪr, ЖmumЪn ЪdЪbi dЧyЖЬlЪr dЧvrЖnЖ yaЬamШЬ, ⌠sЪhnЪdЪ qa-dШn■, ⌠repertuar■, ⌠rejissor■ mЪsЪlЪsindЪ ciddi problemlЪrlЪ ЖzlЪЬmiЬdir. ⌠хblis■, ⌠PЪri cadu■, ⌠DaЭШlan tifaq■ vЪ digЪr pyeslЪrin ideya mЧvzusunu dЖzgЖn qiymЪtlЪndirmЪk uЭrun-dakШ ЪdЪbi mЖbahisЪlЪrdЪ ciddi tЪxribatlarla ЖzlЪЬsЪ dЪ ruh-dan dЖЬmЪmiЬ, C. CabbarlШ kimi fЪdailЪri sayЪsindЪ ЧzЖnЖ qoruyub yaЬada bilmiЬdir.

⌠Kommunist■ qЪzetindЪ ЪdЪbi iЬВi vЪ tЪrcЖmЪВi (1920-1927) iЬlЪdiyi illЪrdЪ C.CabbarlШnШn teatrla ЪlaqЪlЪri daha ciddi bir ЬЪkil alШr. O, bir tЪrЪfdЪn mЖasir dЧvrlЪ sЪslЪЬЪn, teatrШn ehtiyaclarШnШ ЧdЪmЪyЪ xidmЪt edЪn ciddi ЪsЪrlЪr yazШr, digЪr tЪrЪfdЪn sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШnШn inkiЬafШ naminЪ tamaЬada gЧstЪrilЪn pyeslЪr barЪsindЪ dЪyЪrli elmi-nЪzЪri mЪqalЪlЪrlЪ ВШxШЬ edir. C.CabbarlШnШn ⌠O olmasШn, bu ol-sun■, ⌠TЖrk teatr mЪktЪbi■, ⌠SЪhnЪdЪ qadШn■, ⌠ъmir ъblu-la■, ⌠Haruna cavab■ vЪ digЪr ЪsЪrlЪri AzЪrbaycan teatrШnШn tarixindЪ unudulmaz vЪ qiymЪtli nЖmunЪlЪr kimi yaЬayШr.

C.CabbarlШ yaЬadШЭШ zЪmanЪni, mЖasir dЧvrЖnЖ aydШn gЧrdЖyЖ ЖВЖn elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪrini Вox vaxt gizli imzalarla yazШrdШ. Onun Ъn Вox istifadЪ etdiyi vЪ iЬlЪtdiyi gizli imzalar-dan biri ⌠CхM■ idi. O illЪrin mЪtbuatШ vЪ bЪzi arxiv sЪnЪd-lЪri tЪsdiq edir ki, hЪr dЪfЪ C.CabbarlШnШn ⌠CхM■ imzasШ gЧrЖnЪndЪ ⌠ъksi cim■lЪr mЪtbuata ayaq aВШr, ⌠yuvalarШ daЭШlmШЬ arШlar■ kimi hЖcuma baЬlayШrdШlar. Lakin belЪ cШz-maqaralarШn heВ biri C.CabbarlШnШ ruhdan salmШr, mЧvqeyi-ni dЪyiЬdirЪ bilmirdi. O, nЪ etdiyini, nЪ yazdШЭШnШ yaxЬШ bilir-di. C.CabbarlШ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn, mЪdЪniyyЪt vЪ incЪsЪnЪtini ИЖЙЯЪЙ qiymЪtlЪndirirdi, onun qorunmasШ, ya-ЬamasШ vЪ inkiЬafШnda AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinin sabahШnШ gЧrЖrdЖ. O, teatrШn uЭurlu gЪlЪcЪyinЪ qЪlbЪn inanШrdШ. Odur ki, C.CabbarlШ teatrШn, aktyor vЪ rejissorlarШn qarЬШsШnda ciddi tЪlЪblЪr qoyurdu, bЧyЖk inam hissi ilЪ bildirirdi ki, ⌠SЪhnЪdЪ aktyorun qanunu tЪbiilik olmalШdШr■. Aktyor yaratdШЭШ obrazШn, ifa etdiyi ЬЪxsin qЪlbinЪ girmЪyi, ЪgЪr onun ЧzЖnЪmЪxsus xЖsusi mЪfkurЪsi, mЪqsЪdi varsa onu yaxЬШca, dЪrindЪn ЧyrЪnmЪyi, onun keВmiЬ ictimai vЪ fЪrdi hЪyatШnШ mЖkЪmmЪl bilmЪyi, ЖmumЪn onun tЪrcЖmeyi-halШ-na bЪlЪd olmaЭШ bacarmalШdШr... C.CabbarlШ sЪnЪt ilЪ hЪyat arasШnda tЪbiilik baxШmШndan sЪrhЪd gЧrmЖrdЖ. BЧyЖk inam hissi ilЪ yazШrdШ ki, ⌠ъgЪr teatrda oturan tamaЬaВШ mЪntiqi olaraq, tЪnqid edЪrЪk dЖЬЖnЪ bilЪrsЪ, demЪk o hЪlЪ gЧrdЖk-lЪrinЪ hЪyЪcanlanmamШЬdШr■. C.CabbarlШ bu mЖnasibЪtlЪ dЪ aktyorlarШnШn bir Вox sЪnЪt sahЪlЪrinЪ, elmlЪrЪ bЪlЪd olmasШ-nШ vacib sayШrdШ. YazШrdШ ki, aktyor psixologiyanШ, tЪbiЪti gЧzЪl bilmЪlidir, hЪyatШ dЪrindЪn ЧyrЪnmЪlidir. CЪmiyyЪt ilЪ teatrШn Жmumi vЪ fЪrdi cЪhЪtlЪri aktyora tam aydШn olmalШdШr, aktyor hЪyatda yaЬayШb ЧzЖnЖ sЪhnЪdЪ hiss edЪn kimi, sЪhnЪdЪ obrazda yaЬayШb ЧzЖnЖ hЪyatda hiss etmЪli-dir. O, ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesinin tamaЬasШ haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪdЪ bЧyЖk aktyor A.M.ьЪrifzadЪnin oyunundan bЪhs edЪrkЪn deyirdi: ⌠Bu gecЪ radio ilЪ aktyorun bЖtЖn varlШЭШ iЬШqlandШrШlsaydШ Abbas MirzЪdЪn Ъsla bir ЪsЪr qalmayШb bЖtЖn iztirab vЪ sЪfalЪtlЪri ilЪ NЪcЪb bЪy вaybasarski gЧrЖ-nЪcЪkdi. Aktyor o qЪdЪr ЧzЖnЖ unutmuЬdu ki, qocaman bir sЖtun uВulub tam baЬШna dЖЬЖr, yerindЪn belЪ qШmШldanmШr... Bu gecЪ Abbas MirzЪ ьЪrifzadЪnin oyunu istЪr paltar, istЪr qrim, istЪr danШЬШq, istЪrsЪ dЪ hЪrЪkЪtcЪ bizi qЪnaЪtlЪndirir■. Bununla yanaЬШ, C.CabbarlШ ⌠sЪhnЪyЪ dolanmaq ЖВЖn gЪlЪn, mЪccani oynayШb paralarШnШ alan■ aktyorlarШ cЪsarЪtlЪ tЪnqid edir, aktyor kadrlarШ sahЪsindЪ teatrШn hЪlЪ dЪ ciddi prob-lemlЪrlЪ ═ЖzlЪЬdiyindЪn mЪyus olurdu. C.CabbarlШya gЧrЪ ⌠odsuz, ЖrЪksiz, hissiz tЪrpЪniЬlЪr, qЪhrЪmanШn ruhu olma-yan rollar■ hЪr bir aktyorun geriyЪ qayШtmasШ, tЪnЪzzЖlЪ getmЪsidir. SadЪlikdЪn mЖdrikliyЪ gedЪn yollarШ aktyor ЖВЖn Ъn ЧnЪmli inkiЬaf yolu hesab edЪn dramaturq teatr sЪnЪtindЪ adЪt ЬЪkli almШЬ hadisЪ, geyim, priyom tЪkrarlarШnШ qЪtiyyЪtlЪ pislЪyirdi. Ona gЧrЪ dЪ ⌠sЪhnЪdЪ qЪhrЪmanШn paltarШnШ geyib, sЧzlЪrini adi soyuqqanlШlШqla deyЪn, geyim altШnda yalnШz ЧzЖnЖ gЧrЪn■lЪrЪ A.M.ьЪrifzadЪ, ж.RЪvЪb, H.ьЪrifzadЪ, M.ъliyev kimi ⌠Tox da olsa sЪhnЪdЪ, yaxЬШ da yaЬarsa sЪhnЪdЪ■ olan aktyorlarШ nЖmunЪ gЧstЪrirdi. SЪhnЪdЪ tЪbiilik pillЪlЪri ilЪ irЪlilЪyЪn aktyorlar C.CabbarlШ-nШn nЪzЪrinЪ realizmin, sЪnЪtkarlШЭШn qanun vЪ prinsiplЪrini ЪsaslandШranlardШr. Teatr Чz inkiЬafШnda bu tЪbii yolla get-mЪli, xalqШmШzШn qabaqcШl aktyorlarШndan, ⌠50 illik tariximi-zin yetiЬdirdiyi vЪ bЪlkЪ dЪ bЖtЖn dЖnyanШn bЪdii qЖvvЪlЪ-rinЪ meydan oxuya bilЪcЪk sevgili simalarШndan, talantlarШn-dan■ istifadЪ etmЪlidir. Bu cЪhЪtdЪn═ dЪ gЪnc aktyorlarla sЪmЪrЪli iЬ gЧrmЪyi teatrШn ЖmdЪ vЪzifЪlЪrindЪn sayШrdШ. C.CabbarlШya gЧrЪ teatrШn ЪbЪdi yaЬamasШ ЖВЖn onun tЪmi-natВШsШ olan kamil aktyor qЖvvЪlЪri olmalШdШr. Bu qЖvvЪlЪr yalnШz sЪhnЪdЪ yetiЬmЪlidir. C.CabbarlШ yazШrdШ ki, ⌠Bir aktyor Чz istedadШ ilЪ bЪdЪnini hЪr dЖrlЖ═ hЪrЪkЪtЪ uyuЬdura bilir, rolu istЪdiyi kimi yarada bilir. FЪqЪt qalanlarШ bunun ЖВЖn uzun-uzadШ═ bЪdЪnlЪrini hazШrlamalШ, teatrШ═ bilmЪli,═ tiplЪri tip yaratmalШdШr, sЪhnЪnin nЪ olduЭunu ЧyrЪnmЪli, bЖtЖn incЪliklЪrinЪ bЪlЪd olmalШdШr■. C.CabbarlШ bЧyЖk inamla ЪsaslandШrШrdШ ki, aktyorun inkiЬafШ bЧyЖk sЪy vЪ sЪbrlЪ roldan-rola, tamaЬadan-tamaЬaya qazandШЭШ═ mЖvЪf-fЪqiyyЪtdЪ, tapdШЭШ priyomlardadШr.

BelЪ bir mЖhЖm cЪhЪti unudan, teatr sЪnЪtinin sirlЪrini ЧyrЪnmЪkdЪ tЪnbЪllik vЪ laqeydlik gЧstЪrЪn bЪzi gЪnc aktyorlarШn sЖni hЪrЪkЪtlЪrinЪ qarЬШ ВШxan C.CabbarlШ yazШr-dШ: ⌠Biz gЪnc aktyorlardan Otello rolundakШ bir fransШz aktyorunun, Dezdomona rolundakШ bir fransШz aktrisasШnШ qШsqanclШq tufanШ iВindЪ doЭrudan da boЭub ЧldЖrmЪsi qЪdЪr tЪbiilik tЪlЪb etmirik. FЪqЪt heВ olmasa Чz dediklЪrin-dЪn bir az da olsa mЖtЪЪssir olmalarШnШ vЪ tЪsvir etdiklЪri adamШn yalnШz ruhunu yox, ЖrЪyini, hissini dЪ mЪnimsЪ-mЪlЪrini arzu edirik■.

C.CabbarlШnШn teatrla baЭlШ fЪaliyyЪtindЪ gЪnc kadrlar mЪsЪlЪsi mЖhЖm yer tuturdu. Dramaturqa gЧrЪ sЪhnЪ kadrlarШ inkiЬafa, ЧlkЪnin gediЬatШna uyЭun hazШrlanmalШdШr. шndi teatr cЪmiyyЪtin bЪdii zЧvqlЪrinЪ, psixologiyasШna uyЭun hЪrЪkЪt etmЪyЪ borcludur. ⌠20 il bundan ЪvvЪl buynuz taxmaqla vЪ sЪhnЪdЪ mЪftil ЖzЪrindЪ uВurmuЬ kimi, yellЪnЪn bir aktyor hЪr kЪsi heyrЪtЪ sala bilirdisЪ, bu gЖn mЖtЪrЪqqi bir cЪmiyyЪtin■ dЖЬЖncЪsinЪ gЧrЪ bunlar zahiri ЪylЪncЪdЪn baЬqa bir Ьey deyildir. Odur ki, C.CabbarlШ gЪnc istedadlar soraЭШ ilЪ AzЪrbaycanШ gЪzib dolaЬmaЭШ, hЪqiqi insanlar tapШb ЖzЪ ВШxarmaЭШ teatrШn vЪzifЪsi vЪ borcu hesab edirdi. Bu mЖnasibЪtlЪ mЪqalЪlЪrinin birindЪ yazШrdШ: ⌠KeВЪnlЪrdЪ mЪЬhur musiqiЬЖnas Qliyer ilЪ kЖВЪdЪ bu gЖnkЖ opera aktyorlarШmШzdan hansШnШn sЪsinin olub-olmadШЭШ xЖsusda danШЬaraq gedЪrkЪn birdЪn-birЪ bu adam sЧzЖnЖ kЪsib mШxlanmШЬ kimi dayandШ. EЬitdiyi sЪsin hara-dan gЪldiyini vЪ oxuyanШn kim olduЭunu sordu. EЬidilЪn TЪzЪpir minarЪsindЪn ⌠obaЬdanlШq■ minacatШ idi. Qliyer nЪhayЪt bir qЪtiyyЪtlЪ sЧylЪdi ki, bu adam bu gЖn sЪhnЪyЪ cЪlb edilib ЧyrЪdilЪrsЪ, sabah bЖtЖn dЖnya sЪhnЪlЪrini dolaЬan bir qЖvvЪt kimi araya ВШxa bilЪr. вЖnki bu sЪs ahЪng vЪ mЪlahЪti, xЖsusilЪ qЖvvЪt vЪ yЖksЪkliyi cЪhЪtincЪ nadir gЧrЖnЪ bilЪcЪk bir sЪsdir. чyrЪndiyimizЪ gЧrЪ bu oxucu 22-23 yaЬlarШnda gЪnc bir adamdШr ki, bu il TЪzЪpir minarЪsindЪ ara-sШra kЧnЖllЖ olaraq minacat deyir■.

C. CabbarlШ vЪ teatr mЪsЪlЪlЪrindЪn danШЬarkЪn diqqЪti hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl ⌠Aktyor oyunu■, ⌠Rejissor iЬi■, ⌠SЪhnЪ tЪtibatШ■ mЪsЪlЪlЪrinЪ cЪlb edirdi. Bu mЖnasibЪtlЪ CabbarlШ-nШn onlarla elmi-nЪzЪri mЪqalЪsi mЪlumdur. MaraqlШsШ odur ki, C. CabbarlШ qaldШrdШЭШ problemlЪrin hЪr birini yazdШЭШ pyeslЪrdЪ ЪsaslandШra bilmiЬ, nЪzЪri cЪhЪtdЪn irЪli sЖrdЖyЖ ЫЪП bir faktШn sЪnЪt nЖmunЪsini yaratmШЬdШr. жstЪlik tamaЬa-larШn tЪrtibi prinsiplЪri haqda da sЧzЖnЖ deyirdi. 20-ci illЪrdЪ mЖbahisЪlЪr daha Вox rejissor vЪ aktyor sЪnЪti, sЪhnЪ tЪrtibatШ ЖstЪ gedirdi. BЪzЪn rejissorun taqsШrШ ЖzЖndЪn bir sШra tamaЬalarШn tЪrtibatШ tЪbiilikdЪn uzaq olduЭu ЖВЖn tamaЬaВШlarШn tЪlЪbatШna cavab verЪ bilmirdi. Milli kolorit adШ altШnda geyimdЪ, sЪhnЪnin tЪrtibindЪ bayaЭШlШq hiss olunur, bЪzЪn dЪ ЪksinЪ, milli forma hЪddindЪn artШq sadЪlЪЬdirilЪrЪk adi vЪziyyЪt halШna gЪtirilir, mЪzmunsuz bir ЬЪklЪ salШnШrdШ. C.CabbarlШ milli forma mЪsЪlЪlЪrindЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn yanlШЬlШЭa qarЬШ ВШxraq gЧstЪrirdi ki, ⌠Milli forma papaq, don, ВЪrkЪzi paltar, xЪncЪr vЪ yaxud ilmЪli kЧynЪklЪrdЪn ibarЪt olaraq qala bilmЪz. Onu axtarmaq vЪ tapmaq lazШmdШr■... C.CabbarlШ gЧrЪ sЪhnЪyЪ daxil olan ЪsЪrin taleyi ЖВЖn ilk nЧvbЪdЪ rejissor vЪ aktyorlar mЪsuliyyЪt daЬШyШrlar. Rejissor pyesi sЪhnЪ mizanШnda elЪ tЪbii bЧlЖЬdЖrmЪlidir ki, ЪsЪrin ideya mЪzmunu ilЪ yanaЬШ, onun tЪbliЭi tЪsir gЖcЖ dЪ istЪnilЪn sЪviyyЪdЪ nЪzЪrЪ ВarpsШn, sЪhnЪdЪki hadisЪlЪri hЪyatda axtarmaq, tapmaq ЖВЖn tamaЬaВШ ВЪtinlik ВЪkmЪsin, Ъn son anda onu tЪsЪvvЖr edЪ bilsin. C.CabbarlШ ⌠PЪri cadu■ tamaЬasШ haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪdЪ bu mЪsЪlЪni aВШq ЬЪkildЪ izah edir: ⌠ъsЪrdЪ Ьeytan, ЪcinnЪ adШ eЬidib, buna da fantastik bir ЬЪkil vermЪk istЪmiЬlЪr... Oyunu ЬЪxsЪn idarЪ edЪn mЖЪllifin (ъ.Haqver-diyevin) nЪ fikirlЪ buna razШ olduЭunu gЧstЪrЪ bilmirik■ vЪ yaxud da ⌠хblis■, ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠Nadir Ьah■ vЪ baЬqa pyeslЪrЪ traktovka verЪn rejissorlara C.CabbarlШnШn verdiyi aЭШllШ, elmi-nЪzЪri cЪhЪtdЪn ЪsaslШ mЪslЪhЪtlЪr bu gЖn dЪ Чz ЪhЪmiyyЪtini saxlamaqdadШr.

C.CabbarlШ sЪhnЪnin tЪrtibi mЪsЪlЪlЪrinЪ Вox ciddi yanaЬШrdШ, onu tamaЬanШn taleyindЪ hЪlledici amillЪrdЪn biri hesab edirdi. DeyЪndЪ ki, ⌠QurbanШn evi kЧhnЪ bir kЪnd evi deyil, son memearlШq sistemi ilЪ tikilmiЬ bir ev idi■ vЪ yaxud ⌠RЖstЪm bЪyin evi, evdЪn ЪvvЪl klub kimi bir ЬeyЪ oxЬa-yШr...■ tЪrtibatШndakШ uyЭunsuzluqlara qarЬШ ВШxШrdШ. 1920-ci ildЪ ⌠PЪri cadu■ tamaЬasШ haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪdЪ sЪhnnin pЪrakЪndЪ vЪziyyЪtini rejissorun Ъn bЧyЖk nЧqsanШ hesab edirdi: ⌠Bu sЪhnЪnin gЧrЖnЖЬЖ hЪr kЪsi maraqlandШrШr. ъcЪba mЪclis harada vaqe olur: ъrЪbistanШn qumsal ВЧllЪrindЪmi? Uzaq cЪnubdamШ? SЪhnЪ saЭ tЪrЪfdЪn cЪnubi andШrШr. ъrЪb stilindЪ otaq kiВik yastШ evciklЪr, bunu gЧrЖncЪ sЪhnЪnin cЪnubu tЪsvir etdiyi dЖЬЖnЖlЖr■.

C.CabbarlШ bir dramaturq kimi elЪ mЧvzularШ qЪlЪmЪ alШrdШ ki, onlar Чz mЖasirliyi, tЪbiiliyi vЪ hЪyatiliyindЪn baЬqa, sЪhnЪnin nizamlanmasШna, aktyor vЪ rejissor kadrla-rШnШn yetiЬmЪsinЪ, digЪr tЪrЪfdЪn sЪhnЪni bЧhrandan ВШxar-maЭa xidmЪt edirdi. ⌠ Oqtay EloЭlu■, ⌠AydШn■, ⌠Od gЪlini■ pyeslЪrinin sЪhnЪ vЪ dramatik taleyi bunu bir daha sЖbut edir. C.CabbarlШ ⌠Oqtay EloЭlu■ pyesindЪ ⌠aktyorsuzluЭu, qadШn problemini sЪhnЪyЪ ВШxarmaqla■, bu sahЪdЪ xalqa mЖraciЪtlЪr etmЪklЪ, daha doЭrusu ⌠ЧldЖrЪrЪk yaЬatmaqla■ Вox sЧz deyirdi. DediklЪrini dЪ baЬqalarШndan, xЖsusilЪ teatr xadimlЪrindЪn tЪlЪb edirdi. H.Cavidin ⌠хblis■ pyesindЪ yanlШЬ mЖnasibЪtlЪ baЭlШ C.CabbarlШnШn irЪli sЖrdЖyЖ mЖlahizЪlЪr buna bir daha sЖbutdur. O zamankШ ЪdЪbi tЪnqidin ⌠хblis■ pyesindЪ baЬ rolun dЖzgЖn seВilmЪmЪsi, хblisin yerinЪ fЧvqЪltЪbii qЖvvЪ olan ⌠Div■ yaratmaЭШn vacibliyini irЪli sЖrЪn zЪrЪrli meyllЪrЪ qarЬШ cЪsarЪtlЪ deyirdi ki, ⌠хblis■in yerinЪ bir ⌠div■ yaratmaЭШn ЪslindЪ mЪnasШ yoxdur. вЖnki ЬЪrqlilЪrin tЪsvir etdiyi ⌠div■ ⌠хblis■dЪki хblis kimi deyildir. Bu ⌠div■ isЪ insan ilЪ yЖksЪk qЖvvЪ arasШnda orta bir yer tutur vЪ hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl bЧyЖk maddi vЪ cismani qЖvvЪyЪ malik, biВimsiz, kobud bir heybЪtdir. NЪ qЪdЪr gЖclЖ olsa da, hЪr halda onu gЖclЖ, bacarШqlШ bir insan mЪЭlub edЪ bilir. MЪnЪvi cЪhЪtinЪ gЪlincЪ bunlar Вox vaxt idraksШz, ЬЖursuz bir halda tЪsЪvvЖr edilir, halbuki ⌠хblis■in iblisi heВ dЪ belЪ deyildir. Bu alШcШ, Вevik, qurnaz bir dЪqiqЪ rahat durmaz, ⌠bЖtЖn dЖnyanШ dolanar, basШlmaz, yenilmЪz bir qЖdrЪti var■ mЧvhumdur ki, dЖnyada ЪgЪr varsa rЪqibi, o da allahdШr■.

AzЪrbaycan teatrШnШn 20-ci illЪrdЪki rЪhbЪri, repertuar komissiyasШnШn ЖzvЖ A.Tuqanov■AzЪrbaycan teatrШna hЪsr olunmuЬ illЪr■ mЪqalЪsindЪ yazШrdШ: ⌠ъgЪr mЪn o illЪrdЪki iЬlЪrimi razШlqla xatШrlayШramsa bunun sЪbЪbi hЪr ЬeydЪn ЧncЪ AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ ilk addШmlarШmdan taleyin mЪni CЪfЪr CabbarlШ ilЪ baЭlamasШdШr. Bu mЪnim bЖtЖn hЪyatШmШn Ъn gЖclЖ, Ъn parlaq tЪЪssЖratШdШr. Onun teatr mЪqalЪlЪri haqda onu deyЪ bilЪrЪm ki, CЪfЪrin qЪlЪmlЪ yazdШqlarШnШ balta ilЪ kЪsmЪk mЖmkЖn deyildi■.

C.CabbarlШ istЪr pyeslЪri ilЪ, istЪrsЪ dЪ elmi-nЪzЪi ЪsЪrlЪri═ vЪ ЪmЪllЪri, fЪdakarlШqlarШ ilЪ AzЪrbaycan teatrnШn inkiЬafШnda, onun ⌠xalqШmШzШn milli sЪrvЪti■ sЪviyyЪsinЪ yЖksЪlmЪsindЪ ЪvЪzsiz xidmЪtlЪr gЧstЪrmiЬdir. AzЪrbaycan teatrnШn bu gЖnkЖ inkiЬafШnda C.CabbarlШ ruhu yaЬayШr vЪ yaradШcШ ЬЪkildЪ inkiЬaf etdirilir.

 

═════════════════════════ ══════════════════════════════════════════════BakШ √ 2001

 

ROMANLARшMшZ Vъ TARшX

 

 

 

.S.Ordubadi zЪngin ЪdЪbi-bЪdii irsЪ malik olan bir ИЮГШВШДШП. Bu qЖdrЪtli sЪnЪtkarШn Вox yanrlШ, mЖxtЪlif mЧvzulu ⌠irili-xШrdalШ tЪxminЪn altШ minЪ yaxШn■ ЪdЪbi-bЪdii ЪsЪrlЪri kЖll halШnda xalqa ВatdШrШlma-mШЬdШr. NЪzЪrЪ alsaq ki, Ьeir, nЪsr, publisistika, elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪrindЪn baЬqa M.S.Ordubadinin otuza qЪdЪr pyesinin yalnШz az bir qismi haqqШnda mЪlumat vardШr. ъksЪriyyЪti ЪlyazmasШ ЬЪklindЪ M.S.Ordubadinin arxivlЪrindЪ saxlanШ-laМ bu pyeslЪr vaxtilЪ AzЪrbaycan dramaturgiyasШnШn inkiЬa-fШnda mЖhЖm rol oynamШЬdШr. Bu baxШmdan M.S.Ordubadi-nin kЪmiyyЪt vЪ keyfiyyЪtilЪ zЪngin vЪ maraqlШ olan poeziya-sШ da tam toplanШlША nЪЬr edilmЪmiЬdir. M.S.Ordubadi yara-dШcШlШЭШnШn AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ tarixindЪ xЖsusi hadisЪ vЪ mЪrhЪlЪ olmasШnШ nЪzЪrЪ alan mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyatЬЖ-naslШq bu ЬЪrЪfli vЪzifЪni lЪyaqЪtlЪ yerinЪ yetirmЪk ЖВЖn vaxt tapacaqdШr.

M.S.Ordubadi AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda ЧzЖnЪ qЪdЪr olmayan, ХЬКЪМХКЛЪИЪМ Вox ВЪtin vЪ ЬЪrЪfli bir sahЪnin ilk tЪdqiqatВШsШ vЪ yazШВШsШ kimi tanШnШr. M.S.OrdubadiyЪ qЪdЪr qЪdim AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШna, tarixЪ, onun Ъn aktual-qabarШq hadisЪlЪrinЪ mЖraciЪt edЪn, ciddi sosial vЪ tarixi problemlЪri yЖksЪk sЪnЪtkarlШqКЮ vЪ tarixi ТЮЙРКЮПЮ uyЭun romanlaЬdШran sЪnЪtkar olmamШЬdШr. M.S.Ordubadi tarixi romanlarШnda dЧvrЖn-zamanШn psixologiyasШnШ verЪrkЪn hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl mЖasir dЧvrЖ, mЖasir insanШ, ЪdЪbiyyatШn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШ nЪzЪrЪ almШЬdШr. Daha dЪqiqi M.S.Ordubadi ЖВЖn tarix, soykЧkЖ, Ъsl-nЪcabЪt, haqq-ЪdalЪt, Ъxlaq-namus mЪsЪlЪlЪrindЪn baЬqa mЖasir gЖnlЪri gЧrmЪk, ona tЪsir etmЪk vasitЪsi olmuЬdur. Bu baxШmdan M.S.Ordubadi mЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda ⌠tarixi keВmiЬlЪ mЖasir dЧvr arasШnda bЪdii kЧrpЖ yaradan■ ilk sЪnЪtkardШr. Sonradan yaranan tarixi romanlarШn Ъn uЭurlu yollarШ bu ⌠kЧrpЖ■dЪn keВmiЬdir. BЪdii yaradШcШ hЪyatШnШ ⌠bu kЧrpЖnЖn■ uЭurlu alШnmasШna sЪrf edЪn Ъdib bunun gЪlЪcЪk ЪdЪbi-bЪdii nЪsillЪr ЖВЖn kamil baЬlanЭШc НКЮЗЮЭШМЮ inanШrdШ.

YarШm ЪsrdЪn artШq zЪngin yaradШcШlШq yolu keВЪn M.S.Ordubadi hЪyatШnШn Ъn mЖhЖm, mЪnalШ dЧvrЖnЖ ЪdЪbiyyat iЬinЪ sЪrf etmiЬ, AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda ЬЪrЪfli bir yer tutmuЬdur. XX Ъsrin inqilabi-demokratik ЪdЪbi hЪrЪkatШ ilЪ mЧhkЪm baЭlШ olan, Ьeir, nЪsr, dramaturgiya, publisistika sahЪlЪrindЪ yorulmaq bilmЪdЪn ВalШЬan bu qЖdrЪtli sЪnЪtkar AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ tarixindЪ ictimai xadim, bЧyЖk problemlЪr romanВШsШ vЪ mahir jurnalist kimi ЬЧhrЪt qazanmШЬdШr. ъdib bu ЬЪrЪfli ada birdЪn-birЪ nail olmamШЬdШr. шlk yaradШcШlШq illЪrindЪ onun axtarШЬlar, ЧyrЪn-mЪ gЖnlЪri Вox olmuЬ, fikirlЪrini, mЖЬahidЪlЪrini ЖmumilЪЬ-dirmЪkdЪ eniЬ-yoxuЬlu yollardan keВmiЬ, mЪhrumiyyЪtlЪr, ЪziyyЪtlЪrlЪ ЖzlЪЬmiЬdir. BЪzЪn inqilabi-demokratik mЖbari-zЪ meydanШna ВШxa bilmЪsЪ dЪ cЪhalЪt vЪ fanatizmi bЧyЖk cЪsarЪtlЪ qamВШlayan ЬeirlЪr yazmШЬ, bЪzЪn gЖndЪlik hadisЪ-lЪri qЪlЪmЪ alan, onlarШn Ъsil mahiyyЪtini xalqa izah etmЪyЪ ВalШЬan alovlu publisist olmuЬ, bЪzЪn dЪ satirik felyetonlarШ ilЪ xalqШna, vЪtЪninЪ yabanВШ gЧrЖnЪn mЪsЪlЪlЪrЪ qarЬШ ВШxmШЬdШr. хlk yaradШcШlШq illЪrindЪ qЪlЪmЪ aldШЭШ mЧvzulara tЪdricЪn daha dЪrin mЪna, ictimai mЪzmun vermЪyЪ ВalШЬan Ъdib, XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ baЬ verЪn, azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪnin sonrakШ inkiЬafШna kЧmЪk edЪn son dЪrЪcЪ mЖhЖm tarixi, ictimai-siyasi hadisЪlЪrin qaynaЭШnda daha da mЪtinlЪЬir.

1905-1911-ci illЪr хran inqilabШnШn, xЖsusilЪ Ъsrinin ЖВ bЧyЖk rus unqilabШnШn Ьahidi olmasШ, M.S.Ordubadinin dЖnyagЧrЖЬЖnЪ, ⌠BЪdbЪxt milyonВu■ ЪsЪrindЪki maarifВilik ideyalarШna inqilabi-demokratik mЪzmun gЪtirdi. MЪfkurЪ alЪmindЪ qazandШЭШ mЖvЪffЪqiyyЪt sonralar ЧzЖnЖ Ъdibin hЪm ictimai-siyasi fЪaliyyЪtindЪ, hЪm dЪ ЪdЪbi-bЪdii yaradШcШlШЭШnda, xЖsusilЪ romanlarШnda gЧstЪrdi.

M.S.Ordubadinin bЪdii yaradШcШlШЭШnda nЪsri, xЖsusi-lЪ romanlarШ mЖhЖm yer tutur. DЧvrЖn bir sШra mЖhЖm problemlЪrinЪ hЪsr olunan Ordubadi romanlarШ, dЪrin ideya mЪzmunundan baЬqa geniЬ ЪhatЪli epik lЧvhЪlЪri, maraqlШ Жslubu, Ьirin, lЪtif dili, tЪsirli mЖnaqiЬЪ vЪ konfliktlЪrinЪ gЧrЪ geniЬ oxucu kЖtlЪsinin rЪЭbЪtini qazanmШЬdШr. AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda ilk tarixi roman yaradШcШsШ kimi tanШnan Ъdib, tarixi inkiЬafШn mЖЪyyЪn mЪrhЪlЪsi ЖВЖn Ъsas vЪ zЪruri olan bir sШra mЖhЖm ictimai-siyasi, Ъxlaqi mЪsЪlЪlЪrЪ, xalqШmШzШn azadlШq hЪrЪkatШ tarixindЪ gЧstЪrdiyi qЪhrЪmanlШq mЖbarizЪ-sinЪ dЪrin mЪzmunlu romanlarШnda geniЬ yer vermiЬ, ⌠yeni nЪslЪ ЧzЖnЖn kim olduЭunu gЧstЪrmЪklЪ onun vЪtЪnpЪrvЪr-lik duyЭularШnШ inkiЬaf etdirmЪk■ istЪmiЬdir. M.S.Orduba-dinin romanlarШ xalqШmШzШn qЪhrЪmanlШq tarixinin maraqlШ sЪhifЪlЪrini ictimai-siyasi mЪfkurЪ ilЪ Ъks etdirЪn canlШ sЪnЪt nЖmunЪlЪridir. Xalq yazШВШsШ M.HЖseyn M.S.Ordubadi yaradШcШlШЭШndan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ ki, ⌠AzЪrbaycan azadlШq vЪ istiqlaliyyЪt hЪrЪkatШ haqqШnda tarixi hЪqiqЪti gЪnc nЪslЪ dЖrЖst gЧstЪrmЪk vЪzifЪsini ⌠DumanlШ TЪbriz■ mЖЪllifi M.S.Ordubadi boynuna gЧtЖrmЖЬ, rus inqilabШnШn bilavasitЪ tЪsiri ilЪ silaha sarШlan vЪ хranda Ьah mЖtlЪqiyyЪti-nЪ qarЬШ qanlШ vuruЬ meydanШna atШlan, AzЪrbaycan zЪhmЪt-keЬlЪrinin milli azadlШq hЪrЪkatШna vЪ onun cЪsur rЪhbЪri SЪttЪrxana ЪsЪrinin mЪrkЪzindЪ yer vermЪklЪ, bizdЪ ilk tarixi roman yaradШcШsШ kimi meydana ВШxmШЬdШr■1.

⌠DumanlШ TЪbriz■ konkret tarixi hadisЪ ilЪ baЭlШ bir romandШr. ъks-sЪdasШ, tЪsir qЖvvЪsi son dЪrЪcЪ geniЬ sahЪni ЪhatЪ edЪn birinci rus inqilabШ hЪyatШn bЖtЖn sahЪlЪrindЪ olduЭu kimi, ЬЖur vЪ dЖЬЖncЪlЪrdЪ, mЪfkurЪ vЪ dЖnyagЧ-rЖЬlЪrdЪ, insanlarШn Ъxlaq tЪrzindЪ ciddi dЧnЖЬ yaratdШ. Bu dЧnЖЬ Чz nЪticЪlЪrini ayrШ-ayrШ, ЧlkЪlЪrdЪ qalxan milli azadlШq hЪrЪkatlarШnda gЧstЪrdi.

Birinci rus inqilabШ, ЧlkЪnin mЪdЪni inkiЬafШna ЪngЪl tЧrЪdЪn feodal mЖnasibЪtlЪrinin hЧkmranlШЭШ, qarЪt vЪ talanla mЪЬЭul olan xarici kapitalШn aЭalШЭШ, yoxsulluq vЪ dilЪnВiliyi, mЪnЪvi vЪ cismani ЬikЪstliyi gЖndЪn-gЖnЪ artШran yerli ЪrbablarШn vЪhЬiliklЪri nЪticЪsindЪ cana doymuЬ, intiqam almqada Чz haqq vЪ hЖquqlarШnШ mЖdafiЪ etmЪkdЪ hЪddi-buluЭa ВatmШЬ xalqa tЪsirsiz qalmadШ. Odur ki, Ъsrimizin ЪvvЪllЪrindЪ birinci rus inqilabШnШn ictimai fikrЪ gЧstЪrdiyi tЪsirin Ъn qЖvvЪtli Ъks-sЪdasШ bir sШra ЧlkЪlЪrdЪ olduЭu kimi hЪm dЪ CЪnubi AzЪrbaycandan gЪldi. M.S.Or-dubadi ⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШ ilЪ AzЪrbaycan xalqШnШn milli azadlШq hЪrЪkatШ tarixindЪ gЧstЪrdiyi qЪhrЪmanlШЭa layiq gЧzЪl bir sЪnЪt abidЪsi yaratdШ. ⌠DumanlШ TЪbriz■ ilk tarixi roman olmaqla bЪrabЪr xalq vЪ inqilab probleminЪ hЪsr olunmuЬ dЪrin mЪzmunlu bir ЪsЪrdir. AzadlШq, istiqla-liyyЪt, demokratiya ЬЖarШ ilЪ mЖbarizЪ meydanШna atШlan qЖdrЪtli xalq hЪrЪkatШ, хranШn real, canlШ hЪyat mЪnzЪrЪlЪri, tЪbiЪti, хran inqilabШnШn mЖxtЪlif ЪqidЪli, mЖxtЪlif Ъxlaq vЪ ЬЖura malik, mЖxtЪlif dЖnyagЧrЖЬlЖ insanlarШ; vЪtЪnpЪrvЪr, xalqШna, torpaЭШna baЭlШ adamlarШ, vЪtЪn, xalq xainlЪri; bir sЧzlЪ, inqilabШn dostlarШ, tЪrЪddЖdВЖlЪri cШЭШrdaЬ vЪ dЖЬmЪn-lЪri ⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШnda Чz bЪdii inikasШnШ tap-mШЬdШr.

DЧvrЖn bir sШra ictimaХ-siyasi mЪsЪlЪlЪrini ЪhatЪ edЪn, XX Ъsr хran milli-azadlШq hЪrЪkatШnШn mЖЪyyЪn vЪ maraqlШ bir dЧvrЖnЖ, 1905-ci il inqilabШnШn tЪsirilЪ qЖvvЪtlЪ-nЪn TЪbriz xalq inqilab hЪrЪkatШnШ Ъks etdirЪn ⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШ AzЪrbaycan nЪsrindЪ bu tarixi hЪqiqЪtin ilk bЪdii inikasШ-tarixВЪsidir. Professor MircЪlal PaЬayev ⌠DumanlШ TЪbriz■ romandan bЪhs edЪrkЪn gЧstЪrirdi ki, M.S.Ordubadi TЪbriz inqilabШ kimi hЪlЪ tarixi vЪ nЪzЪri cЪhЪtdЪn iЬlЪnmЪmiЬ bir sШra mЖbahisЪli mЪsЪlЪlЪri olan hadisЪni roman ЖВЖn mЧvzu almaqla qЖdrЪtli yazШВШ cЪsarЪti gЧstЪrmiЬdir. Ordubadinin bu mЪsЪlЪni bЪdii ЪdЪbiyyatda ilk dЪfЪ gЧstЪrmЪk tЪЬЪbbЖsЖ hЪm Ъdib ЖВЖn, hЪm dЪ AzЪrbaycan nЪsri ЖВЖn Вox mЖsbЪt bir hadisЪ idi■1.

⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШnda Ъdib yalnШz 1907-ci ildЪ хran AzЪrbaycanШnda baЬ vermiЬ, 1911-ci ilЪ qЪdЪr davam edib geniЬ bir miqyas alan inqilabi hЪrЪkatШ tЪsvir etmЪklЪ kifayЪtlЪnmЪmiЬdir; o, on il mЖddЪtindЪ, 1917-ci ilЪ qЪdЪr хran AzЪrbaycanШ xalqШnШn ictimai ЬЖurunda ЪmЪlЪ gЪlЪn inqilabi Ъhval-ruhiyyЪni, ЬahlШq Жsul-idarЪsinin daxili vЪ xarici siyasЪt alЪmindЪki mЧvqeyini, SЪttarxan hЪrЪkatШnШn azadlШq uЭrunda mЖbarizЪnin sonrakШ inkiЬafШna olan tЪsiri mЪsЪlЪlЪrini dЪ gЧstЪrmiЬdir. TЪsvir etdiyi ЫЪИЮРШ yaxЬШ bilЪn Ъdib, хran inqilabШnШ bЖtЖn mЖrЪkkЪbliyi ilЪ vermЪyЪ mЖvЪffЪq olmuЬdur. шnqilabВШlarШn tЪrkibini mЖxtЪlif zЖmrЪnin nЖmayЪndЪlЪrindЪn seВmЪsi, yoxsullar, aЭШr istismar olunanlarla bЪrabЪr tacirlЪrdЪn, ruhanilЪrdЪn, hЪtta mЖlkЪdarlardan ibarЪt bЪzi nЖmayЪndЪlЪrin inqilaba cЪlb olunmasШ, inqilabda iЬtirakШ vЪ onlarШn azadlШq hЪrЪkatШna mЖnasibЪti kimi mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrin tam dЖzgЖn hЪlli ⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШnda Ъdibin mЖvЪffЪqiyyЪtini bir daha tЪsdiq edir. M.S.Ordubadi yaradШcШlШЭШnШn tЪdqiqat-ВШlarШndan olan ЪdЪbiyyatЬЖnas F.VЪzirova ⌠DumanlШ TЪb-riz■dЪn bЪhs edЪrЪk yazШr: ⌠... RomanШМ bir ЬЪxsin gЖndЪliyi ЬЪklindЪ yazmasШ yazШВШya hadisЪlЪri tЪsvir etmЪk deyil, gЧstЪrmЪk, bЪdii vЪ canlШ ЬЪkildЪ tЪqdim etmЪk imkanШ vermiЬdir. Bu Жsul romana xЖsusi canlШlШq vЪ inandШrШcШlШq gЪtirmiЬ, yazШВШ ilЪ oxucu arasШnda sЪmimi ЪlaqЪ yaranmasШ-na kЧmЪk etmiЬdir. Bu Жsulun ЖstЖn cЪhЪti ondadШr ki, mЖЪllif hadisЪlЪri uzun-uzadШ tЪsvir etmir, onlarШ gЧstЪrir, onlarШn iЬtirakВШsШ kimi canlШ verir■2.

⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШnda qoyulan mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrdЪn biri dЪ хran inqilabШna 1905-ci il rus inqilabШnШn tЪsirini tarixi cЪhЪtdЪn doЭru gЧstЪrmЪkdir. Ro-manda bu tЪsiri gЧstЪrЪn hadisЪlЪr, ВШxШЬ vЪ intibahnamЪlЪr Вoxdur. ЪsЪrin bir yerindЪ oxuyuruq: ⌠TЪbriz inqilabВШlarШ! MЖbarizЪ dЪrsini qЪhrЪman rus fЪhlЪlЪrindЪn ЧyrЪnin! HЪrЪ-katШnШzШ Rusiya fЪhlЪ hЪrЪkatШnШn yolu ilЪ aparШn! Siz o hЪrЪ-katla qЪlЪbЪyЪ doЭru gedirsiniz■1. HЪm daxili vЪ hЪm dЪ xarici iЬЭalВШlarШ dЪhЬЪtЪ salan xalqШn inqilabi hЪrЪkatШ ilЪ ЪlaqЪdar Ъdib bir sШra mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrin dЪ hЪllinЪ ⌠Du-manlШ TЪbriz■dЪ═ mЖvЪffЪq olmuЬdur. GeniЬ epik sЪhnЪlЪr, real faktlara Ъsaslanan хran vЪ TЪbriz xalqШnШn aЭШr hЪyatШ ilЪ ЪlaqЪdar Ъdibin gЧstЪrdiyi hadisЪ, Ъhvalat vЪ insanlar, beynЪlxalq imperializmin iЬЭalВШlШq siyasЪtinin, хranla ЪlaqЪ-dar subyektiv mЖnasibЪtlЪrin cЪsarЪtlЪ ifЬasШ gЧstЪrmЪk istЪ-diyimiz mЖvЪffЪqiyyЪtlЪrdЪndir. RomanШ oxuduqca, oradakШ insanlarla tanШЬ olduqca Ъdibin НАПЮГ, ЫЮДХЯЪ, БЪГХИИЪР БЪ ЪЫБЮКЮР yaratmaq mЪharЪti adamШ valeh edir. SЪttarxanШn hЪrtЪrЪfli, bЖtЖn ziddiyyЪtlЪri ilЪ verilmЪsi BaЭШrxan, ъbЖl-hЪsЪn bЪy, Nina, Mis-hanna vЪ s. surЪtlЪr haqqШnda ЪЯrdЪki geniЬ ЪtraflШ mЪlumat ⌠DumanlШ TЪbriz■i xarakterlЪr roma-nШ adlandШrmaЭa da haqq verir. Oxucu bir tЪrЪfdЪn: ⌠Qaf-qazКШ yoldaЬlarШn inqilaba olan xidmЪtlЪrini, xЖsusЪn BakШ iЬВilЪrinin kЧmЪyini heВ vaxt unuda bilmЪyЪcЪyik. QafqazlШ yoldaЬlar! BakШ vЪ Tiflis iЬВilЪrinЪ mЪnim salamШmШ aparШn. Biz beЬinci il inqilabШnШn oЭlunu bЧyЖdЪcЪyik. Siz mЪnim dilimdЪn onlara sЧylЪyin, SЪttarxanШn inqilaba xЪyanЪt etmЪdiyini, yenЪ dЪ Чz yolunda durduЭunu xЪbЪr verin■2 √ deyЪn SЪttarxanla, digЪr tЪrЪfdЪn ⌠Bu cЖr bir bЪlanШ insan iВЪrisinЪ atmaq dindЪn vЪ insafdan uzaqdШr, Вox insan tЪlЪf edir, belЪlЪri daha qayШrШlmasШn!■3 √ deyЪn Чz fЪrdi humanizmini saxlayan SЪttarxanla tanШЬ olur.

⌠DumanlШ TЪbriz■ romanШnda qoyulan mЪsЪlЪlЪrin ВoxluЭuna baxmayaraq onlar vahid bir sЖjetЪ tabe edilmiЬ, Ъdibin qarЬШsШna qoyduЭu mЪqsЪdЪ, inqilab vЪ xalq proble-minin dЖzgЖn hЪllinЪ kЧmЪk etmiЬdir.

Konkret tarixi hadisЪlЪr, dЧvrЖn son dЪrЪcЪ zЪruri mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ olan M.S.Ordubadi romanlarШnda xalqШ-mШzШn milli azadlШq hЪrЪkatШ cЪmiyyЪtin mЖЪyyЪn inkiЬaf mЪrhЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪdЪ, bir-birinin davamШ vЪ bir-birini tamamlayan ЬЪkildЪ gЧstЪrilir. Bu mЪnada ⌠DumanlШ TЪb-riz■dЪn ⌠Gizli BakШ■ya, ⌠Gizli BakШ⌠dan ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■Ъ, mЖЪyyЪn keВid vЪ yol gЧrЖnЖr. ъdib ЪgЪr ⌠DumanlШ TЪbriz■dЪ inqilabШn yaranma sЪbЪblЪrini, gediЬini, eniЬ-yoxuЬluЭunu, tЪrkibini, yerli vЪ xarici dЖЬmЪnlЪrin fЪaliyyЪti vЪ inqilaba mЖnasibЪt mЪsЪlЪlЪrini, xalqШn hЪyat tЪrzini, dЖnyagЧrЖЬЖnЖ vЪ nЪhayЪt inqilabШn mЪЭlub olmasШnШn ob-yektiv vЪ subyektiv sЪbЪblЪrini gЧstЪrmЪk istЪmiЬsЪ, ⌠Gizli BakШ■da zЪhmЪtkeЬlЪrin azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪsinin ilk, nisbЪtЪn yetkin mЪrhЪlЪsini, son dЪrЪcЪ ВЪtin, ziddiyyЪtli bir tarixi inkiЬaf prosesini qЪlЪmЪ alШr. шctimai-siyasi hadi-sЪlЪrin tЪsirilЪ mЪtinlЪЬЪn, inqilabi ideyalara daha dЪrindЪn yiyЪlЪnmЪyЪ bЧyЖk sЪy gЧstЪrЪn fЪhlЪlЪrin mЖbarizЪsi ЬЖur-lu, mЖtЪЬЪkkil bir xarakter daЬШsa da, inqilab alovlarШnШ yatШrmaЭa ciddi-cЪhd gЧstЪrЪn irtica qЖvvЪlЪrini qorxuya salsa da hЪlЪlik tam vЪ qЪti qЪlЪbЪ qazanmaq ВЪtin idi. Cari vЪziyyЪtЪ rЪhbЪrlik mЪsЪlЪlЪrindЪ irtica mЖvЪqqЪti ЖstЖnlЖk tЪЬkil etdiyindЪn Ъdib azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪnin gizli mЪrhЪlЪsini olduqca inandШrШcШ sЪhnЪlЪrlЪ gЧstЪrmiЬdir. RomanШn ⌠Gizli BakШ■ adlanmasШ bu mЪnada olduqca tЪbii gЧrЖnЖr. ъdib maraqlШ epik sЪhnЪlЪrlЪ Ъsrimizin ЪvvЪllЪrin-dЪki BakШnШn ictimai-siyasi mЖhitini, insanlarШnШ verir. ⌠Qara qШzШl■, neft vЪ milyonlar ЬЪhЪri, yoxsulluq, dilЪnВilik, tЪmtЪraq vЪ harШnlШq diyarШ olan BakШ bЖtЖn ziddiyyЪtlЪri ilЪ; bir-birinЪ qarЬШ duran antoqonist dЖnyagЧrЖЬlЖ insanlarШ ilЪ olduqca inandШrШcШ tЪsvir edilir. ъmЪklЪ kapital arasШndakШ ilk sinfi ВarpШЬmaya hЪsr olunan bu ЪsЪrdЪ Ъdib, insanlarШn dЧzЖlmЪz hЪyat tЪrzini tЪsvir etmЪklЪ onlarШn inqilabi hЪrЪkatШnШ, bu hЪrЪkatШn gЖndЪn-gЖnЪ geniЬlЪnmЪyЪ doЭru getdiyini qanunilЪЬdirmiЬdir. Romanda inqilabi hЪrЪkata qarЬШ duran Вar vЪ yerli burjua nЖmayЪndЪlЪrinin bЧyЖk cЪsarЪtlЪ tЪnqid vЪ ifЬa olunmasШ bir daha sЖbut edir ki, Ъdib hadisЪlЪrЪ seyrВi kimi deyil, fЪal bir realist kimi yanaЬmШЬ-dШr. Yadda qalan, inandШrШcШ, hЪrtЪrЪfli tЪsvir olunan bir sШra obrazlar da ⌠Gizli BakШ■nШn mЖvЪffЪqiyyЪtlЪrindЪn sayШlma-lШdШr. ⌠Gizli BakШ■da tЪdricЪn ciddi xarakter alan xalq hЪrЪ-katШ vЪ ona qarЬШ Ъks-inqilabШn mЖbarizЪsini Ъdib ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■Ъ kЧВЖrЖr. ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■ ⌠Gizli BakШ■dakШ hadisЪ-lЪrin davamШ vЪ inkiЬafШdШr. AdШndan da gЧrЖndЖyЖ kimi ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■dЪ saysШz-hesabsШz, mЖxtЪlif formalШ dЧyЖЬ-lЪr tЪcvir olunur.

Siyasi-iqtisadi mЖbarizЪlЪrin, tЪtil vЪ nЖmayiЬlЪrin, aВШq, gizli dЧyЖЬlЪrin ЪlindЪ BakШ narahat bir ЬЪhЪrЪ dЧnmЖЬ-dЖr. Son dЪrЪcЪ gЪrgin, ziddiyyЪtli vЪziyyЪtЪ dЖЬmЖЬ bu ЬЪhЪrdЪ ЧlЖmlЪ hЪyat, azadlШqla mЪhrumiyyЪt Жz-ЖzЪ dayan-mШЬdШr. YadellilЪrЪ sinЪ gЪrib Чz varlШЭШnШ qoruyan, azadlШ-ЭШnШ bЪrpa etmЪyЪ ВalШЬan BakШ son dЪrЪcЪ ВЪtin bir vЪziyyЪt-lЪ ЖzlЪЬmiЬdir. Bir tЪrЪfdЪn bЧyЖk tamah hissilЪ BakШya gЪlЪn ingilis vЪ digЪr xarici iЬЭalВШlar, dighЪr tЪrЪfdЪn Чz ЬЪxsi mЪnfЪЪtlЪri ЖВЖn vЪtЪni yadellilЪrЪ satan yerli xainlЪr bu neft vЪ milyonlar sЪltЪnЪtini ВaxnaЬmaya salmШЬdШr. 1918-ci il BakШsШnda AzЪrbaycan zЪhmЪtkeЬlЪrinin bir an belЪ dayanmayan qЪtiyyЪtli mЖbarizЪsi ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■dЪ olduqca real sЪhnЪlЪrlЪ gЧstЪrilir. Romanda Ester, Leyla, Raya, doktor Yusifidis, Denster-Vil, Tiq Conson kimi obrazlar haqqШndakШ inandШrШcШ, maraqlШ mЪlumatlar oУucu-nu tЪsirlЪndirmЪyЪ bilmir. ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■ romanШnda ha-disЪ, Ъhvalat vЪ mЪlumatlarШn ВoxluЭuna baxmayaraq Ъdib onlarШ yЖksЪk sЪnЪtkarlШqla Ъsas sЖjet xЪttindЪ birlЪЬdirЪ bilmiЬdir.

M.S.Ordubadinin romanlarШnda gЧrdЖyЖmЖz zЪh-mЪtkeЬlЪrin azadlШq uЭrundakШ mЖbarizЪlЪri ЬЪraitin ВЪtin vЪ aЭШrlШЭШna baxmayaraq, tarixi inkiЬaf proresindЪ, sadЪdЪn mЖrЪkkЪbЪ yЖksЪlЪn, inkiЬaf edЪn xЪtlЪ verilir. Bu mЖbarizЪ mЪrhЪlЪlЪrindЪ ⌠Gizli BakШ■, ⌠DЧyЖЬЪn ЬЪhЪr■dЪ olduЭu kimi inqilab vЪ xalq problemi bЖtЖn ЪzЪmЪti ilЪ gЧstЪrilir, ВЪtinliklЪr, ciddi dЧyЖЬlЪrlЪ dЪ olsa zЪhmЪtkeЬlЪrin qЪlЪbЪ addШmlarШ, ЧyЖЬkЪn sЪsi Ъdib tЪrЪfindЪn Вox inandШrШcШ veri-lir. DemЪk M.S.Ordubadinin romanlarШnda azadlШq hЪrЪ-katШ, tarixdЪ olduЭu kimi daim yЖksЪliЬ vЪ inkiЬafda gЧstЪrilir.

M.S.Ordubadi AzЪrbaycan xalqШnШn mЖqЪddЪs vЪtЪni ilЪ, onun azad vЪ xoЬbЪxtliyi ilЪ baЭlШ xarakter xЖsusiyyЪtlЪrini, vЖqarlШlШЭШnШ, xalq vЪ vЪtЪn qeyrЪti ВЪkmЪk, dЖЬmЪnЪ nifrЪt etmЪk kimi dЧnmЪz sifЪtlЪrini yalnnШz XX Ъsrin ictimai-siyasi vЪ tarixi hadisЪlЪrinin tЪsirilЪ ЪlaqЪlЪn-dirmЪmЪk, onlarШn hЪm dЪ xalqШmШzШn ta qЪdimlЪrdЪn tЪbiЪ-tХlЪ baЭlШ keyfiyyЪtlЪr olduЭunu gЧstЪrmЪk vЪ trilogiyasШnda mЖhЖm mЪsЪlЪ kimi qoyduЭu azadlШq uЭrundakШ mЪtin mЖbarizЪlЪrЪ bir daha haqq qazandШrmaq ЖВЖn ⌠QШlШnc vЪ qЪlЪm■ romanШnШ qЪlЪmЪ aldШ.

QЪdim tariximizin Вox az vЪrЪqlЪnЪn sЪhifЪlЪrindЪn, Xшш Ъsr insanlarШndan, hЧkmdarlarШn iЬgЪncЪlЪri, saray dЪbdЪbЪsi vЪ ziddiyyЪtlЪrindЪn bЪhs edЪn ⌠QШlШnc vЪ qЪlЪm■ romanШnda Ъdib yenЪ dЪ ictimai-siyasi hЪyatШ, bu hЪyatШn mЖbarizЪlЪr, ВЪkiЬmЪ vЪ ziddiyyЪtlЪrlЪ baЭlШ tarixi hadisЪlЪrini Ъsas gЧtЖrmЖЬdЖr. Nizaminin mЪЭrur humanist Ьair, bЧyЖk vЪtЪndaЬ kimi tЪqdim olunmasШnda, onun FЪxrЪddinlЪ dostluЭu vЪ ona mЪslЪhЪtlЪr vermЪsindЪ, hЪr ikisinin xalqШn vЪ vЪtЪnin taleyi ilЪ maraqlanmasШ, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ aparmalarШnda, hЪmВinin GЪncЪ Ъmirinin aЭШr zЖlmЖ, iki feodal dЧvlЪtЪ parВalanmШЬ, ЪziyyЪtli gЖnlЪr keВirЪn AzЪrbaycanШn tЪsvirindЪ, Xшш Ъsrin tarixi hadisЪlЪri ilЪ bir yaxШnlШq vЪ ЪlaqЪ vardШr.

BЧyЖk AzЪrbaycan Ьairi N.GЪncЪvi, Xaqani, MЪshЪti, QШzШl Arslan kimi tarixi ЬЪxsiyyЪtlЪr haqqШnda verilЪn zЪngin, son dЪrЪcЪ obrazlШ mЪlumatlar, onlarШn maraqla oxunmasШ, ⌠QШlШnc vЪ qЪlЪm■ romanШnda M.S.Ordubadinin yЖksЪk sЪnЪtkarlШqla nail olduЭu mЖvЪffЪqiyyЪtlЪrdЪndir.

M.S.Ordubadinin ЪhatЪli, gЖnЖn zЪruri problem-lЪrinЪ hЪsr olunan romanlarШ xalqШmШzШ azadlШq hЪrЪkatШ tari-xinin bЪdii tarixВЪlЪri kimi bu gЖn dЪ Чz yЖksЪk qiymЪtini saxlamaqdadШr.

 

аЮЙШ - 1972

═══ KeВЪn═ Ъsrхn 20-cх═ хllЪrхndЪ yaranan═ kхВхk═ pyeslЪr

 

 

 

ЖtЖn ЬЖurlu hЪyatШnШ vЪ qШrx illik yaradШcШlШЭШnШ xalqШnШn sЪadЪti, xoЬbЪxtliyi vЪ vЪtЪninin tЪrЪqqisi uЭrunda mЖbarizЪyЪ sЪrf edЪn ъ.Haqverdiyev XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn mЪna vЪ mЪzmununu bir Вox cЪhЪtdЪn tЪyin edЪn, bu bЧyЖk, ВЪtin vЪ mЪsul dЧvr ЪdЪbiyyatШnШn aparШcШ xЪttindЪ bir ulduz kimi parlayan bЧyЖk vЪ qЖdrЪtli sЪnЪtkarlardan biri olmuЬdur.

ъ.Haqverdiyevin adШ yalnШz XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪ-biyyatШ tarixi ilЪ deyil, eyni zamanda, bu dЧvrЖn ictimai, siyasi, fЪlsЪfi vЪ mЪdЪni inkiЬaf tarixi ilЪ dЪ ЖzvЖ surЪtdЪ baЭlШdШr. MЪhz buna gЧrЪ dЪ ъ.HaqverdiyevdЪn danШЬmaq mЖЪyyЪn mЪnada XX Ъsrin ЪdЪbi vЪ ictimai prosesindЪn, onun ЧzЖnЪmЪxsusluЭundan, etika vЪ Ъxlaq normalarШndan, estetik anlayШЬlarШndan, zamanШn qabarШq tЪlЪb vЪ ehtiyacla-rШndan, ziddiyyЪtlЪri, ЪyintilЪri vЪ nailiyyЪtlЪrindЪn, inqilabi-demokratik ЪdЪbi xЪttin tЖkЪnmЪz mЖbarizЪ formalarШndan, maarif-mЪdЪniyyЪt, incЪsЪnЪt, tЪlim-tЪrbiyЪ vЪ teatr sЪnЪti-nin inkiЬafШ uЭrunda ardШcШl mЖbarizЪ aparan vЪtЪndaЬ qЖv-vЪlЪrindЪn √ ziyalШlarШndan danШЬmaq demЪkdir. BЧyЖk hЪ-yat tЪcrЖbЪsinЪ, gЖclЖ istedada malik olan ъ.Haqverdiyev dЧvrЖnЖn Ъn gЧrkЪmli ziyalШlarШnШn mЖdrik mЪslЪhЪtВisi, xeyirxah ЪqidЪ vЪ mЪslЪk dostu olmuЬdur. O, ziddiyyЪtli dЖnyasШnШn hЪr cЖr qeyri-insani mЖnasibЪtlЪrinЪ, dЧvrЖnЖn burjua-millЪtВi tЪmayЖlЖnЪ, saxta Ъxlaq-tЪrbiyЪ mЪsЪlЪlЪri-nЪ, sЖrЖЬkЪn ideyalarШna qarЬШ barШЬmaz mЧvqe tutmuЬ, inqilabi-demokratik cЪbhЪnin Ъn fЪal, mЖbariz bir nЖma-yЪndЪsi kimi ЬЧhrЪt qazanmШЬdШr. ъ.Haqverdiyevin hЪyatШ, yaradШcШlШq yolu Чz doЭma keВmiЬinЪ - klassik irsinЪ, dЖnya mЪdЪniyyЪti vЪ ЪdЪbiyyatШnШn mЖtЪrЪqqi ziyalШlarШna dЪrin hЧrmЪt bЪslЪyЪn bЧyЖk vЪtЪndaЬ bir sЪnЪtkarШn ЧmЖr yoludur. Buna gЧrЪ dЪ istЪr saЭlШЭШnda, istЪrsЪ dЪ sonra indinin ЧzЖndЪ ъ.Haqverdiyev Ъsl insan, bЧyЖk ictimai vЪtЪndaЬ, mЖdrik ЪdЪbiyyat vЪ teatr xadimi kimi tЪbliЭ vЪ tЪrЪnnЖm olunur. ъ.Haqverdiyevin ЬЪxsiyyЪti vЪ ЪdЪbi irsi haqqШnda Вox yazШlmЬ, ЧzЖ dЪ istЪnilЪn qЪdЪr tutarlШ elmi-nЪzЪri fikirlЪr sЧylЪnilmiЬdir. Bunlardan yalnШz bir neВЪsini xatШrlamaq kifayЪtdir. BЧyЖk жzeyir HacШbЪyov ъ.Haqver-diyevi ⌠XX Ъsr yeni dram ЪdЪbiyyatШnШn banisi, Ьedevri■, dahi C.MЪmmЪdquluzadЪ ⌠Molla NЪsrЪddin■ ЪdЪbi mЪktЪ-binin ЖrЪyi, vuran qЪlbi■, yЖksЪk mЪdЪniyyЪt vЪ istedad sahibi olan rejissor A.Tuqanov ⌠bЧyЖk insan, teatrШn sЪda-qЪtli dostu■, qЖdrЪtli yazШВШ vЪ alim Mir CЪlal isЪ ⌠canlШ vЪ yeriyЪn AzЪrbaycan■ adlandШrmШЬdШr.

ъ.Haqverdiyev 20-30-cu illЪrdЪ bir sШra janrlarda fЪa-liyyЪt gЧstЪrsЪ dЪ, ЪsasЪn XX Ъsr AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn bЧyЖk klassiki kimi sevilir, tanШnШr vЪ hЧrmЪtlЪ yad edilir.

ъ.Haqverdiyevin ЪdЪbi irsindЪ dramaturgiya xЖsusi bЧyЖk sahЪlЪrdЪn birini tЪЬkil edir. O, qШrx illik yaradШcШlШЭШ dЧvrЖndЪ iyirimi sЪkkiz pyes yazmШЬ, bunlarШn da ЪksЪriy-yЪti, mЖxtЪlif vaxtlarda AzЪrbaycan teatrlarШnШn sЪhnЪlЪ-rindЪ tamaЬaya qoyulmuЬdur. YalnШz ЖВ pyesi ⌠Soltan sЪrvЪt■, ⌠Yeni dЪrman■, ⌠Altun ЧkЖz■ hЪlЪlik tapШlmamШЬ-dШr. Bu haqda ъ.Haqverdiyevin ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■ndЪ ЪtraflШ mЪlumat verilir1.

AzЪrbaycanШn ruslar tЪrЪfindЪn iЬЭalШna (1920-ci il) qЪdЪr o, ⌠YeyЪsЪn qaz Ъtini, gЧrЪsЪn lЪzzЪtini■ (1892), ⌠DaЭШlan tifaq■ (1896), ⌠BЪxtsiz cavan■ (1900), ⌠PЪri cadu■ (1901), ⌠AЭa MЪhЪmmЪd Ьah Qacar■ (1907), ⌠Kimdir mЖqЪssir■ (1909), ⌠Ac hЪriflЪr■ (1911), ⌠XЪyalЪt■ (1911) pyeslЪri ilЪ ЬЧhrЪt qazanmШЬdШr. Bu pyeslЪrdЪ ЪsasЪn maarifВi vЪ═ inqilabВШ-demokrat kimi ВШxШЬ edЪn ъ. Haqverdiyev get-gedЪ hЪyat sЪhnЪsindЪ Чz mЧvqeyini itirЪn, tЪnЪzzЖlЪ doЭru gedЪn mЖlkЪdarlШЭШn sЖqutunu tЪsvir etmЪklЪ bЪrabЪr, onun tЪbiЪtinЪ xas olan bir sШra tipik xЖsusiyyЪtlЪri, yeni qЖvvЪlЪrЪ qarЬШ ВШxmasШnШ, maarifЪ-mЪdЪniyyЪtЪ laqeyd mЖnasibЪtini, zЪhmЪt adamlarШna, eyni zamanda tipik kЪndli psixologiya-sШna xas olan mЪrdlik, kiЬilik, milli Ъxlaq normalarШna sЪda-qЪtli olmalarШnШ vЪ s. aВШb gЧstЪrmiЬdir. ⌠YazШВШ bu dЧvrdЪ mЖlkЪdarlШЭШn ВЖrЖmЪ prosesi keВirdiyini, cЪmiyyЪtin ciddi islahatlara mЧhtac olduЭunu dЪrk edЪn, kЪndlilЪrin insani hЖquqlarШnШ mЖdafiЪyЪ qalxШЬan surЪtlЪr yaradШr■1.

ъ.Haqverdiyevin adlarШ ВЪkilЪn ЪsЪrlЪri indiyЪ qЪdЪr mЖxtЪlif mЖЪlliflЪr tЪrЪfindЪn bir neВЪ dЪfЪ tЪdqiqat obyekti olmuЬdur. Lakin ъ.Haqverdiyevin ЪzЪmЪtli dram yaradШcШlШ-ЭШ, onun ayrШ-ayrШ pyeslЪri vЪ obrazlarШndan, elЪcЪ dЪ dЪrin mЪnalar ifadЪ edЪn ВoxВalarlШ hadisЪ, Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪ-rindЪn alШnan son dЪrЪcЪ ibrЪtamiz tЪsirlЪrin bЧyЖk AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinin inkiЬafШnda rolu ardШcШl ЬЪkildЪ tЪdqiqata cЪlb olunmamШЬdШr. Bu da bir faktdШr ki, ъ.Haq-verdiyev yalnШz AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn, xЖsusilЪ dЪ dra-maturgiyanШn inkiЬafШ vЪ tЪkmillЪЬmЪsi sahЪsindЪ ciddi vЪ sЪmЪrЪli fЪaliyyЪt gЧstЪrmЪklЪ kifayЪtlЪnmЪmiЬdir. O, eyni zamanda, AzЪrbaycan teatrШnШn inkiЬafШ, zЪnginlЪЬmЪsi vЪ tЪkmillЪЬmЪsi, aktyor vЪ rejissor kadrlarШnШn yetiЬmЪsi, ЪdЪ-biyyatШn tЪdqiq olunmasШ vЪ yayШlmasШ, folklorun toplanma-sШ vЪ nЪЬri, xЖsusilЪ dЪ rus vЪ qЪrbi Avropa ЪdЪbiyyatШ nЖ-munЪlЪrinin УЮКЦЮ ВatdШrШlmasШ sahЪsindЪ dЪ dЪyЪrli═ xidmЪt-lЪr gЧstЪrmiЬdir. Bu sahЪdЪki═ Ъn nЪcib arzularШnШ, milli, so-sial vЪ bЪЬЪri ideyalarШnШ РЪАКХЭ ЕРЛЪЙ ЖВЖМ daha Вox═ qЖdrЪt-li vЪ kЖtlЪvi ИЮПЮДШЗШКШЦ ИЮГШКЮПШ НКЮМ ЫЕЙЮИЪ БЪ ЙХВХЙ ОИЕЯ-КЪПДЪМ istifadЪ etmiЬdir. BЧyЖk teatrЬЖnas alim C.CЪfЪrov yazШr: ⌠Milli AzЪrbaycan teatrШnШn inkiЬafШ ЖВЖn bЧyЖk ЪmЪk sЪrf edЪn Haqverdiyevin fЪaliyyЪti iki nЧqteyi-nЪzЪrdЪn sЪciyyЪvidir. O, bir tЪrЪfdЪn xalq hЪyatШnШn daha geniЬ bir ЬЪkildЪ gЧstЪrilmЪsinЪ, milli dramaturgiyamШzШn istЪr mЧvzu vЪ mЪfkurЪ, istЪrsЪ dЪ Жslub vЪ janrca zЪnginlЪЬmЪsinЪ, digЪr tЪrЪfdЪn AzЪrbaycan teatrШnШn professional mЪdЪniyyЪtinin artmasШna, sЪhnЪ realizminin tЪrЪqqisinЪ ВalШЬШr. Eyni zamanda Haqverdiyev AzЪrbaycan teatrШ repertuarШnШn rus vЪ QЪrbi Avropa dramaturqlarШnШn ЪsЪrlЪri hesabШna geniЬ-lЪnmЪsi, sЪhnЪmizdЪ rus teatr mЪdЪniyyЪtindЪn sЪmЪrЪli istifadЪ edilmЪsi ЖВЖn bЧyЖk sЪy gЧstЪrirdi■1.

ъ.Haqverdiyevin dramaturgiyasШ milli AzЪrbaycan teatr sЪnЪtinin yaranmasШ vЪ inkiЬafШ ilЪ Жzvi surЪtdЪ baЭlШdШr. Ona gЧrЪ dЪ ъ.Haqverdiyevin dramaturgiyasШn-dan danШЬmaq mЖЪyyЪn mЪnada AzЪrbaycan teatrШnШn tarixi inkiЬaf mЪrhЪlЪlЪrindЪn, aktyor vЪ rejissor kadrlarШnШn yetiЬmЪsi vЪ ЖmumЪn sЪhnЪ sЪnЪtinin milli vЪ ictimai xarakterindЪn bЪhs etmЪk demЪkdir. хstЪr AzЪrbaycan DЧvlЪt Akademik dram teatrШ vЪ istЪrsЪ dЪ Azad TЪnqid-TЪbliЭ teatrШnШn ЬanlШ sЪhifЪlЪrindЪ ъ.Haqverdiyevin adШ ЬЪrЪf vЪ iftixarla qeyd olunur. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, hЪr iki teatrШn 20-ci illЪrdЪn sonrakШ hЪm ъ.Haqverdiyevin adШ ilЪ baЭlШ olan tamaЬalarШnda vЪ hЪm dЪ ЖmumЪn dramaturqun zЪngin bЪdii yaradШcШlШЭШnda AzЪrbaycan tarixinin mЖhЖm vЪ qabarШq bir dЧvrЖnЖn hadisЪlЪri canlШ vЪ real bir ЬЪkildЪ Чz Ъksini tapmШЬ vЪ bu qanunauyЭun proses xalqШn hЪyatШ, cЪmiyyЪtin keВdiyi ЪzablШ vЪ ziddiyyЪtli yollarla ЪlaqЪli vЪ baЭlШ bir ЬЪkildЪ Ъks olunmuЬdur. ъ.Haqverdiyevin yaradШcШlШЭШna xas olan bu cЪhЪt onun 20-ci illЪrdЪn sonrakШ fЪaliyyЪtindЪ daha da tЪkmillЪЬmiЬ, yeni zamanШn tЪlЪb-tЪkid vЪ ehtiyaclarШna uyЭun bir xarakter almШЬdШr. ьЖbhЪsiz ki, bu dЧvr fЪaliyyЪtinin ЧzЖnЪmЪxsus bЪdii yaradШcШlШq yollarШ, fЪrqli ЖsullarШ vЪ sЪnЪtkarlШq xЖsusiyyЪtlЪri vardШr. ⌠Haqverdiyevin 20-ci illЪrdЪ yazdШЭШ kiВik pyeslЪrin vaxtilЪ sЪhnЪmizdЪ Вox bЧyЖk tЪbliЭi ЪhЪmiyyЪti olmuЬdur. Bunlar o zaman kЖtlЪvi teatr sЪhnЪsinin repertuarШnШ tЪЬkil edЪn ilk yerli pyeslЪr idi■1. ъ. Haqverdiyevin kiВik pyeslЪrЪ daha Вox mЖraciЪt etmЪsinin, bu sahЪyЪ daha geniЬ ЖstЖnlЖk vermЪsinin tarixi sЪbЪblЪri, ictimai kЧklЪri var idi. BelЪ ki, xalqШ yeni dЧvrЖn mahiyyЪti vЪ xarakter cЪhЪtlЪri ilЪ tanШЬ etmЪk vЪ eyni zamanda mЪhrumiyyЪtlЪri xalqa izah etmЪk, yeni dЧvrЖn qorunmasШ ЖВЖn istifadЪ olunan tЪdbirlЪri, ЖsullarШ gЧstЪrmЪklЪ xalqШ sЪfЪrbЪrliyЪ almaq ЖВЖn sifariЬ-tЪlЪb vЪ ВaЭШrШЬ ruhlu ЪsЪrlЪrЪ bЧyЖk ehtiyac duyulurdu. Bu da kЖtlЪvi vЪ sifariЬli tЪbliЭat iЬinin mЖhЖm bir sahЪsi kimi teatrШn mЖasir vЪzifЪsinЪ daxil idi. Bu cЪhЪt teatrШn fЪaliyyЪt dairЪsini hЪm mЖЪyyЪn edirdi, hЪm dЪ bu istiqamЪtdЪ yeni axtarШЬlara sЧvq edirdi. TЪsadЖfi deyildir ki, AzЪrbaycan teatrШ 20-ci illЪrin lap ЪvvЪllЪrindЪn realizm vЪ mЖasir repertuar adШ altШnda apardШЭШ fЪal vЪ ardШcШl═ mЖbarizЪsi═ ilЪ═ bЖtЖn═ ЪdЪbi═ ictimaiyyЪtin═ diqqЪtini═ cЪlb═ etmiЬ, Чz═ ЪvvЪlki═ nЖfuzundan═ ciddi═ ЬЪkildЪ═ fЪrqlЪnЪn, hЪyatШn, mЖasir gЖnlЪrin gЖclЖ tЪbliЭat ocaqlarШndan biri kimi ad qazanmШЬ-dШr. ⌠Teatr inkiЬaf edib mЪiЬЪtЪ daxil olduqca sЪhnЪ sЪnЪtindЪ realizm uЭrunda mЖbarizЪ dЪ bir o qЪdЪr═ bЧyЖk═ ЪhЪmiyyЪt═ kЪsb═ edirdi.═ XЖsusЪn═ ona═ gЧrЪ═ ki,═ bu═ dЧvrdЪ teatrШ═ ЪylЪncЪ═ ocaЭШna═ ВevirmЪk═ kimi═ qorxulu═ bir═ tЪma-yЖl═ meydana ВШxmaЭa═ baЬlayШr.═ Bu tЪmayЖl═ bir═ tЪrЪfdЪn═ bir═ Вox═ yЖngЖl═ komediya═ vЪ═ vodevillЪrin repertuara ══da-xil═ edilmЪsindЪ,══ digЪr tЪrЪfdЪn═ tamaЬalarШn═ ЧzЖndЪ═ zahiri═ effektЪ,═ ЪylЪndirici═ vasitЪlЪrЪ, etnoqrafik tЪfsilata... hЪddin-dЪn artШq yol verilmЪsindЪ tЪzahЖr edirdi... ъylЪndirmЪk vЪ zahiri effektlЪrЪ uymaq tЪmayЖlЖ aktyorun tЪrbiyЪsinЪ, ЖmumiyyЪtlЪ, teatr mЪdЪniyyЪtinin inkiЬafШna olduqca mЪnfi tЪsir gЧstЪrir2. TeatrШn qarЬШsШna ВШxan belЪ ВЪtinliklЪrin aradan qaldШrШlmasШnda, onun daha gЖclЖ kЖtlЪvi tЪbliЭat ocaЭШna ВevrilmЪsindЪ, sЪhnЪ xadimlЪri ilЪ yanaЬШ, ъ.Haq-verdiyev dЪ bЧyЖk iЬlЪr gЧrЖrdЖ. ъ.Haqverdiyevin bu sahЪdЪ gЧstЪrdiyi xidmЪtlЪrdЪn Ъn mЖhЖmЖ dЧvrЖn, zЪma-nЪnin ruhuna uyЭun yazdШЭШ kiВik sЪhnЪ ЪsЪrlЪri idi. Azad TЪnqiq-TЪbliЭ teatrШnШn BakШ fЪaliyyЪti dЧvrЖ ъ.Haqverdi-yevin kiВik sЪhnЪ ЪsЪrlЪri ilЪ mЧhkЪm surЪtdЪ baЭlШdШr.

⌠Satir-agik■ azad TЪnqid-TЪbliЭ teatrosu 1921-ci il noyabr ayШnda BakШda aВШlmШЬ, sonradan tЖrk ⌠хЬВi-KЪndli teatrosu■ adШ ilЪ 1925-ci ilЪ qЪdЪr fЪaliyyЪt gЧstЪrmiЬ, sonra GЪncЪyЪ kЧВmЖЬdЖr. хlk illЪr bu teatrШn bЪdii rЪhbЪri mЪЬhur aktyor MirzЪ AЭa ъliyev olmuЬdur. Bu teatr ЖВЖn Ьeir mЪtnlЪrini bЧyЖk qЪzЪlxan ъliaЭa Vahid yazШrdШ. TamaЬadan ЪvvЪl bЖtЖn aktyorlar bir yerdЪ xorla belЪ bir mahnШ oxuyur, sonra tamaЬa baЬlayШrdШ:

Satir-agik bir ayinЪdir aВmaЭa xalqШn gЧzЖnЖ,

GЧrcЪk bu ayinЪdЪ baxsa hamШ Чz-ЧzЖnЖ.

1931-ci ilЪ qЪdЪr bu teatr ЖВЖn ъ.Haqverdiyev 15-Ъ qЪdЪr pyes yazmШЬ vЪ onlarШn da ЪksЪriyyЪti sЪhnЪdЪ gЧstЪrilmiЬdir. Azad TЪnqid-TЪbliЭ teatrШnШn ilk mЧvsЖmЖ 1921-ci ildЪ SЖleyman Sani Axundovun ⌠вЪrxi fЪlЪk■ pyesi ilЪ aВШlmШЬdШr. HЪmin teatrda sЪhnЪyЪ ВШxan ikinci ЪsЪr ъ.Haqverdiyevin ⌠QШrmШzШ qarШ■ bir pЪrdЪli pyesi olmuЬdur. ъ. Haqverdiyev bu ЪsЪri xЪyali pyes adlandШrШr. Burada haqq-ЪdalЪt, azadlШq ilЪ mЪhrumiyyЪt, nadanlШq, cЪhalЪt, zЖlm, zorakШlШq, ЧzbaЬШnalШq ilЪ hЪyat, sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtlik mЪsЪlЪlЪri qarЬШlaЬШr. ⌠Yeni, azad vЪ xoЬbЪxt dЖnya■ adШ altШnda gedЪn kЖtlЪvi mЖbarizЪlЪrin ilkin ЪrЪfЪ mЪrhЪlЪlЪri maraqlШ hadisЪlЪr vЪ obrazlarla tЪcЪssЖm etdirilir. Pyesin mЪzmunundan da gЧrЖndЖyЖ kimi, bЖtЖn real vЪ rЪmzi surЪtlЪr bir mЪqsЪdЪ xidmЪt edir. ъ.Haqverdiyev ilk yaradШ-cШlШq Жslubuna uyЭun olaraq bu ЪsЪrdЪ dЪ sЖjet xЪttinin ЪsasШnda, elЪcЪ dЪ pyesin konfliktindЪ Ъsas yer tutan rЪmzi, mЖЪyyЪn mЪnada da simvolik obrazlara ЖstЖnlЖk verir. ⌠QШrmШzШ qarШ■da azadlШq vЪ xalq anlayШЬШnШn sadЪ, lakin Вox mЖhЖm bir cЪhЪti verilir. ьahlШq Жsul√idarЪsinin fЪrdi, subyektiv qayda-qanunlarШ uzun illЪr hiss vЪ duyЭularШ korlanmШЬ insanШn taleyi vЪ ЪsЪblЪri ilЪ oynamШЬdШr. BЖtЖn hЖquqlarШnШ itirЪn, insan adШnШ yalnШz zahiri ЪlamЪtlЪrЪ gЧrЪ daЬШyan mЪzlumlarШn yenidЪn hЪyata qayШtmaq, yenidЪn insan olmaq uЭrunda gedЪn mЖbarizЪlЪrЪ qoЬulmasШ vЪ bu yolda bЧyЖk fЪdakarlШqlar gЧstЪrmЪlЪri pyesin sЖjet xЪttinЪ daxil olan Ъsas mЪsЪlЪdir. ъ.Haqverdiyev ЪslindЪ iЬЭalВШlШq xarakterindЪ olan rus inqilabШnШn dЪhЬЪtli sЪsinin AzЪrbay-canШn Ъn ucqar yerlЪrinЪ belЪ ildШrШm sЖrЪtilЪ yayШldШЭШnШ vЪ bu sЪs, bu soraЭШn hЪm bЧyЖk Жmid vЪ rЪЭbЪtlЪ, hЪm dЪ qorxu, kin-qЪzЪb vЪ nifrЪtlЪ qarЬШlandШЭШna Вox real vЪ canlШ faktlarla iЬarЪ edir. ъsЪr ВoxcЪhЪtli tЪbliЭi tЪsir gЖcЖnЪ malikdir. BelЪ ki, insana itirdiyi bЖtЖn hЖquqlarШ qaytaraca-ЭШna, onu cЪmiyyЪtin bЪrabЪr hЖquqlu bir ЖzvЖ kimi qЪbul edЪcЪyinЪ sЧz verЪn inqilabШn tЪbliЭ, tЪqdim vЪ tЪrЪnnЖm olunmasШ ilЪ yanaЬШ, tamaЬaВШ pyes boyu hadisЪlЪr burulЭanШnda xЪyalЪn Ъn aЭШr, ВЪtin vЪ ЬЪrЪfli dЧyЖЬ illЪrinЪ qayШdШr, Чz tarixi ЪmЪllЪrinin, mЖbarizЪ fЪaliyyЪtlЪrinin uЭurlu nЪticЪlЪri ilЪ yenidЪn qarЬШlaЬШr. PyesdЪ ⌠nahaq qalxar, yerimЪz■ fikrini tЪsdiq edЪn obrazlar azadlШq elВilЪri kimi Вox canlШ vЪ real verilmiЬdir. хlk hadisЪlЪr ЬahШn qЪbul otaЭШnda vaqe olur. QapШnШ hЪr iki tЪrЪfdЪn silahlШ gЧzЪtВilЪr qoruyur. Onlar padЬah otaЭШnШ bir an belЪ nЪzЪrdЪn qaВШrmШrlar. QШrmШzШ qarШ qapШnШn dalШndan ВШxШb ЬahШn taxtШnШn ЖstЖndЪ oturur. Bunu gЧrЪn qarovulВular ⌠ЬЪhЪrdЪ ЪhvalatШ sЧylЪnilЪn QШrmШzШ qarШ■nШ ЧldЖrmЪk ЖВЖn onun ЖzЪrinЪ hЖcum edirlЪr. QarШnШn bir rЪmzi iЬarЪsi ilЪ nizЪ qarovulВunun ЪlindЪn dЖЬЖr. QarШ ahЪstЪ orta qapШdan ВШxШr. Birinci qarovulВu qarШnШn dalШnca gedir, artШq qarШ qeyb olmuЬdur. HЪr iki xidmЪtВi: ⌠NЪ vaxtadЪk belЪ bЧyЖk bir hЧkumЪt bu qoca qarШnШn ЪlindЪ aciz qalacaq■, - deyЪ tЪЪccЖblЪnir. ъhvalatdan xЪbЪr tutan vЪzir dЪ Вox mЖtЪЪssir olur. BЖtЖn mЪclis Ъhli bu hadisЪnin xoЬagЪlmЪz olduЭunu vЪ gec-tez mЪmlЪkЪtin bir bЪlaya dЖВar olacaЭШnШ sЧylЪyir. HadisЪdЪn xЪbЪr tutan Ьah da tЪЬviЬЪ dЖЬЖr: ⌠Bu ifritЪ neВЪ vaxtdШr ki, ЬЪhЪrin oyan-buyanlarШnda gЧrЖnmЪkdЪdir. YЪqin bЧyЖk bir hadisЪ ЪmЪlЪ gЪtirЪcЪkdir■1. ъdib mЪnfi obrazШn dili ilЪ dЪ olsa fЖrsЪt tapШb yeni dЧvlЪti √ QШrmШzШ qarШnШ ifritЪ adlandШrШr. ъsl hЪqiqЪt elЪ bu idi. ъn Вox qorxuya dЖЬЪnlЪrdЪn biri dЪ Bargah rЪisidir. O bu hadisЪyЪ lap mat qalШr. жВ il bundan ЪvvЪl gЧrЖnЪn vЪ birdЪn yoxa ВШxan bu QШrmШzШ qarШ haqda dЖЬЖnЖr. ⌠NЪ ola bilЪr vЪtЪn sakit, padЬahШn da bЪdxahlarШnШn hamШsШ dЪstigir■. HadisЪlЪrin sonrakШ inkiЬafШna aЬaЭШdakШ mЪsЪlЪlЪr daxildir: qarШnШn Ьahla sЧzlЪЬmЪsi, ЬahШn rЪqs etdiyi yerdЪ yШxШlШb ЧlmЪsi, ЪtrafШ Вox aydШn bir qШrmШzШ iЬШq bЖrЖmЪsi vЪ nЪhayЪt, QШzШl ordu hissЪlЪrinin ЧlkЪyЪ daxil olub ЬahlШq Жsul-idarЪsinЪ son qoymasШ vЪ s. Bu ЪslindЪ tarixi bir cinayЪtdir. Vahid bir xalqШn, azad vЪ demokratik AzЪrbaycan cЖmhuriyyЪtinin Ьovinist rus qoЬunlarШ tЪrЪfindЪn iЬЭalШ idi. QШrmШzШ qarШ Xш QШzШl ordu ЬЪklindЪ azad dЧvlЪtlЪri, o cЖmlЪdЪn AzЪrbaycanШ iЬЭal edib, mЖstЪmlЪkЪ vЪziyyЪtinЪ salШb hЧkmranlШЭШnШ bЪrpa etdi. O zamanШn tЪbliЭatШ bunu sЖlh √ demokratiyanШn qЪlЪbЪsi kimi tЪqdim etsЪ dЪ reallШq √ fakt kimi bunun Ъksini ortaya qoydu. Rusiya bu gЖn dЪ iЬЭalВШlШq siyasЪtini davam etdirir. QarabaЭШn iЬЭalШ bunun canlШ sЖbutudur. ъ.Haqverdiyev QШrmШzШ qarШnШ ьЪrqin Ъn bЧyЖk guЬЪlЪrindЪn olan AzЪrbaycana azadlШq soraЭШnШ yayan, diyarbadiyar gЪzib ЪsarЪt altШnda yaЬayan mЪzlum-lara haqq iЬinin gec-tez qЪlЪbЪ ВalacaЭШ xЪbЪrini aparan, bir an belЪ rahat olmayan azadlШq elВisi kimi qЪlЪmЪ alsa da onun sonrakШ ЪmЪllЪrini, xЪyanЪtlЪrini gЧrЪ bilmЪdi. чmrЖ boyu zЖlm vЪ zorakШlШЭa Ъsaslanan qeyri-saЭlam mЖhit yaradan dЖnyaya sahib olmaЭa can atan vЪ bЖtЖn ЧmrЖnЖ bu yola sЪrf edЪn rus dЧvlЪti, rus ordusu AzЪrbaycanШn hЪr yerindЪ ЬЪhidlЪr xiyabanШ yaratdШ. ъdib gЧstЪrЪ bilmЪsЪ dЪ, haqq iЬi uЭrunda bЧyЖk fЪdakarlШqlar gЧstЪrЪnlЪr ЧlmЖrlЪr, belЪ insanlarШn ЪmЪllЪri sonradan daha gЖclЖ ВiВЪk aВШr, gЪlЪcЪk nЪsillЪr ЖВЖn nЖmunЪyЪ, xatirЪ vЪ yadigara Вevrilir. Bizim ЬЪhidlЪr kimi. ъ. Haqverdiyevin qarШ obrazШ sonradan 20 yanavarada daha qЪddar formada ЖzЪ ВШxdШ. ьЪhidlЪr, rus ordusunun zЖlmЪt sЪltЪnЪtini yaradan simasШnШ bЖtЖn dЖnyaya bЪyan etdi. VaxtilЪ bЧyЖk Nizami GЪncЪvinin dediyi ⌠Tordan qurtaran quЬ ki, qayШtmaz tora bir dЪ■ kЪlamШ indi qulaqlada sШrЭa kimi sЪslЪnir. ⌠QШrmШzШ qarШ■da sЪtraltШ tЪbliЭi xЪtt Вox gЖclЖdЖr. ъ. Haqverdiyev QarШnШn dili iЪ: ⌠QШrmШzШ tufan bu mЪmlЪkЪti aldШ! хndi daha burada vЪzifЪm bitdi. Bu mЪmlЪkЪtdЪn mЪn indi baЬqa mЪmlЪkЪtЪ gedirЪm. Bu cavan nЪinki tЪk bu padЬahШn, cЪmi dЖnya padЬahlarШnШn qЪnimidir■ rus iЬЭalШnШn davam etdiyinЪ iЬarЪ edir. /QarШ gedir/ ъdib qoca vЪ cavan ifadЪlЪri ilЪ tЪbii kontras yaradШr. AzadlШq uЭrunda uzun illЪrdЪn bЪri aparШlan mЖbarizЪlЪrin qЪdimliyinЪ, bЧyЖk tarixinЪ iЬarЪ edir. QarШnШn ⌠хndi daha burada vЪzifЪm bitdi. Bu mЪmlЪkЪtdЪn mЪn indi baЬqa mЪmlЪkЪtЪ gedirЪm■ sЧzlЪri ilЪ azadlШq adШ altШnda bЖtЖn asiyanШ bЖrЖyЪn, o zamanlar uВun idial, sonrakШ illЪr ЖВЖn fЪlakЪt olan rus siyasЪtinin mahiyyЪti indi bЖtЖn dЖnyaya mЪlumdur. вox tЪЪssЖf ki, Rusiya indi dЪ bu yolla gedir, ⌠saman altШndan su yeridir■. ⌠QШrmШzШ qarШ■ ЪsЪrinin rЪmzi hadisЪ vЪ obrazlarla tЪcЪssЖmЖnЖ, ayrШ-ayrШ detallarШn, eyham vЪ iЬarЪtlЪrin, konkret mЪtlЪblЪrin dЪrki ЖВЖn bir fakt vЪ sЪbЪb olmasШnШ nЪzЪrЪ alsaq, bu pyeslЪ rus siyasЪtinin mЖasir vЪziyyЪtinin tarixi kЧklЪrini ЧyrЪnmЪk ЖВЖn ЪhЪmiyyЪti Вox bЧyЖkdЖr.

ъ.Haqverdiyev hЪmiЬЪ ЧzЖnЪ bЧyЖk tЪlЪbkarlШqla yanaЬan, ЪsЪrlЪri ЖzЪrindЪ xЖsusi dЪqiqliklЪ iЬlЪyЪn vЪ tarixi ardШcШllШЭШ gЧzlЪyЪn sЪnЪtkarlardan idi. TЪsadЖfi deyil ki, dramaturqun bЖtЖn ЪsЪrlЪri bu vЪ ya digЪr dЪrЪcЪdЪ, mЖЪyyЪn xЪtlЪr ЖzrЪ bir-biri ilЪ ЪlaqЪdardШr. HЪtta bunlar xalq hЪyatШnШn ЪsrdЪn-ЪsrЪ keВЪn xarakter cЪhЪtlЪrini Ъks etdirmЪk baxШmШndan da biri-biri ilЪ baЭlШ ЪsЪrlЪrdir. Bu mЪnada ЪgЪr ⌠QШrmШzШ qarШ■da azadlШq-istiqlaliyyЪt adШ altШnda aldadШlmШЬ vЪ tЪhqir olunmuЬ insanlarШn qЪlЪbЪsi verilirsЪ, ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ndЪ bu qЪlЪbЪyЪ qЪdЪr yaЬayan, ЧmЖr sЖrЪn, ЪzilЪn, acШ gЖnlЪrin aЭrШsШnШ ЖrЪklЪrindЪ daЬШyan mЪzlumlar, onlarШ bu gЖnЪ salan zamanШn ЧzЖ verilir. YЪni ⌠QШrmШzШ qarШ■da dЧyЖЬЪn insanlarШn ilk, aciz vЪ mЖti hЪyat tarixВЪsi, vЪziyyЪtlЪri, onlarШn daЭШlan, itЪn inam, gЖman hisslЪri vЪ ЖmidlЪrindЪn bЪhs olunur. Bu mЪnada ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ ⌠QШrmШzШ qarШ■nШn ilk fЪslini, baЬlan-ЭШc sЪhifЪlЪrini xatШrladШr. вЖnki cЪmiyyЪtin ziddiyyЪtlЪri, feodal dЖnyasШnШn ilk mЪrhЪlЪsi ⌠PadЬah mЪhЪbbЪti■ndЪ verilir. Bu mЪrhЪlЪ get-gedЪ qabarШr, gЪrginlЪЬir, tЪdricЪn haqq, ЪdalЪt, zЖlm-zorakШlШq kimi qЖtblЪrЪ bЧlЖnЖr, ildЪn-ilЪ, zamandan-zamana tЖndlЪЬir, dЪrk etmЪ, ayШlma prosesi ЖВЖn zЪmin hazШrlayШr, mЪzlumlarШ ayaЭa qaldШrШr. ⌠QШrmШzШ qarШ■da mЪhz ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ndЪki bu ayaЭa qalxmШЬ, ayШlan ЪslindЪ aldadШlan insanlarШn mЖbarizЪsi, haqqШn qЪlЪbЪsi verilir.

ъ.Haqverdiyevin ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ pyesindЪ na-musu, qeyrЪti ЖВЖn hЪlak olan, mЪrd ЧlЖmЖ rЪzil hЪyatdan ЖstЖn tutan rЪiyyЪtin faciЪsi qЪlЪmЪ alШnШr. ⌠ъdalЪt qapШlarШ■ dПamШnda ьЪrq ЧlkЪlЪrinin birindЪ etiraz vЪ Жsyan tЪЬЪbbЖsЖ, azadlШq yolunda mЖbarizЪ meyllЪri padЬahШn ЪdalЪtsizliyinЪ vЪ qЪddarlШЭШna qarЬШ qoyulur. чz sЖjetinЪ gЧrЪ mЖasir olmayan bu pyeslЪr mЖЪllifin hЪyata baxШЬШ vЪ mЖnasibЪtinЪ gЧrЪ, tЪbliЭ etdiyi ideyanШn mahiyyЪtinЪ vЪ ЪhЪmiyyЪtinЪ gЧ-rЪ mЖasirdir■1 ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ pyesindЪ AzЪrbayca-nШn qЪdim dЧvrlЪrindЪn, orta ЪsrlЪrin ЬahlШq Жsul-idarЪsinin bir sШra ziddiyyЪtlЪrindЪn, dЧvlЪt quruluЬu mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs olunur. ⌠Hakim vЪ xalq■ probleminЪ ЧzЖnЪmЪxsus bir formada yanaЬan, qЪdim dЧvrЖn ictimai hadisЪlЪrinЪ mЖasir zЪmanЪsinin tЪlЪblЪri ilЪ qiymЪt verЪn ъ.Haqverdiyev cЪmiyyЪtdЪ dЪrin kЧk salmШЬ varlШ-kasШb, gЖclЖ-zЪif vЪ s. kimi qeyri-bЪrabЪr hЪyat tЪrzinЪ vЪ Ъxlaq normalarШna qarЬШ ВШxШr vЪ belЪ bir qЪnaЪtЪ gЪlir ki, orta ЪsrlЪrin xarakterindЪ mЖЪyyЪn yer tutan nadanlШq, cЪhalЪt vЪ ЬЪriЪt qanunlarШ, vЪhЬilik, tufeylilik ЧlkЪnin vЪ xalqШn iЬШЭШnШ sЧndЖrЖr vЪ hЪm dЪ ЧzЖ ilЪ birlikdЪ gЪlЪcЪk demokratik vЪ azadlШq ideyalarШ uЭrunda imkan vЪ ЬЪrait yaradШr. Klassik dЧvrlЪrin qЪdim insani haqqШn qorunmasШ vЪ qЪlЪbЪsi ЖВЖn mЧvcud olan mЖbarizЪ ЖsullaШnШ tam vЪ aydШn gЧrЪ bilmЪsЪ dЪ, onlarШ seВmЪkdЪ ВЪtinlik vЪ acizlik gЧstЪrsЪlЪr dЪ, mЧvcud ictimai quruluЬ ilЪ razШlaЬa bilmir, ona dЧvrЖn qabarШq hadisЪlЪri vЪ imkanlarШ daxilindЪ nifrЪt edir, narazШВШlШЭШnШ bildirir. Bu narazШlШq ildЪn-ilЪ, zЪmanЪdЪn-zЪmanЪyЪ, ЪsrdЪn ЪsrЪ kЪskinlЪЬir vЪ tЪkmillЪЬЪrЪk orta ЪsrlЪrin xarakterinЪ uyЭun formalarШna ВevrilmiЬ, gЪlЪcЪk inqilabi mЖbarizЪlЪrin yetiЬmЪsinЪ imkan vЪ ЬЪrait hazШrlamШЬ, onlar ЖВЖn ilk zЪmin vЪ baЬlanЭШc nЧqtЪsi olmuЬdur. CЪmiyyЪtin qanunauyЭun═ inkiЬaf tarixi belЪ mЖbarizЪ formalarШ vЪ ЖsullarШ ilЪ doludur. ъ.Haqverdiyevin ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ pyesindЪ qЪdim insanШn cЪmiyyЪtЪ vЪ Жsul-idarЪyЪ qarЬШ mЖbarizЪ ЖsullarШnШn ilkin mЪrhЪlЪlЪri verilir. ьahlШq dЧvrЖnЖn cana doymuЬ insanlarШ hЪlЪlik bЧyЖk kЖtlЪ vЪ qЖvvЪ halШnda birlЪЬmЪk, vahid bir tЪЬkilatШn rЪhbЪrliyi altШnda toplanmaq sЪviyyЪsindЪ deyildir. Ona gЧrЪ ki qЪdim insan daxili tЪbЪddЖlat, tЪlaЬ vЪ narazШlШqlar ilЪ razШlaЬmШЬ, bЪzЪn dЪ etiraz ЪlamЪti olaraq dЪstЪlЪr, kЪndli hЪrЪkatlarШ ЬЪklindЪ daЭlara ВakilmiЬ terror, qiyam, Жsyan tЪЬkil etmЪkdЪn uzaЭa gedЪ bilmЪmЪmiЬdir. аasqШnlar, qiyamlar vasitЪsilЪ hakim dairЪlЪri qorxutmaq vЪ Ъn mЖkЪmmЪli dЪ ЧlkЪnin hakiminЪ qЪsd etmЪk ЬЪklindЪ qorunub saxlanШlmШЬdШr. ъ.Haqverdi-yev ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ndЪ hakim vЪ xalq narazШlШЭШnШn son dЪrЪcЪ tipik klassik vЪ xarakter bir formasШnШ vermiЬdir. pyesdЪ gЧstЪrilir ki, ЧlkЪnin padЬahШ bir gЖn Ьikara gedЪrkЪn yolu kЪsib SЪidin evinin qabaЭШna dЖЬЖr. PadЬah SЪidin arvadШnШ gЧrЖr, ona vurulur, almaq istЪyir. VЪzir vЪkilinЪ tapЬШrШr ki, nЪyin bahasШna olursa olsun SЪid arvadШnШ boЬamalШdШr. ьahШn bu tЪklifinЪ ЪsasЪn═ sarayШn bЖtЖn adamlarШ SЪidi tovlamaq ЖВЖn hiylЪ axtarШr. SЪidЪ tor qurar. SЪid Ьaha vЪ onun bЖtЖn mЪnfur cЪlladlarШna bildirir ki, ⌠PadЬahШn mЪnim malШma, canШma ixtiyarШ keВЪr. MЪnim malШmШ zЪbt etdirЪ bilЪr, ЧldЖrmЪyЪ, yandШrmaЭa, dar aЭacШna ВЪkdirmЪyЪ muxtardШr. Amma mЪnim namusuma heВ kЪsin Ъl atmasШna haqqШ yoxdur. шstЪr padЬah ola, istЪr rЪiyyЪt. чvrЪtЪ talaq vermЪk mЪnim ixtiyarШmdadШr. MЪn dЪ ЧlЪnЪ qЪdЪr talaq vermЪyЪcЪyЪm■1. ъ.Haqverdiyev kasШb insanlarda olan Ъxlaq vЪ namus hissini, qeyrЪt mЪsЪlЪsini bЖtЖn saraya qarЬШ qoyur.═ ьah baЬda olmaqla saraya toplaЬanlarШn hamШsШ ⌠arШ atШb, namusu yeyЪnlЪrdir■. HeВ birindЪ qeyrЪt ЪsЪri yoxdur. PadЬah ЬЪxsi sЪadЪti ЖВЖn kasШb insanlarШn hissiyyatШna, namus vЪ ЪxlaqШna toxunur, bir gЖn xalqШn qЪzЪbinЪ gЪlЪcЪyindЪn qorxmur. SarayШn vЪziri dЪ, vЪkili dЪ, alimi dЪ Чz rЖtbЪlЪrini, ЬЪxsi qazanclarШnШ ЪldЪn vermЪmЪk ЖВЖn ЬahШn bu qЪddar, ЬЪrЪfsiz vЪ iyrЪnc oyununda iЬtirak edir. SЪidi hiylЪ vЪ fШrШldaq yolu ilЪ ЬahШn toruna salШrlar. SЪid ВШxШЬ yolunu intihar etmЪkdЪ gЧrЖr vЪ bununla yanaЬШ, namuslu dЪdЪ-babalarШnШn ⌠Siz ЪdalЪtdЪn dЪm vurursunuz! Buna ЪdalЪtmi deyirlЪr? Xudaya , bir belЪ insana zЖlm edЪrlЪr?■ etirazlarШndan bir addШm da irЪli gedЪrЪk mЧvcud ictimai quruluЬa lЪnЪtlЪr yaЭdШrШr. ⌠MЪhv olsun zЖm, yaЬasШn ЪdalЪt!-deyЪrЪk ЧzЖnЖ ЧldЖrЖr. ъ.Haq-verdiyevin gЧstЪrmЪk istЪdiyi ⌠ЪdalЪt■ bu idi.

ъ.Haqverdiyev ⌠ьahШn mЪhЪbbЪti■ndЪn sonra ⌠ъdalЪt qapШlarШ■nШ yazШr. KeВЪn Ъsrin 20-ci illЪrindЪ ъ.Haqverdiye-vin tarixi mЧvzulara mЖraciЪt etmЪsi tЪsadЖfi deyildi. ъ.Haqverdiyev bЖtЖn ЙХВХЙ mЧvzulu ЪsЪrlЪrindЪ ⌠inqilab vЪ xalq■ anlayШЬШnШ qoyur vЪ ona tarixi dЧvrlЪrin qabarШq═ mЪr-hЪlЪlЪri, tЪlЪb vЪ imkanlarШ daxilindЪ yanaЬШr vЪ qiymЪt ve-rir. Dramaturqun ⌠ъdalЪt qapШlarШ■ pyesi dЪ bu qЪbildЪn-dir. TЪxminЪn 20-ci illЪrin═ axШrШna qЪdЪr ⌠TЪnqid vЪ TЪbliЭ■ teatrШnШn repertuarШnda geniЬ═ yer═ tutan═ bu═ ЪsЪr,═ ilk═ dЪfЪ═ 1926-cШ═ ildЪ═ ⌠BakШ iЬВisi■ Kooperativ nЪЬriyyatШ tЪrЪfindЪn ayrШca kitabВa kimi buraxШlmШЬ, 1936-1956-cШ illЪrdЪ isЪ ъ.Haqverdiyevin ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■nЪ daxil edilmiЬdir.1 ъsЪr bir pЪrdЪ, iki ЬЪkildЪn═ ibarЪtdir. Qulamlar, kЪnizlЪr vЪ rЪqqasЪlЪri═ ВШxmaq═ ЬЪrtilЪ═ pyesdЪ═ cЪmi═ beЬ═ nЪfЪr═ iЬtirak═ edir.

MЧvzu═ etibarilЪ═ ⌠ъdalЪt═ qapШlarШ■ pyesi═ dramatur-qun═ ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■nЪ═ yaxШn══ ЪsЪrdir.═ HЪmВinin═ tarixiliyinЪ═ gЧrЪ═ dЪ═ bu═ ЪsЪrlЪr arasШnda═ mЧhkЪm═ bir═ Ъla-qЪ═ vardШr.═ Lakin═ tarixЪ═ yanaЬma,═ hadisЪlЪrin qoyuluЬu,═ mЧvzuya══ verilЪn══ mЪna═ nЧqteyi - nЪzЪrdЪn══ bu══ pyeslЪr══ bir-birindЪn══ fЪrqlЪnir.═ ⌠ъdalЪt═ qapШlarШ■ nda═ ⌠PadЬahШn══ mЪhЪbbЪti■ ndЪn fЪrqli══ olaraq Orta══ ЪsrlЪrin══ ьahlШq══ dЧv-rЖnЖn ЪdalЪtsizliklЪri, saray vЪ cЪmiyyЪt hadisЪlЪri Вox ciddi ЬЪkildЪ qoyulur, zЖlmЪ, haqsШzlШЭa, ildЪn-ilЪ dЪyiЬЪn vЪ Вoxalan ЬikayЪt vЪ narazШlШqlara etiraz motivlЪrinЪ, xЖsusilЪ dЪ ⌠хnsan vЪ zaman■ anlayШЬШ mЪsЪlЪlЪrinЪ son dЪrЪcЪ yeni, mЖasir prinsiplЪrin tЪlЪblЪrinЪ uyЭun ЬЪkildЪ yanaЬШlШr, bir sШra qabaqcШl ideyalar tЪbliЭ olunur. bu ЪsЪr dramaturqun bir pЪrdЪli ЪsЪrlЪri═ iВЪrisindЪ irЪliyЪ doЭru atШlmШЬ ciddi vЪ yeni bir addШm kimi qiymЪtlЪndirilmЪlidir. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, ъ.Haqverdiyev ⌠PadЬahШn mЪhЪbbЪti■ndЪ qoyduЭu ⌠zЖlmЪ, haqsШzlШЭa qarЬШ xalqШn qЪzЪb vЪ onun yaratdШЭШ qorxu hissindЪn xЪbЪrdar olmaq, onun intiqamШndan qorxmaq■ ideyasШ ⌠ъdalЪt qapШlarШ■nda son dЪrЪcЪ canlШ vЪ real sahЪlЪrdЪ ЪsaslandШrШlШr vЪ hЪll edilir. Dramaturq gЧstЪrmЪk istЪmiЬdir ki, cЪmiyyЪtdЪ Ъn bЧyЖk qЖvvЪ xalqШn qЖvvЪsi, Ъn gЖclЖ sЪs xalqШn sЪsidir. ъn bЧyЖk, Ъn gЖclЖ zЖlm, sitЪm, zorakШlШq belЪ xalqШn iradЪsi, qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪti qarЬШsШnda acizdir. Xalqdan uzaq, ona yabanВШ hЪr nЪ varsa ЧlЖmЪ mЪhkumdur. Son sЧz hЪmiЬЪ onun olub. BЖtЖn bu mЪsЪlЪlЪrЪ pyesdЪ Вox aydШn═ izahatlar vardШr. ⌠ъdalЪt qapШlarШ■nda gЧstЪrilir ki, baЭban Nasirin oЭlu Rizvan padЬahШn qШzШnШ sevir. Onun yolunda bЖtЖn Ъzab vЪ ЪziyyЪtlЪrЪ═ dЧzmЪyЪ hazШrdШr. HЪtta ЧlkЪnin hakimi, padЬah vЪ digЪr qЖvvЪlЪr belЪ RizvanШ Чz iradЪsindЪn dЧndЪrЪ bilmir. PadЬahШn qШzШ da RizvanШ dЪrin bir mЪhЪbbЪtlЪ sevir. чz mЖqЪddЪs daxili dЖnyasШnШn sЪsinЪ qulaq asШr, hЪtta Чz Ьah atasШna, onun qanlШ rejiminЪ nifrЪt edir, ВЪkinmЪdЪn, qorxmadan baЭban oЭlunu sevdiyini bildirir, yalnШz ona gedЪcЪyinЪ and iВir: ⌠MЪn bu oЭlanШ sevirЪm. ъgЪr bizim izdivacШmШzШ Чz ЬЪninЪ layiq bilmirsЪn, buradan baЬШmШzШ gЧtЖrЖb bir elЪ diyara gedЪrik ki, bizim harada olduЭumuzu Ъsla tapa bilmЪzsЪn.1

ъ.Haqverdiyev azad mЪhЪbbЪtЪ, qarЬШlШqlШ anlaЬma ЪsasШnda qurulan ailЪ mЪsЪlЪlЪrinЪ dЖЬmЪn kЪsilЪn insanlarШ varlШ-kasШb, hakim-qul kimi qeyri-bЪrabЪr tЪbЪqЪlЪrЪ bЧlЪn zЪmanЪyЪ, feodal-patriarxal mЖhitin kЧhnЪ Ъxlaq normalarШnШ, fЪrdi meyllЪrin, cЪmiyyЪtin═ antaqonist ziddiyyЪtlЪrini ЧzЖndЪ tЪcЪssЖm etdirЪm ЬahlШЭa √ saraya nifrЪt vЪ qЪzЪb hissi oyadШr. Onun iВЪridЪn ВЖrЖmЪsini ЪsaslandШran daxili inkiЬaf qanunlarШnШ, onun ziddiyyЪtli xarakterini Вox canlШ sЪhnЪlЪr vЪ hadisЪlЪrlЪ ЪsaslandШrШr, ЖzЪ ВШxarШr. ъ.Haqverdiyev ЧlkЪnin hakimi-ЬahШ yalnШz zahirЪn insan, daxilЪn isЪ vЪhЬi kimi tЪqdim edir. Onda saЭlam duyЭular ЪvЪzindЪ insan anlayШЬШna dЖЬmЪn vЪ qЪnim kЪsilЪn vЪhЬi hisslЪr mЧvcuddur. VarlШЭШ, hЪrЪkЪtlЪri ilЪ ЧlЖm qoxuyan Ьah, Чz xarakterinЪ, tЪbiЪtinЪ uyЭun cЪza tЪdbirlЪ-rindЪn istifadЪ edir. CЪhЪnnЪm ЪzablarШndan da dЪhЬЪtli iЬgЪncЪlЪr verЪn ⌠ЪdalЪt qapШlarШ■ ilЪ xalqШn faciЪsini, iztirablarШnШ yaradШr: ⌠QapШlarШn birindЪn daxil olan Ъfi ilanlara dЖВar olur. O birisindЪn girЪn vЪhЬi canavarlara xЧrЪk olur. жВЖncЖsЖndЪn daxil olan cЪhЪnnЪm tЪk nЪrЪ vuran alov iВinЪ dЖЬЖb yanШr. Bir tЪk dЧrdЖncЖ qapШnШ aВan, qadШna dЖВar gЪlir vЪ o, qadШnШ almaЭa mЪcbur olunur■. ъ.Haqverdiyev Ьah obrazШ ilЪ ЧlkЪyЪ, cЪmiyyЪtЪ yayШlan zЖlm vЪ sistemЪ iЬarЪ edir vЪ onun pis ЪnЪnЪ kimi gЖndЪn-gЖnЪ tЧrЪtdiyi═ faciЪlЪrini verir. Bununla yanaЬШ ЪsrdЪn-ЪsrЪ artan, Вoxalan xalq narazШlШqlarШnШn tЪbiiliyi vЪ hЪyatiliyinЪ haqq qazandШrШr. PyesdЪ Ьah ЧlkЪnin qaradЪrdli gЖnlЪrini yaradan bir kabusa bЪnzЪyir. хnsanlarШn ЪlЪm vЪ kЪdЪrli gЖnlЪri, dЪrdli vЪ pЪriЬan anlarШ, cЪmiyyЪtin sakitlik bilmЪyЪn dЪhЬЪtli bir narahatВШlШq iВЪrisindЪ yaЬamasШ da bununla ЪlaqЪdardШr. PyesdЪ ЬahШn xarakter xЖsusiyyЪtlЪrini qulam XacЪ Firuz Вox yaxЬШ xarakterizЪ edir: ⌠... MЪn qoca XacЪ Firuz altmШЬ ildir ki, bu dЪrbarda xidmЪt edirЪm. Bu altmШЬ ilin mЖddЪtindЪ bu mЪmlЪkЪtdЪ ЪdalЪt nЪ olduЭunu mЪn gЧrmЪmiЬЪm. Camaat hЪmiЬЪ Ъzab vЪ ЪziyyЪtdЪ. Ahu-nalЪ vЪ nifrin gЧyЪ dirЪnibdir. Bu padЬahШn sayЪsindЪ hЧkumЪt hЪmiЬЪ camaatШ quldur tЪk soymaqla mЪЬЭuldur. CamaatШn Ъkdiyi, biВdiyi, qazandШЭШ bunun Жmarayi-dЧvlЪtinin vЪ onun ЪtrafШnda duran bu mЖftЪxorlarШn cibindЪdir. Camaat ac, gЧz yaЬШ tЧkЖr. Amma bunlar yeyib ЬiЬirlЪr. Bu padЬah taxta ЪylЪЬЪn gЖndЪn indiyЪdЪk sЪlahi-mЪmlЪkЪt═ vЪ camaat ЖВЖn bir dЪqiqЪ olsun fikir etmЪyib. PeЬЪsi vЪzirlЪri baЬШna yШЭШb, camaata azar vermЪk ЖВЖn Ъnvai-tЪnbihlЪr icad etmЪkdir. Gah Hindistandan camaat pulu ilЪ Ъfi ilanlar gЪtirdir vЪ ya meЬЪlЪrdЪn vЪhЬi heyvanla gЪtirib, mЖqЪssirlЪri onlarla gЖlЪЬdirib, lЪzzЪt aparШr. QardaЬlar, budur onun hЧkumЪtinin camaata xidmЪti! Onun axШrШncШ icadШ da bu cЪhЪnnЪm qapШlarШdШr ki, adШna ⌠ъdalЪt qapШlarШ■ deyir1.

Qulam XacЪ Firuz xalqШn etirazШnШ, xalqШn saray vЪ Ьahlara nifrЪt hissini bildirЪn bir obrazdШr. O, yetmiЬ illik ЧmrЖnЖn altmШЬ ilini sarayda, mЪnfur insanlarШn iВЪrisindЪ keВirmiЬ, bir gЖn dЪ olsa xoЬ Жz, aЭ gЖn gЧrmЪmiЬdir. Bununla yanaЬШ bir gЖn dЪ olsa ЪzilЪn vЪ tЪhqir olunan insanlardan ayrШlmamШЬ, onlarШn dЪrin hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪ-tini qazanmШЬdШr. MЪhz buna gЧrЪ dЪ bЖtЖn zЪhmЪtkeЬlЪr XacЪ Firuzu diqqЪtlЪ dinlЪyir, onun tЪklifi ilЪ ЬahШn ЧzЖnЖ ⌠ЪdalЪt qapШsШnШ■ √ cЪhЪnnЪm qapШlarШna atШrlar. ZЖlm yerdЪ qalmШr.═ ьah, qazdШЭШ quyuya ЧzЖ dЖЬЖr. PyesdЪ ЬahШn qШzШ baЭban oЭlu Rizvan, kЪniz Asiya mЖsbЪt cЪbhЪni tЪmsil edЪn surЪtlЪr kimi verilir. Bunlar Чz aЭlШ, etibarШ vЪ sЪdЮqЪt-lЪri ilЪ xalq hikmЪtini tЪmsil edir, saЭlam Ъxlaq qanunlarШnШn mЖdafiЪВilЪri kimi ВШxШЬ edirlЪr. Asiya Чz imkanlarШ vЪ bacarШЭШ dairЪsindЪ mЧvcud qanunlara vЪ Ьaha nifrЪt edir. ъsЪr haqqШn qЪlЪbЪsi ilЪ bitir.

Bir pЪrdЪli pyeslЪri ilЪ hЪm mЖasir ictimai-siyasi hЪyatШn sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪrini izah edir. HЪm AzЪrbaycan teatrШnШn mЖasir repertuar uЭrundakШ mЖbarizЪlЪrindЪ fЪal iЬtirak edir, hЪm dЪ daha ciddi ЬЪkildЪ dramaturgiyamШzШn milli, beynЪlmilЪl vЪ sosial inkiЬafШna ВalШЬШrdШ. Rejissor, aktyor kadrlarШnШn yetiЬdirilmЪsi, sЪhnЪ sЪnЪtinin tЪkmillЪЬ-dirilmЪsi sahЪsindЪki xidmЪtlЪrini dЪ ЪlavЪ etsЪk, ъ.Haq-verdiyevin 20-ci illЪr fЪaliyyЪtinin bЧyЖk ЪhЪmiyyЪtini, tЪbliЭi tЪsir gЖcЖnЖ xЖsusi qeyd etmЪk lazШmdШr. вЖnki 20-ci illЪrdЪ ictimai hЪyatШn xarakteri elЪ idi ki, mЖasir dramatur-giya uЭrunda inadlШ vЪ ardШcШl mЖbarizЪ aparmadan qabaqcШl teatr mЪdЪniyyЪti, yeni vЪ mЖkЪmmЪl sЪhnЪ sЪnЪti yaratmaq olmazdШ. вЖnki AzЪrbaycan dramaturgiyasШ gЧzЪl siyasi tЪrbiyЪ mЪktЪbi olmaqla bЪrabЪr, teatrda metod, Жslub, milli forma mЪsЪlЪlЪrinin dЖzgЖn hЪllinЪ, vЪtЪndaЬ-aktyor, vЪtЪndaЬ-rejissor tЪrbiyЪ edilmЪsinЪ, hЪqiqi realist teatr yaradШlmasШna hЪlledici tЪsir gЧstЪrir. TeatrШn hЪyatiliyi onun mЖasirliklЪ Жzvi surЪtdЪ ЪlaqЪdar olmasШndadШr. MЖasirlik sЪnЪtdЪ qanundur. Halbuki, AzЪrbaycan teatrШ bu cЪhЪtdЪn hЪlЪ Вox geridЪ idi. Teatr kЧhnЪlik qalШqlarШnШ aradan qaldШrmaq ЖВЖn bЧyЖk zЪhmЪt sЪrf edЪrЪk Чz professional sЪviyyЪsini xeyli yЖksЪltmiЬ, bir Вox realistik tamaЬalar yaratamШЬ, aktyorlarШ sЪhnЪdЪ ⌠oxumaЭa■ deyil, sadЪ vЪ ifadЪli bir dillЪ danШЬmaЭa ЪsasЪn ЧyrЪtmiЬdisЪ dЪ, hЪlЪ onun bir Вox tamaЬalarШ metodoloji aydШnlШq, mЪfkurЪvi doЭruluq, siyasi yetkinlik etibarilЪ lazШmi sЪviyyЪdЪ deyildi1. 20-ci illЪrdЪ teatr vЪ dramaturgiya uЭrunda gedЪn inadlШ mЖbarizЪlЪrdЪ bЧyЖk MirzЪ FЪtЪli Axundov vЪ C.CabbarlШ ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirmЪkdЪ SЖleyman Sani Axundov, Abdulla ьaiq, ъ.Haqverdiyev, ilk pyeslЪrindЪn fЪrqli olaraq 20-ci illЪrdЪn sonra yazdШЭШ ЪsЪrlЪrindЪ yeni tarixi qЖvvЪlЪrЪ daha Вox ЖstЖnlЖk verir, mЖlkЪdar tifaqШnШn daЭШlmasШnШ bu sinfin mЪsrЪfВiliyi, iВЪridЪn ВЖrЖmЪsi kimi deyil, ictimai hЪyatda baЬ verЪn Вox ciddi sosial dЪyiЬikliklЪrin tЪsiri, kapitalizmin sЖrЪtli inkiЬafШ, yeni sinif vЪ tЪbЪqЪlЪrin vЪ xЖsusilЪ dЪ cЪmiyyЪtin qanunauyЭun inkiЬaf prosesinin tЪlЪbi kimi gЧstЪrirdi. Buna gЧrЪ dЪ inqilabdan ЪvvЪlki pyeslЪrin qЪhrЪmanШ √ liberal fikirli gЪnc mЖlkЪdar indi Чz yerini xalq iВЪrisindЪn ВШxan yeni qЪhrЪmana verir. BelЪ qЪhrЪmanШ biz ъ.Haqverdiyevin ⌠ЪdalЪt qapШlarШ■, ⌠AЭac kЧlgЪsindЪ■, ⌠KЧhnЪ duman■ pyeslЪrindЪ rast gЪlirik■2.

KЪnd Ъhalisi, qadШnlar vЪ cocuqlarШ ВШxmaq ЬЪrtilЪ ⌠AЭac kЧlgЪsindЪ■ pyesindЪ beЬ nЪfЪr iЬtirak edir. ЪsЪr iki pЪrdЪdЪn ibarЪtdir. ъ.Haqverdiyev bu pyesi 1921-ci ildЪ qЪlЪmЪ almШЬdШr. Bu ЪsЪr ilk dЪfЪ 1926-cШ ildЪ ⌠BakШ iЬВisi■ kooperativ nЪЬriyyatШ tЪrЪfindЪn hЪm ЪrЪb, hЪm dЪ latШn ЪlifbasШ ilЪ Вap olunmuЬdur. Sonradan yazШВШnШn 1936-1956-cШ illЪrdЪ Вapdan ВШxan ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■ndЪ daxil edilmiЬ-dir.

Birinci pЪrdЪdЪ hadisЪlЪr Mustafa bЪyin evinin qaba-ЭШnda vaqe olur. BЪyin itaЪtindЪ olan kЪndlilЪr ЪllЪrindЪ oraq, balta, kЖrЪk vЪ s. borc taxШl almaq ЖВЖn Mustafa bЪyin evinin qabaЭШna toplaЬmШЬlar. bЪy isЪ Вox qЪzЪbli vЪ hirslidir. вЖnki kЪndli AtakiЬinin oЭlu CЪfЪr, bЪydЪn icazЪsiz kЪhrizdЪn qol ayШrШb pambШЭШnШ suvarmШЬdШr. Bunun ЖstЖndЪ Mustafa bЪy CЪfЪrin boЭazШna ip salmШЬ, atШnШn yЪhЪrinЪ baЭlayaraq onu kЪndЪ qЪdЪr sЖrmЖЬ vЪ kЪndlilЪrin gЧzЖ qabaЭШnda o ki var dЧydЖrmЖЬdЖr. BЖtЖn kЪnd Ъhli bu hadisЪdЪn mЖtЪЪssir olmuЬdur. Amma heВ biri cЖrЪt edib bЪyЪ, ⌠qaЬШn ЖstЖndЪ gЧzЖn var■ deyЪ bilmir. Mustafa bЪy taxШl istЪyЪnlЪrЪ xШrman vaxtШ bir kisЪ qaytarmaq ЬЪrti ilЪ yarШm kisЪ borc arpa verir. KЪndlilЪr nЪ qЪdЪr yalvar-yaxar edirlЪrsЪ dЪ bЪy sЧzЖndЪn dЧnmЖr. Mustafa bЪylЪr Чz gЖc vЪ ЪzЪmЪtlЪrindЪn istifadЪ edir, kЪndlilЪrdЪ ЪvvЪlki kimi davranШrlar. Bu vЪziyyЪti kЪndli Ocaqverdi Вox yaxЬШ xarak-terizЪ edir: ⌠BЪy, bizim canШmШz bЪrkdir. HЪr ЬeyЪ davamШ-mШz var, nЪ olar dЧyЪndЪ dЧyЪrsЪn. QШzШmШ═ zorla═ evimdЪn ВШxarШb aparШb ЧzЖnЪ siЭЪ elЪdin═ ЪlimdЪn═ nЪ═ gЪldi═ ki,═ yenЪ═ nЪ═ gЪlsin■1. ъ. Haqverdiyev═ Mustafa bЪyin═ simasШnda═ kЪndlilЪri═ adam═ yerinЪ═ qoymayan,═ hЪr═ addШmda onlarШ tЪhqir edЪn, hissiyyatlarШ ilЪ oynayan harШn bЪyliyin Ъsrin ilk onilliyindЪki xarakterik xЖsusiyyЪtlЪrini vermЪk istЪmiЬdir. kЪndli Ocaqverdinin qШzШ, Mustafa bЪyin siЭЪsi GЖlpЪri deyЪndЪ ki, BЪy dЧydЖrdЖyЖ CЪfЪr═ ЧlЖm═ halШndadШr,═ o═ cavab═ verir═ ki, ⌠heВ═ zad═ olmaz. RЪiyyЪtin canШ it canШdШr■.

MЖЪllim═ MirzЪ═ KЪrim═ bir═ neВЪ═ dЪfЪ═ Mustafa═ bЪyi═ xЪbЪrdar═ edir, onu═ kЪndlilЪrin═ haqlШ═ intiqamlarШndan qorxmaЭa ВaЭШrШr. BЪy isЪ bildiyini═ ЪldЪn═ vermЪk═ istЪmir.═ Mustafa═ bЪy kЪndlilЪrin susmaq═ vЪ ardШ-arasШ═ kЪsilmЪk═ bilmЪyЪn═ intiqam═ hissindЪn═ dЪhЬЪtЪ═ gЪlir═ vЪ═ onun sЪbЪbi-ni═ mЖЪllim═ MirzЪ═ KЪrimdЪ═ gЧrЖr.═ MЖЪllim MirzЪ KЪrim isЪ bЪyЪ bildirir ki, ⌠BЪy, camaatШn mЖЪllimi mЪn deyilЪm, vaxt ЧzЖ mЖЪllimdir, zaman ЧzЖ mЖЪllimdir■2.

ъ.Haqverdiyevin═ bir═ pЪrdЪli═ pyeslЪri═ hЪm═ mЧvzu,═ hЪm═ xarakter, hЪm═ dЪ═ bЪdii═ ruhi═ tЪsiri═ etibarilЪ═ mЖxtЪlif═ vЪ═ rЪngarЪngdir. Bu ЪsЪrlЪr iВЪrisindЪ mЪnЪvi-psixoloji Ъhvali-ruhiyyЪ, insan vЪ hЪyat eЬqi, peЬЪ, sЪnЪt vЪ mЪhЪbbЪt mЪsЪlЪlЪrinЪ hЪsr olanlarШ da vardШr. ъdibin ⌠Qoca tarzЪn■i═ belЪ═ ЪsЪrlЪrdЪndir. Pyes═ bir═ pЪrdЪdЪn═ ibarЪtdir.═ Burada═ cЪmi ЖВ nЪfЪr √ sazЪndЪ,═ qoca═ tarzЪn═ vЪ═ ЧvrЪti═ iЬtirak═ edir. ъ.Haqverdiyev bu ЪsЪrindЪ insanШn hЪyata √ cЪmiyyЪtЪ olan bЧyЖk mЪhЪbbЪt hissindЪn, yaЬamaЭШn, varlШЭШn═ mЪna-sШnШ vЪtЪnЪ-xalqa xidmЪtdЪ vermЪk ЖВЖn ЧzЖnЖ═ axtarmasШ,═ tapmaЭa ВalШЬmasШndan, insan tarixВЪsinin qanunauyЭun-luqlarШndan, tЪbiЪtlЪ insanШn ЪlaqЪsi vЪ s. mЪsЪlЪlЪrdЪn bЪhs etmЪk istЪmiЬdir. Qoca tarzЪn bЖtЖn ЬЖurlu hЪyatШnШ sЪnЪtЪ, onu xalqa yaxШnlaЬdШrmaЭa hЪsr etmiЬ, bЖtЖn varlШЭШ ilЪ elinЪ, obasШna, xalqШn yaratdШЭШ mЖqЪddЪs mЪnЪvi sЪrvЪtlЪrЪ, sЪnЪt abidЪlЪrinЪ baЭlanmШЬ vЪ onlarШ daha tЪkmil formada zamandan-zamana keВirmЪk istЪmiЬdir. qoca═ tarzЪn hЪqiqi sЪnЪtin, mЖqЪddЪs vЪtЪndaЬlШq hissinin mЪnЪn vЪ ruhЪn ЧlmЪmЪzliyini qЪbul etsЪ dЪ, onun cismЪn dЪ ЪbЪdi olmasШnШ, xalqШ ЖВЖn daima yaЬamasШnШ da arzulayШr: ⌠NЪ olardШ, insan da ЪlЪfiyyat kimi qШЬda yuxuya gedЪydi vЪ bahar gЪlЪndЪ gЖl-ВiВЪk kimi aВШlaydШ■. Qoca tarzЪnin bu fikrindЪ mЪnalШ qocalШq, mЖqЪddЪs xatirЪlЪrЪ dЧnЪn keВmiЬ gЖnlЪr, gЪlЪcЪk nЪsillЪr ЖВЖn qoyulan yadigarlar, milli sЪnЪtЪ, xalqШn zЪngin yaradШcШlШЭШna vЪtЪndaЬ qeyrЪti, onunla fЪxr etmЪk, ucal-maq, yeni nЪslin, gЪncliyin qarЬШsШnda ЖzЖ aЭ, alnШ aВШq olmaq cЪhdi qabarШq ЬЪkildЪ ifadЪ edilmiЬdir. Yataq otaЭШnda aЭШr vЪziyyЪtdЪ xЪstЪ yatan qoca tarzЪn ЖВЖn ⌠Rast■ dЪsgahШnШ ВaldШqca o, gЪncliyini xatШrlayШr, el tЪrЪfindЪn sevildiyindЪn, hЪrarЪtlЪ qarЬШlandШЭШndan ayrШla bilmir, fЪxr edir, ucalШr, ucaldШqca da ЪbЪdiyyЪtЪ qovuЬur. ⌠Rast■ dЪsgahШ ВalШnШr qoca tarzЪn isЪ xЪyala dalШr: ⌠ьamaxШ yaylaЭШnda yay fЪsli, aydШnlШq bir gecЪdЪ ВayШn kЪnarШnda mЪclis qurulub. Ay durub baЬШmШzШn ЖstЖndЪ, iЬШЭШ dЖЬЖb Вaya. GЧzyaЬШ kimi ВayШn suyu ЬШrШltШ ilЪ axШr vЪ ayШn iЬШЭШ suya dЖЬЖb rЪngarЪng nЪqЬlЪr gЧstЪrir. mЪn haman bu rastШ ВalШram. вay kЪnarШndakШ baЭШn bЖlbЖllЪri sЪs-sЪsЪ verib tar ilЪ bahЪm oxuyurlar. MЪn dayananda onlar da dayanШr, mЪn ВalmaЭa baЬlayanda onlar da oxumaЭa baЬlayШrlar. GecЪ sakit, mЪclis guЬhuЬ ilЪ qulaq verir, guya ay vЪ gЧyЖn ulduzlarШ, hamsШ Чz gЪrdiЬindЪ dayanШb mat-mЪbhut mЪnim ВalmaЭШma qulaq asШrlar. Onda gЧrdЖmki, bir dЪnЪ bЖlbЖl mЪnim ЖstЖmЪ gЪlib ЧzЖnЖ tara ВШrpШb getdi. DЪrhal Mahmud aЭa, allah rЪhmЪt elЪsin, qalxШb mЪnim alnШmdan ЧpЖb dedi: ⌠AfЪrin sЪnЪ! чlmЪ, yaЬa! Budur ЧlmЪyib yaЬayШram, budur ЧlmЪyib yaЬayШram■1. Daha Вox lirik psixoloji Ъhvali-ruhiyyЪ ilЪ baЭlШ olan bu ЪsЪrdЪ ъ. Haqverdiyev sЪnЪt vЪ sЪnЪtkar mЪsЪlЪlЪrini ЧzЖnЪmЪxsus bir formada izah edir. Qoca tarzЪni ucaldan sЪnЪtinЪ mЪhЪbbЪt vЪ vurЭunluqdan baЬqa, hЪm dЪ bu sЪnЪtdЪ dЪrin xЪlqilik, millilik vЪ vЪtЪnpЪrvЪlik gЧrmЪsidir. tarzЪnЪ gЧrЪ hЪr bir kiВik addШmШ ilЪ xalqa yararlШ olmaq, onun etimadШnШ qazanmaq vЪ doЭrultmaq hЪr bir insanШn mЖqЪddЪs vЪtЪn-daЬlШq borcudur. вЖnki yaxЬШ sЪnЪtkar olmaq, sevilmЪk, cЪmiyyЪtdЪ iz qoymaq, kimЪ isЪ bir vaxt lazШm olmaq, xalqШn sevincinЪ sЪbЪb olmaq demЪkdir. ⌠ьЪrqin Ъn namdar tarzЪni═ sizЪ xidmЪt etmЪyЪ hazШrdШr■ deyЪn qoca nЪinki Чz keВmiЬ gЖnlЪrindЪn utanШr, xЪcalЪt ВЪkir, ЪksinЪ Чz hЪyat tarixВЪsi ilЪ fЪxr edir, gЪnclik illЪrini xatШrladШqca fЪrЪhindЪn ucalШr, Чz yerindЪ vЪtЪndaЬ qeyrЪtli, hЪqiqi sЪnЪtkarlar qoyub getdiyi ЖВЖn rahat nЪfЪs alШr. TarzЪn yaЬa dolub qocaldШqca cavanlaЬan dЖnyaya nЪzЪr saldШqca bir yollu, bir ЖzlЖ vЪ bir xЪtli, xЖsusilЪ dЪ heВ kЪsЪ gЖzЪЬtЪ getmЪyЪn, hamШya bir gЧzlЪ baxan tЪbiЪt qanunlarШ haqqШnda arzulara dЖЬЖr, vЪtЪnin, xalqШn xeyrinЪ bu qanunlarda dЖzЪliЬlЪr etmЪk ЖВЖn nЪinki ЧzЖndЪ, hЪtta bЪЬЪruiyyЪtdЪ belЪ gЖc gЧrmЪdikdЪ heyfslЪnir, tЪЪssЖf hissi keВirir: ⌠HeВ bir memar Чz tikdiyi binanШ Чz Ъli ilЪ uВurmaz. BЪs sЪbЪb nЪdir ki, insan kimi gЧzЪl bir binanШ yapan tЪbiЪt tЪxrib edir?■2. Qoca TarzЪn ⌠insan kimi gЧzЪl bina■ deyЪrkЪn cЪmiyyЪtdЪ ЬЪxsiyyЪt, xarakter kimi tanШnan, hЪr bir addШmШ ilЪ vЪtЪndaЬlШq borcu vЪzifЪlЪrinЪ xidmЪt edЪn vЪtЪn ЧvladlarШnШ nЪzЪrdЪ tutur. шnsan anlayШЬШ TarzЪn ЖВЖn ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬmaq, heВ olmasa vЪtЪn vЪ xalq mЪfhumunu mЖЪyyЪn cЪhЪtdЪn mЪhz bu mЖqЪddЪs iЬЪ hЪsr etdiyi ЖВЖn sЖvilmiЬ, ЧlЪndЪ dЪ ЧzЖndЪn sonra gЧzЪl yadigarlar qoyub getmiЬdir.

ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪrdЪ yazdШЭШ kiВik ЪsЪrlЪrin-dЪn biri dЪ ⌠Vaveyla■ pyesidir. шki pЪrdЪdЪn ibarЪt olan bu pyesi ъ. Haqverdiyev 22-ci ildЪ yazmШЬdШr. шlk dЪfЪ 1926-cШ ildЪ ⌠BakШ iЬВisi■ kooperativ nЪЬriyyatШ tЪrЪfindЪn hЪm ЪrЪb, hЪm dЪ latШn ЪlifbasШ il buraxШlmШЬdШr. Sonradan ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■nЪ dЪ salШnmШЬdШr. TЪbliЭi tЪsir gЖcЖ, xarakteri etibarilЪ ъ.Haqverdiyevin digЪr ЪsЪrlЪrindЪn fЪrqlЪnЪn ⌠Va-velya■ 20-ci illЪr ЖВЖn son dЪrЪcЪ═ aktual olan bir mЧvzuya-fanatizmin tnqidinЪ hЪsr olunmuЬdur. чz yaradШcШlШЭШnШ 20-ci illЪrЪ qЪdЪr ЪsasЪn demokratik istiqamЪtЪdЪ aparan, ilk gЖndЪn inqilabВШ-demokrat yazШВШlarla Вiyin-ВiyinЪ gedЪrЪk fanatizmЪ, kЧhnЪ adЪt-ЪnЪnЪlЪrЪ, qadШn ЪsarЪtinЪ qarЬШ inadlШ mЖbarizЪ mЧvqeyindЪ duran ъ.Haqverdiyev 20-ci illЪrdЪn sonra, on ЖВ il ЪrzindЪ yazdШЭШ ЪsЪrlЪrindЪ dЪ ЧzЖnЖn yaradШcШlШq ЪnЪnЪlЪrinЪ sadiq qalmШЬdШr.

ъ.Haqverdiyevin bir pЪrdЪli pyeslЪri onun inqilabdan ЪvvЪlki ЪsЪrlЪrinin mЖЪyyЪn mЪnada mЪntiqi davam olsa da, bu ЪsЪrlЪrdЪ yeni zamanШn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШndan, eyni zamanda, prinsiplЪrindЪn irЪli gЪlЪn bir sШra mЖasir ideyalar, yeni mЪtlЪblЪr vЪ tЪzЪ insanlar diqqЪti cЪlb edir. Bu insanlar ilk nЧvbЪdЪ Чz vЪtЪndaЬlШq duyЭularШ, xЪlqi qeyrЪtlЪri ilЪ maraq doЭurur. TЪsadЖfi deyildir ki, ъ.Haqverdiyevin hekayЪlЪrindЪ olduЭu kimi, kiВik pyeslЪrindЪ dЪ qЪlЪmЪ alШnan hЪr bir mЧvzu insan zamanШn qabaqcШl ideyalarШ ЪhatЪsindЪ tЪhlil vЪ ЬЪrh olunur. ъ.Haqverdiyev inqilabdan ЪvvЪl yazdШЭШ ЪsЪrlЪrindЪ fanatizmin-ЬЪriЪt qanunlarШnШn tЧrЪtdiyi rЪzalЪtlЪri, Ъzab vЪ iЬkЪncЪlЪri, ЬЪriЪt xЪstЪliyinЪ tutulmuЬ insanlarШn faciЪsini tЪsvir etmЪyЪ daha Вox ЖstЖnlЖk verirdisЪ, ⌠dЖnya ondan ЧtrЖ yaranШb ki, bazara gedib, evЪ gЪlib, ВЧrЪk yeyib, namaz qШlШb yatasan■ kimi tЪrki dЖnyalШq tЪbliЭ edЪnlЪrЪ qarЬШ ВШxШrdШsa, kiВik bir pЪrdЪli ЪsЪrlЪrindЪ o, fanatizmi vЪ ЖmumЪn ehkamВШlШЭШ tЪbliЭ edib yayanlarШ ciddi satira atЪЬinЪ tutur, islami zehniyyЪtlЪ mЪdЪniyyЪtin, xurafatla azadlШq vЪ tЪrЪqqinin bir yerdЪ yaЬaya bilmЪmЪsi ideyasШnШ irЪli sЖrЖrdЖ. ъdib bЧyЖk cЪsarЪtlЪ gЧstЪrirdi ki, vaxtilЪ zЪhmЪtkeЬ kЖtlЪlЪrin iradЪsini, dЖЬЖncЪ vЪ yaradШcШlШq qabiliyyЪtini, bЖtЖn hЖquq vЪ ixtiyarШnШ ЪlindЪn almШЬ ЬЪriЪt qanunlarШnШn tЪsiri hЪlЪ dЪ gЖclЖ ЬЪkildЪ qalШr, dЧvrЖn, zamanШn dЪyiЬmЪsindЪn asШlШ olmayaraq, yenЪ dЪ onlar ciddi Ъks fЪaliyyЪt gЧstЪrirlЪr. Ruhani tЪbliЭaqВШlarШn xalq iВЪrisindЪ gЖclЖ tЪrЪfdarlar vЪ mЖdafiЪВilЪri olduЭunu qeyd edЪn Ъdib onlara qarЬШ ardШcШl vЪ═ aramla mЖbarizЪ aparmaq, bir an da olsun geri ВЪkilmЪmЪk ideyasШnШ irЪli sЖrЖrdЖ. Dramaturqun ⌠Va-velya■ pyesindЪ vermЪk istЪdiyi═ mЪtlЪblЪrdЪn biri dЪ bu idi ki, tarixЪn AzЪrbaycan zЪhmЪtkeЬlЪrin═ zЖlmЖn, sitЪmin boyunduruЭu altШna salan fШrШldaqВШ mЪnfur ЬЪriЪt═ xadimlЪri adЪtЪn хranla baЭlШ olmuЬ, ArazШn o tayШndan gЪlЪrЪk xalqШn═ baЬШna min cЖrЪ mЖsibЪtlЪr gЪtirmiЬdir. DЪrviЬ MЪstЪli Ьahlar vЪ ьeyx NЪsrullahlarШn mundar tЧrЪmЪlЪri zaman-dan-zamana sЪlЪflЪrinin vЪhЬi═ ЪnЪnЪlЪrini davam vЪ inkiЬaf etdirmЪyЪ ВalШЬmШЬlar. ⌠Vavelya■ pyesindЪ═ Fazil═ DЪrbЪndi,═ Molla KazШm, Molla Cabbar, Molla Qurban simasШnda═ zЖhur edЪn bu tЧrЪmЪlЪrin ifЬasШnda ъ.Haqverdiyev═ bЧyЖk cЪsarЪt vЪ sЪnЪtkarlШq gЧstЪrmiЬdir. pyesin birinci pЪrdЪsin-dЪ хranda ЬЪhЪr meydanШ tЪsvir olunur. EЬЬЪk ЖstЖndЪ Fazil DЪrbЪndinin heykЪli gЧrЖnЖr.═ MЪhЪrrЪmliyin yaxШnlaЬmasШ mЖnasibЪtilЪ o, ЬЪhЪr ЪhlinЪ bir sШra═ mЪslЪhЪtlЪr verir: ⌠Ey═ insanlar!.. BaxШn mЪnim ЪtrafШmdakШ mЧminlЪrЪ ...═ budur mЪЬhur tacir, dЖnyaya nЪ arЬШnШ, nЪ tЪrЪzisi dЖz olmayШb, peЬЪsi═ avam═ kЪndlilЪrЪ═ ВЖrЖk═ malШ ikiqat qiymЪtЪ aldadШb satmaq olub, neВЪ yetimЪ qЪyyum olub, mallarШn yeyib...Amma ey qЪflЪtdЪ yatanlar!Ey═ insanlar! Bilin, bircЪ hЪqiqЪt aЬura gЖnЖ sidqi-dildЪn aЭlamaЭШna gЧrЪ cЪmi gЖnahlarШ baЭШЬlanШb, ЧzЖnЪ dЪ mЪnimlЪ bir yerdЪ behiЬtdЪ mЪkan═ verilib. Budur, otuz il kЪndxudalШq etmiЬ. Budur, mЪЬhur qoВ ki,═ ЪlindЪn hesabsШz qanlar tЧkЖlЖb.═ Budur, mЪЬhur ЬЖrbi ki, ildЪ on bir ay ayШq olmayШb. BircЪ═ mЪhЪrrЪm═ ayШ═ iВkini═ kЪnar═ edib═ qoyub,═ tЪziyЪdar olub .. GЧrЖn bunlarШ, ibrЪt edin■1. ъ.Haqverdiyev Fazil DЪrbЪn-dinin nitqinin zahiri tЪsir dairЪsinin nЪ qЪdЪr geniЬ olduЭu-nu gЧstЪrmЪklЪ, onun═ daxili═ mЪzmun vЪ═ mЪnasШnda═ qoru-nub saxlanШlan gЖclЖ ЬЪkildЪ tЪbliЭ olunan dЪrin═ ideyanШ da═ qabarШq═ ЬЪkildЪ═ verir.═ Bu═ nitq eyni zamanda tipi Чz dili ilЪ═ ifЬa═ etmЪk═ mЪnasШnШ═ Чz═ ЪhatЪli═ satirik═ dairЪsi═ ilЪ, hЪdЪfЪ═ kЪskin═ tЪnqidi mЖnasibЪti═ vЪ═ onu═ ЧldЖrЖcЖ═ satira atЪЬinЪ tutmasШ═ ilЪ dЪ diqqЪti cЪlb edir. ъdib═ gЧstЪrir═ ki,═ yЖzlЪrlЪ═ cinayЪt═ iЬlЪdЪn,═ mЪzlumlarШn═ gЧz═ yaЬlarШna═ sЪbЪb olan═ mЪnfur═ vЪ tufeyli═ adamlarШ═ ЬЪriЪt qanunlarШ═ mЖdafiЪ═ edib. CinayЪtlЪrindЪn asШlШ olmayaraq═ mЪhЪrrЪmlik gЖnЖ═ bir dЪfЪ aЭlamaqla gЖnahlarШnШn═ hamШsШnШ═ tЪmizlЪyЪn═ bu satqШnlar hЪmiЬЪ xalqa lЪkЪ olub. ъ.Haqverdiyev ЬЪriЪt qanunlarШnШn bu ⌠ЪdalЪtini, mЪrhЪmЪtini, ЖrЪyi geniЬliyini■ gЧstЪrmЪkШЪ, zЪhmЪtkeЬ insanШn faciЪsinЪ sЪbЪb olan subyektiv vЪ obyektiv amillЪri izah edir, kasШb, canЪ doymuЬ insanlarШ ayШlmaЭa, Чz haqq vЪ hЖquqlarШnШ dЪrk etmЪyЪ ВaЭШrШr. PyesdЪ ciddi ЬЪkildЪ tЪnqid edilib ifЬa olunan obrazlardan biri dЪ Molla KazШmdШr. ъ.Haqverdiyev onu хranda fala baxan, Qafqazda isЪ mЪrsiyЪxan kimi tЪqdim edir. Molla KazШm dini, ЬЪriЪt qanunlarШnШ ЪldЪ bayraq edib istЪdiyi cildЪ girЪn, xalqШ hiylЪ vЪ fШrШldaq yolu ilЪ tovlayШb qazandШЭШnШ ЪlindЪn alan qorxunc bir tipdir. O, mЪnfur rЖЬvЪtxorluqdan xainlik vЪ ЪxlaqsШzlШЭa qЪdЪr Вirkin═ bir═ yol keВir. YazШq vЪ faЭШr═ insanlarШn═ namusuna═ Ъl atШr. ⌠Molla Qiyas ocaЭШna ЬЪkk gЪtirЪnin gЧzlЪri tutular■ (Molla Qiyas Molla KazШmШn atasШdШr-A. A.) deyЪ qadШnlarШ tovlayШb Чz toruna salmaq istЪyir. ъ.Haqverdiyev Molla KazШmШ Чz dili ilЪ ifЬa edir: ⌠NiyЪ, mЪn dЧy-sШndШr dolanШram. Duadan filandan yazШb camaatШn karШna gЪlirЪm, camaat da mЪnim karШma gЪlsin. AllahШn dЧvlЪtindЪn nЪ Вoxdur dЖnyada baЬ qulaq, nЪ qЪdЪr istЪyirsЪn qШrx. DoЭrudur,═ camaat═ bir═ qЪdЪr═ ayШlana═ oxЬayШr, caduya,═ filiala inanmШrlar, Ъmma yenЪ dЪ bizЪ kifa-yЪt elЪyЪn qЪdЪr tapШlШr■1. Molla KazШm gЖclЖ bir hiylЪgЪrlik mЪktЪbi keВЪn adamdШr. O, dinin imkanlarШnШn═ dЪrinliyi═ ilЪ═ bilЪn,═ onun═ tЪsir═ gЖcЖ,═ iЬlЪnmЪsi═ mЖmkЖn vЪ zЪruri olan yeri hЪr tЪrЪfli saf-ВЖrЖk edЪn bir adamdШr. Adi dindarlШq-dan,═ bЧyЖk═ vЪ═ gЖclЖ═ din═ fШrШldaqВШsШna qЪdЪr═ qorxunc═ bir═ yol keВЪn: ⌠biz hamШmШz meymunoynadanШq■, ⌠kor═ leylЪyin═ yuvasШnШ allah═ Чz═ Ъli═ ilЪ═ tikЪr■, ⌠ВЖn gЪldi mЪhЪrrЪm,═ yenЪ═ meydan═ da bizimdir,═ meydan═ da═ bizim,═ ЪrsЪdЪ═ cЧvlan═ da═ bizimdir■ - deyЪn═ bu insan═ qatili═ son═ anda═ xalqШn═ qЪzЪbi-nЪ═ gЪlir,═ ayШlmШЬ, haq vЪ hЖquqlarШnШ═ dЪrk═ edЪn═ insanlarШn═ Ъli═ ilЪ mЪhv═ edilir. ъ.Haqverdiyev Molla Cabbar, KЪrbЪla-yi Xudaverdi, Molla Qurban surЪtlЪrinin tЪhlilindЪ═ dЪ═ bu═ yol═ ilЪ═ gedir. ═PyesdЪ═ ayШlan, Чz═ hЖquqlarШnШ baЬa dЖЬЪn insanlarШn mЖbarizЪ Ъzmini ъ.Haqverdiyev Вox real vЪ canlШ sЪhnЪlЪrdЪ tЪcЪssЖm etdirir. ⌠Vavelya■da daxil olmaqla ъ.Haqverdiyevin kiВik sЪhnЪ ЪsЪrlЪrinin ЪhЪmiyyЪti yalnШz═ onlarШn yaxЬШ═ bir═ bЪdii═ ЪsЪr olmalarШnda═ deyildi. Bu═ ЪsЪrin═ tЪsir dairЪsi Вox geniЬdir. YalnШz bir faktШ gЧstЪrmЪk═ kifayЪtdir═ ki,═ bu═ ЪsЪrlЪr═ teatrШn repertuar mЪsЪlЪsindЪki═ axtarШЬlarШna,═ aktyor═ vЪ═ rejissor═ kadrlarШnШn═ yetiЬmЪsi═ vЪ═ tЪkmillЪЬmЪsinЪ geniЬ imkan═ vЪ═ ЬЪrait═ yaradШr,═ hЪr═ ЬeydЪn═ ЪvvЪl dЪ AzЪrbaycan═ teatrШnШn═ realizm═ prinsiplЪri═ ЪsasШnda═ inkiЬaf etmЪsi vЪ mЧhkЪmlЪnmЪsinЪ bЧyЖk kЧmЪklik gЧstЪ-rirdi. вЖnki ъ.Haqverdiyev teatrШ hЪddindЪn artШq Вox═ sevirdi.═ Onu═ dramaturgiya═ alЪminЪ═ gЪtirЪn, ВЪkЪn═ bЪlkЪ dЪ═ bu═ bЧyЖk═ vЪ═ Жlvi═ sevgi hissi olmuЬdur. ъ.Haqverdiyev═ ЖВЖn═ ⌠teatrШ═ sevmЪk,═ hЪr═ ЬeydЪn═ ЪvvЪl═ orada═ ВalШЬanlarШ-aktyorlarШ sevmЪk, Чz qЪhrЪmanlarШnШn qЪlbini, xarici gЧrkЪmini, geyimini tapan, dЖzЪldЪn bir yeri sevmЪk■ demЪk idi. Teatr vЪ dramaturgiyaya olan belЪ dЪrin mЪhЪb-bЪt hissi ъ.Haqverdiyevin gЖclЖ vЪtЪndaЬlШq qeyrЪti vЪ qЖdrЪti ilЪ, dЧvrЖnЖn ж.HacШbЪyov, C.MЪmmЪdquluzadЪ, S.S.Axundov, A.ьaiq, C.Zeynalov, S.Ruhulla, M.ъ.ъliyev, H.A.Abbasov vЪ digЪr vЪtЪndaЬ sЪnЪtkarlar ilЪ mЧhkЪm ЪqidЪ, ЪmЪl dostluЭu ilЪ baЭlШ idi. Bu dostluq, qarЬШlШqlШ ЪlaqЪ vЪ tЪsir heВ ЬЖbhЪsiz ki, ЧzЖnЖn son dЪrЪcЪ mЖsbЪt tЪsirinin nЪinki ъ.Haqverdiyevin ayrШ-ayrШ ЪsЪrlЪrinЪ gЧstЪr-miЬ, hЪmВinin bЖtЖn yaradШcШlШЭШna aydШnlШq gЪtirmiЬdir. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, ъ.Haqverdiyev 20-ci illЪrdЪ yazdШЭШ ЪsЪrlЪrinЪ zЪmanЪsinion gЧzЖ ilЪ baxmШЬ, mЖasir hЪyatla baЭlШ olan mЪsЪlЪlЪrЪ ЖstЖnlЖk vermiЬdir. ъ.Haqverdiyev mЧvzusu tarixdЪn, xalq yaradШcШlШЭШndan, ЪfsanЪ vЪ macЪra-lardan alШnmШЬ ЪsЪrlЪrindЪ dЪ bu yolla getmiЬ, dramaturji materialdakШ mЖasir hЪyatla uyuЬan cЪhЪtlЪri Чn plana ВЪkmiЬdir. Buna gЧrЪ dЪ ъ.Haqverdiyev nЪzЪri biliyi ilЪ bЪdii yaradШcШlШЭШ arasШnda sШxШ bir ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq yaran-mШЬdШr. TЪsadЖfi deyil ki, ъ.Haqverdiyev ⌠uzun illЪr teatr vЪ dramaturgiya mЪsЪlЪlЪri ilЪ mЪЬЭul olmuЬ, AzЪrbaycan xalq teatrШnШn═ mЪnЬЪyini, onun mЖxtЪlif tЪzahЖrlЪrini ЧyrЪnmiЬ═ vЪ bu barЪdЪ Чz fikir vЪ mЖlahizЪlЪrini sЧylЪmiЬdir. O, teatr haqqШnda yazdШЭШ ayrШ-ayrШ mЪqalЪlЪrindЪ bЖtЖn yaradШcШlШЭШ-na xas olan bir tЪrzdЪ realizm mЧvqeyindЪn ВШxШЬ edЪrЪk dЧvrЖn aktual mЪsЪlЪlЪrindЪn sЧhbЪt aВmШЬ, daha canlШ vЪ konkret misallarla teatrШn, ЖmumiyyЪtlЪ, incЪsЪnЪtin vЪ ЪdЪbiyyatШn problem mЪsЪlЪlЪrini ЬЪrh etmiЬ, sЪnЪtkarlШЭШn vacib mЪsЪlЪlЪrini gЧstЪrmiЬdir■1. DemЪli ъ.Haqverdiyev bЧyЖk dramaturq olduЭu qЪdЪr dЪ gЖclЖ ЪdЪbiyyat teatr nЪzЪriyyЪВisi vЪ tЪnqidВisi idi. Bununla yanaЬШ, o, teatrla baЭlШ olan, bЖtЖn ЧmrЖnЖ sЪhnЪyЪ hЪsr edЪn ziyalШlarШn yaxШn dostu vЪ xeyirxahШ olmuЬdur. ъ.Haqverdiyevi ⌠SЪhnЪ qurbanШ■ kimi mЖqЪddЪs bir pyes yazmaЭa sЧvq edЪn duyЭu vЪ hiss dЪ mЪhz bununla ЪlaqЪdar idi. ъ.Haqverdiyev qeyd edirdi ki, bu ЪsЪri bЧyЖk sЪnЪtkar H.ъrЪblinskinin yeddinci ildЧnЖmЖ mЖnasibЪtilЪ 1926-cШ ildЪ yazmШЬdШr. Bir mЪsclis-dЪn ibarЪt olan pyesdЪ H.ъrЪblinski, anasШ, dayШsШ vЪ yoldaЬШ aktyor VЪli iЬtirak edir. Pyes bir pЪrdЪdЪn ibarЪt olsa da, Ъdibin qaldШrdШЭШ mЪsЪlЪ Вox bЧyЖkdЖr. Burada inqilabdan ЪvvЪlki feodal-patriarxal hЪyatШn acШ nЪticЪlЪri gЧstЪrilir, nadanlШqla mЪdЪniyyЪtin, ЧlЖmlЪ hЪyatШn, iЬШqla qaranlШЭШn mЖbarizЪsi verilir vЪ Ъn ЪsasШ da nadanlar, cahil-lЪrlЪ, bЖtЖn ЧmrЖnЖ sЪhnЪyЪ, xalqШn ayШlmasШ vЪ tЪrЪqqisi iЬinЪ sЪrf edЪn fЪdakar insanlar qarЬШlanШr. ъ.Haqverdiyev dЪhЬЪtli qaranlШqlar iВЪrisindЪ parlayan insanlarШn facviЪsin-dЪ gЪlЪcЪk hЪyat, yeni, uЬШqlШ gЖnlЪr ЖВЖn qorunan, yadigar saxlanШlan mЖqЪddЪs ideyalardan, saЭlam arzulardan danШЬШr.═ H.ъrЪblinskinin ЬЪxsindЪ elm, mЪdЪniyyЪt, teatr vЪ dramaturgiya uЭrunda fЪdakar mЖbarizЪ aparan insanlarШn canlШ obrazlarШnШ verir. ъsЪr ъrЪblinskiyЪ bЧyЖk mЪhЪbbЪt hissi ilЪ yazШlmШЬdШr. ъ.Haqverdiyev yeniliklЪ kЧhnЪliyin mЖbarizЪsindЪ son dЪrЪcЪ orijinal faktlardan istifadЪ edir, canlШ vЪ tЪsirli sЪhnЪlЪr yaratmaq ЖВЖn Ъsrin ilk onilliyindЪn tutarlШ faktlar vЪ qabarШq hadisЪlЪr gЧtЖrЖr: ⌠VЪli, gЧrЖrsЪn-mi? KЖВЪdЪ gЖnЖm bu, bazarda gЖnЖm bu. ъmi, dayШ, qohum, qardaЬ, hamШ mЪndЪn Жz dЧndЪrib. KЖВЪdЪ uЬaqlar mЪni daЬlayШrlar. Bir gЖn bu insanlar mЪni ЧldЖrЪcЪklЪr. Bu mЪnim yЪqinimdir. Amma qoy ЧldЖrsЖnlЪr. NЪ qЪdЪr canШm saЭdШr, mЪslЪkimdЪ mЧhkЪm durmuЬam vЪ duracaЭam■1.

Dramaturqun bu tЪsviri keВmiЬ hЪyatШ, onun ictimai mЖnasibnЪtlЪrdЪki mЧvqeyini ЧyrЪnmЪk ЖВЖn kifayЪtdir. H. ъrЪblinskinin bЧyЖklЖyЖ onda idi ki, o, belЪ bir mЖhitdЪ gЖclЖ vЪtЪndaЬlШq qeyrЪti gЧstЪrir, xalqШnШn, vЪtЪninin gЪlЪcЪ-yini dЖЬЖnЖrdЖ. шnanШrdШ ki, bir gЖn vЪtЪn ЧvladШ Чz canlarШnШ xalqШn iЬШqlШ gЪlЪcЪyi uЭrunda mЖbarizЪlЪrЪ hЪsr etmiЬ oЭul-larШnШn haqlШ mЖbarizЪlЪrinЪ inanacaq vЪ onlarШn xidmЪt-lЪrini yЖksЪk qiymЪtlЪndirЪcЪklЪr: ⌠Bizim yolumuz batmaz bir gЖnЪЬЪ tЪrЪfdir. Qoy kor ЬЪpbЪrЪlЪr Чz qaranlШq yuva-larШnda dЖnyadan bixЪbЪr yatШb═ ЧzlЪrini insan hesab etsin-lЪr. Bir vaxt gЪlЪr, kimin insan olduЭu mЪlum olar■2. Bu bЧyЖk sЪnЪtkarШn sЧzЖnЖn haqq olmasШnШ zaman ЧzЖ tЪsdiq etdi. H.ъrЪblinski yenidЪn hЪyata qayШtdШ. QЪdirbilЪn xalqШmШz elm, sЪnЪt, sЪhnЪ vЪ mЪdЪniyyЪt fЪdaisinin ЬЪrЪfli vЪ faciЪli hЪyat yolu vЪ tarixВЪsi qarЬШsШnda dayandШ, Чz mЖdrik vЪ mЪЭrur keВmiЬini gЧrdЖ vЪ onu iftixar hissi ilЪ yad etdi. вЖnki H.ъrЪblinski hЪqiqЪtЪn bir ЪsgЪr kimi, vuruЬ meydanШnda hЪlak olan mЪrd bir dЧyЖЬВЖ ЬЪhid oldu. Onun fЪdakar hЪyatШ teatr tariximizin Ъn ЬЪrЪfli sЪhifЪlЪri, yЖksЪk sЪnЪti isЪ mЪdЪniyyЪtimizin parlaq nailiyyЪtidir. O, sЪhnЪ ЖВЖn doЭulmuЬ, sЪhnЪ ЖВЖn ЧlmЖЬdЖr. Onun hЪyatШ da, ЧlЖmЖ dЪ xalqШn azadlШЭШ, tЪrЪqqisi yolunda vuruЬmalar ЖВЖn hЪqiqЪtЪn mЪnalarla zЪngin ibrЪtli vЪ ЪlamЪtdar bir hadisЪdir. Onun sЪnЪti dЪ, mЖbarizЪsi dЪ, mЖbarizЪ meydanШnda hЪlak olmasШ da humanist vЪtЪndaЬlШq aktШdШr■1. ъ.Haqverdiyevin bir pЪrdЪli kiВik ⌠SЪhnЪ qurba-nШ■ pyesindЪn alШnan tЪsir mЪhz belЪdir. ъ.Haqverdiyevin ЧzЖ dЪ o gЖnlЪri yaЬayШb, ictimai ziddiyyЪtlЪrin Ьahidi olduЭu ЖВЖn H. ъrЪblinskini anlamayan, onun son dЪrЪcЪ dЪrin vЪtЪndaЬlШq hissi vЪ qЖruru ilЪ yoЭrulmuЬ xidmЪtlЪrini baЬa dЖЬmЪyЪn mЖhiti, qorxunc vЪ iyrЪnc zamanШ tЪnqid atЪЬinЪ tutur. ⌠Molla NЪsrЪddin■ ЪnЪnЪlЪrinЪ sadiq qalaraq, kЧhnЪ dЖnyanШn adamlarШna, adЪt vЪ qaydalarШna═ ЬiddЪtli surЪtdЪ gЖlЖrdЖ. ⌠KeВmiЬ gЖnlЪr■ arzusunda olan bЪylЪrdЪn baЬlamШЬ, ⌠qiraЪt■ ЧyrЪnЪn MЪЬЪdi Qulamlara, mЪslЪkini pula satan ⌠tЪnqidВi■dЪn baЬlamШЬ vЪzifЪsindЪn istifadЪ edЪn Вinovnik HЪsЪn AЭalara (⌠MirzЪ SЪfЪr), yemЪkdЪ yarШЬan ъrdЪbil xanШna (⌠Yeni tЪbabЪt■) qЪdЪr bЖtЖn pis, kЧhnЪ, ziyalШ adamlar, Haqverdiyevin bЪdii tЪnqid atЪЬinЪ tutulmuЬlar■2.

ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪrdЪ yazdШЭШ kamil ЪsЪrlЪrin-dЪn biri ⌠KЧhnЪ duman■dШr. Bu, Ъdibin ikinci tarixi dramШ olsa da, Чz ideya mЧvzusu. HadisЪlЪrЪ vЪ tarixi faktlara yanaЬma taktШna gЧrЪ dramaturqun ЪksЪr ЪsЪrlЪrindЪn fЪrqlЪnir. DЧrd pЪrdЪdЪn ibarЪt olan bu ЪsЪri ъ.Haqver-diyev ilk dЪfЪ 1927-ci ildЪ ⌠Baba yurdunda■ pyesi ilЪ birlikdЪ ⌠KЧhnЪ duman■ adШ═ altШnda ayrШca kitab ЬЪklindЪ Вap etdirmiЬdir. 20-30-cu illЪr ЪdЪbi tЪnqidi bu ЪsЪrlЪri vahid bir pyes kimi qЪbul etmiЬ, ⌠Baba yurdunda■nШ ⌠KЧhnЪ duman■Шn mЪntiqi ardШ, davamШ kimi qiymЪtlЪndirmiЬlЪr. HansШ ki, ⌠KЧhnЪ duman■ ilЪ ⌠Baba yurdunda■ pyesi arasШnda istЪr mЧvzu, istЪrsЪ dЪ tarixilik nЧqteyi-nЪzЪrdЪn mЖЪyyЪn ЪlaqЪ vЪ yaxШnlШq olsa da, bunlarШ eynilЪЬdirmЪk olmaz. Bu pyeslЪri bir-birinЪ oxЬadan vЪ yaxШnlaЬdШran qanunauyЭun inkiЬafШn sistemlЪ vЪ ardШcШl ЬЪkildЪ izlЪnmЪsi, mЖhitЪ vЪ mЖasir ЬЪraitЪ uyЭun pЖxtЪlЪЬЪn xarakterinin ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ dЪrki vЪ azadlШq hЪrЪkatШnШn klassik vЪ mЖasir mЪrhЪlЪlЪrinin nizamla verilmЪsi cЪhdidir. ъ.Haqverdiyev hЪr iki pyesdЪ bЧlgЖ prinsipinЪ ciddi riayЪt edib vЪ hЪr ЪsЪrin hЪyat materialШnШ dЖzgЖn tЪyin etdiyi ЖВЖn bu ЪsЪrlЪr bir-birindЪn ЪsaslШ surЪtdЪ fЪrqlЪnir. DigЪr tЪrЪfdЪn ЪgЪr bu ЪsЪrlЪri bir anlШЭa bahid bir pyes kimi qЪbul etsЪk, onda istЪr janr vЪ istЪrsЪ dЪ sЪhnЪ tЪlЪbatШ vЪ teatr prinsiplЪri nЧqteyi-nЪzЪrindЪn bir sШra maraqlШ suallara cavab tapmalШyШq. ъvvЪlЪn tЪxminЪn iki Ъsrlik bir dЧvrЖn sosial vЪ psixoloji hЪyat materialШnШ bir ЪsЪrdЪ vermЪyin qeyri-mЖmkЖn olduЭunu qeyd etmЪliyik, sonrasШ doqquz pЪrdЪ, iki hissЪli bir tamaЬaya sЪbrlЪ vЪ aramla baxan oxucu haqda dЖЬЖnmЪliyik. NЪhayЪt, belЪ uzun vЪ bЧyЖk ЪsЪr yazmaqda dramaturqun mЪqsЪdini ЧyrЪnmЪliyik. Bax, buna gЧrЪ dЪ ъ.Haqverdiyevin ЧzЖ dЪ bu ЪsЪrlЪri mЖstЪqil, ayrШ-ayrШ ЪsЪrlЪr kimi qeyd etmiЬ vЪ yeni pyeslЪrinin siyahШsШnШ tutarkЪn bunlarШ bir yerdЪ yox, sШra ilЪ ayrШ-ayrШlШqda yazmШЬdШr. ъlaqЪyЪ gЪldikdЪ nЪinki ъ.Haqverdiyev bu iki ЪsЪri arasШnda, ЖmumЪn bЖtЖn pyeslЪri arasШnda bu vЪ ya digЪr mЪnada ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq mЧvcuddur. ⌠KЧhnЪ du-man■ pyesinin mЧvzusu xanlШqlar dЧvrЖndЪn gЧtЖrЖШmЖЬ-dЖr. XVшшш Ъsrin feodallarШndan olan PЪrviz xan pyesin Ъsas obrazШ kimi verilir. O, ЧlkЪsinin dЪrdli, ЪlЪmli gЖnlЪrini yaradan, Чz Вirkin ЪmЪllЪri ilЪ mЪmlЪkЪti qorxunc vЪ dЪhЬЪtli bir diyara ВevirЪn vЪhЬi bir xandШr. PЪrvizin qЪddar-lШЭШ o yerЪ ВatШr ki, adam alШb satmaqda, mЖxtЪlif formalШ cЪza tЪdbirlЪri tЪtbiq etmЪkdЪ padЬahlШq tarixindЪ birinci yerЪ ВШxШr. жstЖndЪn xeyli vaxt keВmЪsinЪ baxmayaraq feodalizm dЧvrЖndЪ dЪ quldarlШq zamanШnШn cЪza tЪdbirlЪ-rindЪn istifadЪ edЪn PЪrviz xan ЖВЖn insanla heyvan arasШn-da fЪrq yoxdur. O, adam ЧldЖrmЪkdЪ, nahaq qanlar tЧkmЪkdЪ, insanШ oyuncaЭa ВevirmЪkdЪ xЖsusi ad ВШxarШr. O, kЪndlilЪrin kiВik mЖvЪffЪqiyyЪtini belЪ gЧrmЪk istЪmir, onlarШ hЪmiЬЪlik itaЪtdЪ saxlamaq ЖВЖn ЪlindЪn gЪlЪni edir. ьallaq altШnda adam ЧldЖrmЪk, asdШrmaq, gЧz ВШxarmaq, qulaq, burun kЪsdirmЪk, diri-diri divara hЧrdЖrmЪk PЪrviz xan ЖВЖn adi haldШr. ъ.Haqverdiyev onu insani sifЪtlЪrdЪn mЪhrum, amansШz, rЪhmsiz, zalШm bir cЪllad kimi yaratmШЬdШr. чz haqqШnШ tЪlЪb etdiyi, namusunu qoruduЭu ЖВЖn kЪndli Allahqulunu Ьallaq altШnda ЧldЖrЖr, qШzШ GЖlsЪnЪmni zorla hЪrЪmxanasШna aparШr, oЭlu BЪdЪli RЪhim xana satШr: kasШb kЪndli Allahqulu PЪrviz xanШn vЪhЬi hЪrЪkЪtlЪrinЪ dЧzmЪyЪrЪk deyir: ⌠...Xan, oЭlumu aparШb mЪni kЧmЪksiz qoydun. шndi dЪ mЪnim namusuma Ъl atШrsan? AdШnШ belЪmi ata qoyubsan? BatsШn sЪnin kimi ata! SЪn ata deyilsЪn, qaМiВЪnsЪn, canavarsan!... bir allah ki, camaatШn ixtiyarШnШ sЪnin kimi canavara tapЬШrШb, elЪ allaha mЪn bЪndЪlik elЪmЪk istЪmirЪm!■1. ъ.Haqverdiyev PЪrviz xanШ mЖlkЪdar tifaqШnШn, xanlШq Жsul-idarЪsinin Ъsas mahiy-yЪtini, xarakter xЖsusiyyЪtlЪrini daha aydШn nЪzЪrЪ ВarpdШr-maq ЖВЖn bir obyekt kimi gЧtЖrЖr. Bu obrazdan ВШxШЬ edЪrЪk klassik dЧvrlЪrin hakim vЪ xalq anlayШЬШna, insan vЪ zaman, ЬЪxsiyyЪt vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪrinЪ Чz mЖnasibЪtini bildirir. ⌠KЧhnЪ duman■ ъ.Haqverdiyevin dЖnyagЧrЖЬЖndЪ yaranan dЪrin sosial inkiЬafШ Ъks etdirmЪk baxШmШndan da maraqlШdШr. ъvvЪlki ЪsЪrilЪrindЪ mЖlkЪdarlШЭШn, xЖsusilЪ dЪ mЧvcud milli Жsul-idarЪnin tЪdricЪn zЪiflЪyЪrЪk mЪhv olmasШnШ onun Чz daxili inkiЬaf qanunlarШnda gЧrЪn, xЖsusi mЖlkiyyЪtХМ tЖfeyli xarakteriМХМ ЬЪxsi istЪklЪri, Жmumi mЪnafei ЖstЪlЪmЪsi ilЪ izah edЪn ъ.Haqverdiyev ЪksЪr ЪsЪrlЪrindЪ, o cЖmlЪdЪn ⌠KЧhnЪ diman■da daha irЪli gedЪ-rЪk hadisЪlЪri dЪrindЪn izlЪyir, mЖlkЪdarlШЭШn mЪhvini kЪndli kЖtlЪlЪrinin azadlШq hЪrЪkatШnШn tЪsiri ilЪ ayШlmasШ, mЧvcud ictimai quruluЬun gediЬi vЪ sinfi ziddiyyЪtlЪrin daha da dЪrinlЪЬmЪsi ilЪ ЪlaqЪlЪndirir. MЪhz buna gЧrЪdir ki, PЪrviz xanШn zЖlmЖnЪ etiraz ЪlamЪti olaraq bir dЪstЪ kЪndli gЪnclЪr ilЪ daЭlara ВЪkilЪn, qaВaqВШlШq edЪn Allahqulu oЭlu BЪdЪl silahlШ dЪstЪlЪr dЖzЪltmЪklЪ ayШlmaq, Чz haqq vЪ hЖquqlarШnШ dЪrk etmЪk ЪrЪfЪsi keВirЪn mЧvcud ictimai quruluЬa iЬarЪ edirdi. ЪslindЪ BЪdЪlin bu hЪrЪkЪti ЬЖurlu ЬЪkildЪ meydana ВШxan, mЧvcud ictimai quruluЬu dЪyiЬmЪk mЪqsЪdi daЬШyan bir hЪrЪkЪt deyildi. BЪdЪldЪ inqilabi Ъhvali-ruhiyyЪ axtarmaq, onu azadlШq hЪrЪkatШnШn baЬВШsШ hesab etmЪk dЖzgЖn olmaz. BЪdЪl sadЪcЪ olaraq kЪndlilЪrdЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn zЖlmЪ, iЬkЪncЪlЪrЪ qarЬШ ayШlma prosesini, ЪsarЪtdЪn qurtarmaq ЖВЖn ВarЪlЪr vЪ yollar axtaran kЪndli psixologi-yasШnШ ifadЪ edЪn bir obrazdШr. O, ictimai ЬЪxsiyyЪt sЪviyyЪsinЪ yЖksЪlЪ bilmЪmiЬdir, onda hЪlЪ dЪ subyektiv meyllЪr, ЬЪxsХ intiqam hissi gЖclЖ ЬЪkildЪ qalШr. Ona gЧrЪ dЪ BЪdЪl terrordan, ЬЪxsi intiqam almaqdan uzaЭa gedЪ bilmir. FЪrdi mЖbarizЪ ЖsullarШna uyЭun olaraq yeri gЪlЪndЪ═ PЪrvizin dЖЬmЪni Abdulla xanla birlЪЬir, satqШn kЪndxuda RЪcЪbdЪn, xanШn vЪkili MirzЪ хsmayШldan atasШ vЪ bacШsШnШn intiqamШnШ alШr. Bununla da kifayЪtlЪnir. шstЪr PЪrvizin vЪ istЪrsЪ dЪ kЪndxuda RЪcЪb vЪ vЪkil MirzЪ хsmayШlШn yerini tutacaq gЪlЪcЪk yaltaqlar haqqШnda fikirlЪЬmЪk belЪ istЪmir. BЪdЪlin belЪ fЪaliyyЪti sadЪcЪ olaraq tarixi inkiЬafШn bir formasШnШ, kiВik bir epizodunu xatШrladШr. BЪdЪl yalnШz feodal zЖlmЖnЪ qarЬШ ayШq olmaq, zЖlmЪ etiraz edib, ayaЭa qalxmaq mЪsЪlЪsini dЪrk etmЪyin dЖzgЖn bir yol olduЭunu gЧstЪrdiyi ЖВЖn maraqlШdШr. Bu da gЪlЪcЪk inqilabi mЖbarizЪ-lЪrin Ъn ibtidai, ilkin vЪ sadЪ formasШ kimi ЬЖbhЪsiz ki, xЖsusi ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. ъ.Haqverdiyev kЪndli etirazШ-nШn ilk formasШnШ Allahqulunun dili ilЪ Вox gЧzЪ ifadЪ edir: ⌠... MЪnim oЭlum getdi, qШzШm═ getdi, namusum ayaq altШnda tapdandШ, canШm da gedir! Xan mЪni dara ВЪkdir-mЪsЪ dЪ mЪn ЧzЖm dЖnyaДa bundan sonra yaЬamayacaЭam! HeВ kЪsdЪn bu saat qorxum yoxdur! (xana) Xan, sЪnin atan Surxay xan mЪnim atamШ qayadan atdШrdШ. YazШq qayanШn sinЪsindЪ bitmiЬ bir kola iliЬib baЬШ ЖstЖndЪ asШlШ qaldШ. QuzЭunlar, ВalaЭanlar diri-diri onun bЪdЪnini sЧkdЖlЪr. AxШrda kiЬinin quru sЖmЖklЪri qayanШn dibinЪ tЧkЖldЖ. SЪn dЪ mЪni dara ВЪkdirirsЪn, nЪ eyb elЪr?! ⌠KЧhnЪ dudman■da ъ.Haqverdiyevin mЖvЪffЪq olduЭu digЪr mЪsЪlЪ ondan ibarЪtdir ki, bЖtЖn insanlar, istЪr mЖsbЪt vЪ istЪrsЪ dЪ mЪnfi cЪbhЪni tЪmsil edЪnlЪr olsun, hЪr iki xЖsusiyyЪti ilЪ, ictimai mЖnasibЪtlЪr ЪhatЪsindЪ gЧtЖrЖlЖr. MЪhz buna gЧrЪ dЪ hЪm PЪrviz xanШn gЖnЖ-gЖndЪn artan vЪ dЪhЬЪtli xarakter alan zЖlm vЪ iЬkЪncЪlЪri vЪ hЪm dЪ gЪrgin gЖnlЪrЪ mЖvazi ЬЪkildЪ gЖclЪnЪn kЪndli narazШlШqlarШ mЧvcud ictimai quruluЬun xarakteristikasШnШ, zamanШn iki dЖnya gЧrЖЬЖnЖ, iki Ъxlaq vЪ ЬЖur tЪrzini Ъks etdirir. Biri azalmaq, tЪrkisilah olmaq ЪrЪfЪsi keВirЪn ЬahlШЭШ, digЪri isЪ artmaЭa, Чz tЪrЪflЪrini ВoxaltmaЭa vЪ gЖclЪnmЪyЪ doЭru gedЪn narazШ xalqШ tЪmsil edir. ъ.Haqverdiyev xanlШqlar dЧvrЖnЖn haВalanan bu ikili xarakterini olduqca canlШ vЪ real sЪhnЪlЪrlЪ verir. PЪrviz xanШn arvadlarШnШn ВЪkiЬmЪlЪri, fЖrsЪt dЖЬdЖkcЪ xana xЪyanЪt etmЪlЪri, dostlarШnШn xandan uzaqlaЬmalarШ vЪ get-gedЪ ona dЖЬmЪn kЪsilmЪlЪri, qШzШnШmn xidmЪtВi RЪЬidЪ qoЬulub qaВmasШ, qulluqВularШnШn xanШn ЖzЖnЪ aЭ olmalarШ vЪ s. PЪrviz xanШn faciЪsini yaradan, ictimai ЪsaslarШ dЪrin olan real hadisЪlЪr kimi tЪsvir edilir. BЖtЖn bunlar zЖlm vЪ sitЪmin hЪndЪsi yolla azalmaЭa vЪ mЪhvЪ doЭru getdiyini gЧstЪrirdisЪ, BЪdЪlin Жsyankar hЪrЪkЪti vЪ ВШxШЬlarШ isЪ gЪlЪcЪyi vЪ sosial ЪsaslarШ mЧhkЪm olan xalq narazШlШЭШnШn tЪdricЪn artmasШ vЪ gЖclЪnmЪsini tЪsdiq etdi.TЪsadЖfi deyil ki, bЧyЖk ictimai hadisЪyЪ ВevrilЪn BЪdЪl mЪsЪlЪsi ilЪ saray divarlarШ arasШnda baЬ verЪn ВЪkiЬmЪlЪr kЪndli kЖtlЪlЪrinin ayШlmasШ iЬi ЖВЖn dЪyЪrli faktlara Вevrilir: ⌠Biz Haqverdi-yevin dramlarШnda vЪ demЪk olar ki, bЖtЖn ЪsЪrlЪrindЪ belЪ Жsyankar kЪndli surЪtinЪ birinci dЪfЪ bu ЪsЪrdЪ rast gЪlirik. HЪr ЬeydЪn ЪvvЪl,Haqverdiyevin xalq hЪyatШna daha aydШn vЪ dЖzgЖn bir nЪzЪr sala bildiyini, ictimai ziddiyyЪtlЪri, sinfi ayrШlШqlarШ daha dЪrindЪn dЪrk etmЪyЪ baЬladШЭШnШ gЧstЪrЪn bir ЪlamЪtdir■1. DemЪli, ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪr yaradШcШlШЭШ Чz yeniliyi, hadisЪ vЪ insanlara mЖasir ideyalarШn tЪlЪbi ilЪ yanaЬmasШ ilЪ diqqЪti cЪlb edirdi. Bu ъ.Haqverdi-yevin mЖЬahidЪlЪrindЪn tutmuЬ, mЧvzu seВmЪsi, hadisЪ, Ъhvalat, vЪziyyЪt yaratmasШna, insanlarШ tЪqdim etmЪsinЪ qЪdЪrki bЖtЖn yaradШcШlШq prosesindЪ ЧzЖnЖ gЧstЪrirdi. MЪsЪlЪn, ъ.Haqverdiyev ⌠AЭa MЪhЪmmЪd Ьah Qacar■ ЪsЪ-rindЪn sonra inkinci dЪfЪ idi ki, tarixi mЧvzuya qayШdШrdШ. Birinci tarixi dramШnda Haqvediyev bir dЧvlЪt adamШnШn faciЪsini, mЪnsЪb, ЬЧhrЪt, aЭalШq, cahangirlik ehtirasШ ilЪ yaЬayan bir adamШn, AЭa MЪhЪmmЪd ЬahШn faciЪsini vЪ ibrЪtamiz aqibЪtini gЧstЪrmiЬdir■. ikinci tarixi dramШ olan ⌠KЧhnЪ duman■da isЪ Haqverdiyev tЪk-tЪk ЬЪxsiyyЪtlЪrin deyil, birinci nЧvbЪdЪ elin faciЪsini, AzЪrbaycan kЪndlisinin, Жsyankar qoca AllahqulularШn, HЖseyn kiЬilЪrin, gЖnahsШz GЖlsЪnЪm vЪ GЖlnisЪlЪrin faciЪsini vermiЬdi■2.

Bununla da dramaturq ⌠DaЭШlan tifaq■da qoyulan, ⌠KЧhnЪ duman■da mЪntiqi ЬЪkildЪ ЪsaslandШrШlan mЖlkЪdar dЖnyasШnШn sЖqutunu ЬahlШq dЖnyasШnda yaranan ciddi bir dЪyiЬiklik mЪsЪlЪsi ilЪ ЪlaqЪli ЬЪkildЪ verir. PЪrviz xanШn qorxu vЪ nifrЪt, ЪdavЪt vЪ ЬЖbhЪ, narahatВШlШq vЪ amansШzlШq iВЪrisindЪ dЪrin ruhi iztirablar keВirmЪsi, hЪr an ЧlЖm, gЖclЖ bir faciЪ haqqШnda dЖЬЖnmЪsi buna parlaq sЖbutdur. PЪrviz xanШn bЧyЖk hЪyЪcanla keВirdiyi qorxu vЪ dЪhЬЪtlЪrin mЪnbЪyi olan amansШzlШЭШ, cЪlladlШЭШ bir sinfin tarix meyda-nШnda artШqlШЭШnШ tЪsdiq edЪn, onun mЪhvinin zЪruriliyini gЧstЪrЪn ЪlamЪtlЪr kimi verilir. Pyesin dЧrdЖncЖ pЪrdЪsindЪ PЪrviz xanШn monoloqu bunu Вox aydШn ifadЪ edir: ⌠MЪn xan deyilЪm, heВ zad deyilЪm. MЪn yШrtШcШ kЧpЪyЪm, canava-ram, cЪlladam! AyaЭШmШ buradan bir qЪdЪr dЪ kЪnara qoymayШb, ЧlЪnЪcЪn qalacaЭam. /NЧkЪrЪ/ tЖfЪngi doldur, buraya ver■1. ⌠KЧhnЪ duman■ nЪinki ъ.Haqverdiyev yara-dШcШlШЭШnШn, eyni zamanda, AzЪrbaycan teatrШnШn da uЭurlu addШmШ idi. AzЪrbaycan teatrШ tЪxminЪn bir ildЪn sonra ъ.Haqverdiyevin ⌠Baba yurdu■nda pyesini tamaЬaya qoydu. 1927-ci ildЪ ⌠KЧhnЪ duman■la bir yerdЪ Вap olunan bu pyes tЪxminЪn iki ЪsrdЪn sonrakШ dЧvrЖn, XX Ъsr hadisЪlЪrini sЪhnЪyЪ gЪtirdi. ъsЪr beЬ pЪrdЪdЪn ibarЪtdir. Dramaturqun Ъvvlki ЪsЪrlЪrindЪn fЪrqli olaraq burada Вox adam iЬtirak edir. Epizodik surЪtlЪri nЪzЪrЪ almasaq, hadisЪlЪrlЪ bilavasitЪ baЭlШ on ЖВ nЪfЪr fЪaliyyЪt gЧstЪrir. ⌠Baba yurdu■nda ъ.Haqverdiyev XX Ъsrin bЪzi qabarШq sosial hadisЪlЪrinЪ toxunur. XX Ъsrin sosial mЪnzЪrЪsi dЪyiЬib mЖrЪkkЪb vЪ ziddiyyЪtli vЪziyyЪt aldШЭШ kimi, insan-larШ da, onlarШn hadisЪlЪrЪ mЖnasibЪti dЪ dЪyiЬmiЬ, daha Вox Жsyankar xarakter almШЬdШr. ArtШq bu dЧvrЖn kЪndlisi bir Ъsr ЪvvЪlki kЪndli deyildir. Ona mЖvafiq olaraq XX Ъsrin mЖlkЪdarШ da ЧzЖndЪn ЪvvЪlki bЪylikdЪn ЪsaslШ surЪtdЪ fЪrqlЪnir. хndi kЪndlini nЪinki aldatmaq olmur, onun hissi-yatШna toxunmaq o qЪdЪr dЪ asan iЬ deyildir. ЪgЪr kЪndli ЖsyankarlШЭa, tЪlЪbkarlШЭa doЭru sЖrЪtli bir inkiЬaf prosesi keВirirsЪ, mЖlkЪdarlШq sЪksЪkЪli bir vЪziyyЪtdЪ acizlЪЬmЪyЪ, qorxaqlШЭa, gizlЪnmЪyЪ, xЖsusilЪ dЪ hiylЪ vЪ fШrШldaq yolu tutmaЭa doЭru gedir. ъsЪrin ЪvvЪlindЪ Cahangir aЭa bu cЪhЪti Вox aydШn ifadЪ edir: ⌠HeВ insafdШr ki, belЪ mЪlЪk kimi qШzШ ЪldЪn buraxШm? KeВmiЬ zamanlar olsaydШ asandШ, ВЪkib aparardШm evЪ, heВ kЪsin dЪ aЭzШnШ aВШb danШЬmaЭa hЪddi olmazdШ. хndi zЪmanЪ baЬqadШr, zakon baЬqadШr. ElЪmЪk olmaz. KЪndlilЪrin gЧzЪl qШzlarШ hamШsШ mЪnim babalarШmШn mallarШ idi. Amma biz gendЪn baxШb aЭzШmШzШn suyunu uduruq■1. Buna gЧrЪ dЪ Cahangir aЭalar Вox ehtiyatla hЪrЪkЪt edir, tЧrЪtdiklЪri cinayЪtlЪrdЪ zahirЪn iЬtirak etmЪk istЪmirlЪr. PyesdЪ gЧstЪrilir ki, kЪndin hakimi Cahangir aЭa ЪtrafШna Ehsan xan, darЭa Namaz, pristav ьahmar bЪy kimi satqШn vЪ qЪddar adamlar taoplayaraq xalqШn baЬШna min cЖr iЬlЪr gЪtirir. HiylЪgЪr vЪ qЪddar NamazШn kЧmЪkliyi ilЪ kЪndli HЪsЪnin qШzШ GЖlnisЪni ЪlЪ keВirmЪk ЖВЖn bir neВЪ dЪhЬЪtli cinayЪtlЪr tЧrЪdir. GЖlnisЪyЪ tor qurur, cavan vЪ kasШb kЪndli balasШ SadШЭШ yoldan ВШxarШb GЖlnisЪnin sevdiyi хsgЪndЪri ЧldЖrЖr, SadШЭШ yeddi il mЖddЪtinЪ SibirЪ sЖrgЖn etdirir, belЪliklЪ bЖtЖn maneЪlЪri aradan gЧtЖrdЖkdЪn sonra, rЖЬvЪt, hЪdiyyЪ vЪ pul gЖcЖnЪ HЪsЪnin qШzШ GЖlnisЪni ЪlЪ keВirir. KЪbin mЪsЪlЪsindЪ dЪ hiylЪyЪ Ъl atШr, Cahangir aЭa Чz yerinЪ kЪbin kaЭШzШnШ Ьahid kimi darЭa Namaza imzaladШr, gЪlЪcЪkdЪ qШzШ evdЪn qovmaq ЖВЖn bunu ehtiyat bir sЪnЪd kimi saxlayШr. SЪfi oЭlu хsgЪndЪrin vЪfatШndan sonra GЖlnisЪnin ЪhvalШ Вox aЭШrlaЬШr, atasШ HЪsЪn, anasШ Tubu bu yolda GЖlnisЪyЪ nЪinki kЧmЪk etmirlЪr, ЖstЪlik bu iЬЪ laqeyd mЖnasibЪt bЪslЪyirlЪr. ъ.Haqverdiyev HЪsЪn vЪ Tubu obrazlarШ ilЪ ЪlaqЪdar Вox incЪ mЪtlЪblЪrЪ toxunur, kЪndli kЖtlЪlЪri arasШnda olan kasШblШq vЪ varlanmaq ehtirasШ mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪzi nЖmunЪ-lЪr verir. VaxtilЪ ⌠PЪri Cadu■ ЪsЪrindЪ Qurban obrazШ ilЪ ЪlaqЪdar toxunduЭu ⌠nЪfsi ЪmmarЪ■ mЪsЪlЪsinЪ qayШdШr vЪ onun acШ nЪticЪlЪrini gЧstЪrir. HЪsЪn bЖtЖn kЪndlilЪr kimi hЖquqlarШnШ itirЪn, bЪylЪrЪ itaЪt edЪn, bir at belЪ almaЭa imkanШ olmayan son dЪrЪcЪ kasb bir kЪndlidir. Cahangir aЭa ilЪ qohum olandan sonra tamam dЪyiЬir, kasШb kЪndlilЪrЪ zЖlm vЪ sitЪm elЪmЪklЪ hamШnШ ЖstЪlЪyir. QЪddarlШqda, sЧyЖЬ sЧymЪkdЪ, rЖЬvЪt almaqda xЖsusi ad ВШxarШr. HЪtta NamazШ darЭalШqdan ВШxarШb onun yerinЪ keВmЪk ЖВЖn qШzШnШ Cahangir aЭanШn yanШna xahiЬЪ gЧndЪ-rir. Lakin vЪzifЪ ЖstЪ atШЬmada tЪcrЖbЪli Namaza uduzur. DarЭa Namaz siyasЪti, Cahangir aЭanШ ЧzЖndЪn asШlШ vЪziyyЪtdЪ saxlamaq qЖdrЪti vЪ zЪngin faktlarШ ilЪ HЪsЪni, qШzШ GЖlnisЪni vЪ arvadШ Tubunu Cahangir aЭanШn evindЪn qovdurur. NЪticЪdЪ HЪsЪn dЪli olub toyxanada ЧlЖr. ъ.Haqverdiyev HЪsЪn obrazШnШ nifrЪt mЖcЪssimЪsi kimi yaratmШЬdШr. ьЪxsi sЪadЪti, mЪnfЪЪti ЖВЖn mЪslЪkini dЪyiЬЪn, Чz kasШb kЪndli nЪslinЪ xЪyanЪt edЪn, qШzШnШ vara-dЧvlЪtЪ satШb namussuzluq gЧstЪrЪn, vaxtilЪ Cahangir aЭadan gЧrdЖyЖ Ъzab-ЪziyyЪtlЪri, tЪhqir vЪ mЪzЪmmЪtlЪri daha gЖclЖ ЬЪkildЪ kasШb zЪhmЪt adamlarШna tЪtbiq edЪn, onlarШn baЬШna min cЖr oyun aВan HЪsЪn Чz xarakteri il Ъn qЪddar vЪ vЪhЬi PЪrviz xanlar vЪ Cahangir aЭalarla birlЪЬir. ъ.Haqverdiyev onu yalnШz ЧzЖ ЖВЖn yaЬayan alВaq bir adam kimi ifЬa edir. ArvadШ Tubu da xarakter etibarilЪ HЪsЪnЪ yaxШn adamdШr. AЭa ilЪ qohum olduqdan sonra o da Ъrini vЪzifЪ sahibi kimi gЧrmЪk istЪyir. QШzШnШn hesabШna yaranan bu qohumluЭa sevinir vЪ fЪxr edir. ьЪxsi sЪadЪtini hЪr ЬeydЪn ЖstЖn tutan Tubu qШzШnШn acШ fЪryadlarШnШ, dЪhЬЪtli narazШlШqlarШnШ eЬitmЪk belЪ istЪmir. ъ.Haqverdiyev bu obrazlarla ata-ana vЪ Чvlad mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunmuЬ, ailЪ mЖnasibЪtlЪrindЪki bu qorxunc subyektivizmi tЪnqid vЪ ifЬa etmiЬdir. PyesdЪ bu mЪsЪlЪlЪri ifadЪ edЪn sЪhnЪlЪr Вox canlШ vЪ hЪddindЪn artШq lirik-dramatik planda verilmiЬdir. HЪsЪn Cahangir aЭa ilЪ sЧvdЪlЪЬmЪyЪ gedЪrkЪn arvadШ vЪ qШzШ nЪ qЪdЪr ВalШЬШrlarsa da onu geri qaytara bilmir: ⌠Tubu. GedirsЪn get. Can sЪnin cЪhЪnnЪm═ tanrШnШn. Sonra vayШsШnda sЪninlЪ danШЬШram ... GЖlnisЪ. Ata, ayaqlarШnШn altШnda ЧlЖm, otur evdЪ, getmЪ!... qurbanШn olum, dЪdЪ, getmЪ! Ya gedirsЪn, qabaqca mЪnim baЬШmШ kЪs, sonra hara gedЪcЪksЪn get!... Ana qurbanШn olum, onu qoyma getsin! Ana, sЪnЪ yesir olum, qoyma ... Ana, sЪn qardaЬШmШn Ъziz goru, qoyma gedЪ! /hЧnkЖrtЖ ilЪ yШxШlШr yerЪ/1. ъ. Haqverdiyev GЖlnisЪ obrazШ ilЪ inqilabdan ЪvvЪlki qadШnlШЭШn kЧlЪ, qul vЪziyyЪtinЪ iЬarЪ edir. GЖlnisЪ Ъr evindЪn qovularkЪn √ Cahangir aЭanШn evini tЪrk etmЪyi gordan azad olmaq kimi qЪbul edir, bЖtЖn ictimai quruluЬa, o cЖmlЪdЪn ЬЧhrЪtpЪrЪst atasШna nifrЪtlЪr yaЭdШrШr: ⌠GedirЪm, gedirЪm ... MЪni qovanШn ЖstЖnЪ gЖn doЭsun. Bu gЖn mЪnim ЖВЖn toy-bayramdШr. MЪn zindandan qurtarmШ-Ьam. Gordan evЪ qayШdШram. AtamШn evini yandШrШrlar. ElЪ atamШn ЧzЖnЖ gЪrЪk yandШrsШnlar. MЪn gedirЪm, amma bu uЬaqdan mЪnЪ cЪza vernlЪrin canШna bir yaЭШ bЪslЪyЪcЪyЪm ki, gЪrЪk onun ЧhdЪsindЪn gЪlЪ bilmЪsinlЪr■2. Pyesin sonunda kЧhnЪliyЪ qarЬШ ciddi bir mЖbarizЪ baЬlayШb, hamШ bir nЪfЪr kimi keВmiЬ gЖnlЪrin ЖstЖndЪn qЪlЪm ВЪkmЪyЪ ВalШЬШr.

ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪrdЪ tamaЬaya qoyulan pyes-lЪrindЪn biri dЪ bir pЪrdЪ, iki ЬЪkildЪn ibarЪt olan ⌠MЪЬЪdi Qulam qiraЪt ЧyrЪnir■ ЪsЪridir. Pyes ilk dЪfЪ ъ.Haqver-diyevin 1971-ci ildЪ Вapdan ВШxan iki cildli seВilmiЬ ЪsЪrlЪrinЪ salШnmШЬdШr. HЪmin kitabШn ⌠MЖxtЪsЪr izahat■ hissЪsindЪ belЪ bir mЪlumat verilir: ⌠Pyesin respublika ЪlyazmalarШ fondunda saxlanan ЪlyazmasШnda /inventar ╧B-5201/ oxuyuruq: ⌠YazanШ: Haqverdiyev, mЪxsusdur ZamanlШya ... ш. шX.1927■. ъlbЪttЪ ЪlyazmasШ avtoqraf deyildir. GЧstЪrilЪn tarix dЪ bizЪ belЪ gЪlir ki, pyesin yazШlmasШ tarixi olmayШb. ZamanlШ tЪrЪfindЪn kЧВЖrЖlmЪsi tarixidir. Pyes iyiriminci illЪrdЪ yazШlmШЬ vЪ xeyli vaxt ⌠TЪnqid-tЪbliЭ■ teatrШnda oynanШlmШЬdШr. ъdib pyesin mЧvzusunu inqilabdab ЪvvЪl yazdШЭШ ⌠QiraЪt■ hekayЪsindЪn gЧtЖrmЖЬ, ЬЪrait vЪ mЪkanШ dЪyiЬdirmiЬ, tiplЪri yeni mЖhitЪ uyЭunlaЬdШrmШЬdШr...■3. PyesdЪ altШ nЪfЪr iЬtirak edir. ъhvalat MЪЬЪdi QulamШn evindЪ vaqe olur. MЪЬЪdi Qulam ЪlindЪ ВotkЪ, hesab ВЪkir. MirzЪ YusifЪ acШqlanШr ki, ev iЬlЪrinЪ Вox pul xЪrclЪyir. Bu vaxt evЪ MЪЬЪdi QulamШn dostu MЪЬЪdi Ramazan gЪlir. Onun kefi Вox kЧkdЖr. MЪlum olur ki, o kЧhnЪ aЬnasШ cuhud qШzШ ilЪ barШЬmШЬdШr. MЪЬЪdi Qulam da bildirir ki, o da aЬnasШ NataЬadan bu gЖn kaЭШz alШb.═ NataЬa yazШr ki, bir qazan yaxЬШ toyuq pilov biЬirib yanШna gedim. Ona gЧrЪ dЪ arvadШnШ tovlamaq vЪ bir tЪdbir hazШrlamaq istЪyir. Bu iЬdЪ ona MЪЬЪdi Ramazan kЧmЪk edir. O, MЪЬЪdi Qulama belЪ bir tЪklif edir: arvada yalandan de ki, ruhaninin yanШna qiraЪt ЧyrЪnmЪyЪ gedirЪm vЪ plovu da ona aparШram. MЪЬЪdi Qulam arvadШnШ aldadШr vЪ plovla birlikdЪ evdЪn ВШxarkЪn otaЭa oЭlu Cahangir daxil olur. AnasШna hЪr Ьeyi aВШb deyir vЪ onu MЪЬЪdi Qulam gedЪn evЪ-NataЬanШn yanШna aparШr. HЪr Ьey aydШnlaЬШr. MЪЬЪdi Qulam ifЬa olunur. ъ.Haqverdiyev mЖsЪlmanlar iВЪrisindЪ dЪrin kЧk salmШЬ belЪ Ъxlaqi pozЭunluЭa qarЬШ ВШxmШЬ, ЧzlЪrini gЖlЖnc vЪziyyЪtЪ qoyan insanlarШ ifЬa etmiЬdir. Pyes dar ailЪ-mЪiЬЪt mЪsЪlЪlЪrinЪ hЪsr olunsa da burada tЪrbiyЪ vЪ Ъxlaq normalarШ, Вox ciddi ЬЪkildЪ qoyulur. SaЭlam ailЪ qanunlarШnШ qorumaq uЭrunda mЖbarizЪ mЪsЪlЪlЪri tЪbliЭ olunur. ъsЪrdЪ konflikt, dЪrin mЖnaqiЬЪlЪr, ictimai hЪyatШn sosial mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ olan hadisЪ vЪ Ъhvalatlar yoxdur. Dar ailЪ mЖnasibЪtlЪri olduqca sadЪ vЪ bЪsit surЪtdЪ verilir. HadisЪlЪrin dramatik axarШ sadЪ vЪ primitivdir. ObrazlarШn hЪrЪkЪtindЪ, danШЬШq vЪ davranШЬlarШnda dramatik gЪrginlik ЪvЪzinЪ sadЪ hЪrЪkЪt dЧnЖЬlЪri, adi mЖnasibЪt Ъhval-ruhiyyЪsi olmuЬdur. Pyesin gЖlЖЬЖ dЪ o qЪdЪr ciddi vЪ sosial xarakter daЬШmШr. ъsЪr sadЪ mЪiЬЪt komediyalarШ tЪsiri baЭШЬlayШr. Burada yalnШz Ъxlaq vЪ tЪrbiyЪ mЪsЪlЪlЪri uЭrunda mЖbarizЪyЪ ВaЭШrШЬ ruhu qabarШq verilir.

ъ.Haqverdiyevin ⌠KЧhnЪ duman■dan sonra Ъn qЖv-vЪli ЪsЪrlЪrindЪn biri ⌠QadШnlar bayramШ■ pyesidir. Drama-turqun ЧzЖnЖn dediyi kimi ЪsЪrin ikinci adШ ⌠8 mart■dШr. 1928-ci ildЪ qadШnlar bayramШ mЖnasibЪtilЪ yazШlmШЬdШr. ъ.Haqverdiyev ЪsЪrin yazШldШЭШ dЧvrЖn pafosuna, ictimai-siyasi mЪzmununa uyЭun olaraq 20-ci illЪrin bir sШra qabarШq hadisЪlЪrindЪn bЪhs etmЪk istЪmiЬ, xalqШmШzШn qabaqcШl oЭullarШnШn uzun mЖddЪt uЭrunda mЖbarizЪ apardШqlarШ vЪ bu yolda ЪziyyЪtlЪrlЪ qarЬШlaЬdШqlarШ, lakin hЪll edЪ bilmЪdiklЪri qadШn azadlШЭШ mЪsЪlЪsinin ЪzЪli vЪ ЪbЪdi mЧvzu olmasШndan, azad qadШn anlayШЬШ ilЪ ЪlaqЪdar bir sШra mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrdЪn danШЬan ъ.Haqverdiyev insan vЪ zaman anlayШЬШna bir sШra dЪyЪrli faktlar ЪlavЪ edir. SavadsШzlШЭa qarЬШ mЖbarizЪ, mЪdЪni maarif iЬlЪri, dЧvlЪt tЪЬkilat, tЪsЪrrЖfat, tЪlim-tЪrbiyЪ vЪ qadШnlШq problemi mЖasir dЧvrЖn aktual vЪ zЪruri tЪlЪbi kimi hЪll edilir. PyesdЪ savadsШzlШЭШ lЪЭv edЪn kurslarШn, mЪktЪb, klub, teatrШn yaranmasШ, mЪdЪni maarif ocaqlarШnШn aВШlmasШ, uЬaq baЭВalarШ vЪ digЪr mЪdЪni tЪdbirlЪrin hЪyata keВirilmЪsi, bununla yanaЬШ, azad qadШn mЪsЪlЪsini tЪsdiq edЪn faktlar verilir. BЖtЖn qadШnlar yЖksЪk fЪrЪh hissi ilЪ bu mЪdЪni tЪdbirlЪrdЪ iЬtirak edir. ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪr yaradШ-cШlШЭШ yalnШz ideya mЧvzu kamilliyi ilЪ deyil, eyni zamanda bЪdii sЪnЪtkarlШq nЧqteyi nЪzЪrdЪn dЪ irЪliyЪ doЭru inkiЬafШ Ъks etdirЪn bir yaradШcШlШqdШr. Buna gЧrЪdir ki, ⌠onun hЪr bir ЪsЪrindЪ mЪfkurЪ dolЭunluЭu, mЖndЪricЪ ЖstЖnlЖyЖ ЪsasdШr. Bir teatr xadimi olaraq Haqverdiyev hЪm Чz yaradШcШlШЭШna, hЪm dЪ teatr fЪaliyyЪtinЪ belЪ mЖnasibЪt bЪslЪmiЬdir. Haq-verdiyev elmi ЪsЪrlЪrindЪ, darЖlfununda sЧylЪdiyi mЖhazirЪ-lЪrdЪ, dramaturji yaradШcШlШЭШnda ЪdЪbiyyatШn ictimai vЪ Ъxlaqi mЪnasШnШ hЪr ЬeydЪn yЖksЪk tutmuЬdur. Onun tЪxmi-nЪn hЪr bir ЪsЪrindЪ Ъxlaqi gЧrЖЬ, ibrЪt aЬШlayШcШ vasitЪlЪr qabarШq ЬЪkildЪ ЧzЖnЖ hiss etdirir■1. Dramaturqun 1930-1933-cЖ illЪr arasШnda yazdШЭШ pyeslЪri buna parlaq sЖbutdur. ъ.Haqverdiyevin ⌠Kamran■ pyesi 1931-ci ildЪ yazШlmШЬ vЪ hЪmin ildЪ dЪ tamaЬaya qoyulmuЬdur. шlk dЪfЪ dramaturqun 1971-ci ildЪ Вap olunan iki cilddЪn ibarЪt seВilmiЬ ЪsЪrlЪrindЪ verilmiЬdir. Bu pyesindЪ ъ.Haqverdiyev═ ⌠DaЭШlan tifaq■ ⌠BЪxtsiz cavan■ kimi klassik ЪsЪrlЪrinin sЪnЪtkarlШq prinsiplЪrinЪ sadiq qalmШЬ, ЖstЪlik ideya mЧvzu cЪhЪtdЪn dЪ kamil bir ЪsЪr yaratmШЬdШr. ⌠Kamran■ hЪcm etibarilЪ dЪ ъ.Haqverdiyevin samballШ pyeslЪrindЪndir.

Birinci pЪrdЪdЪ Ъhvalat хranШn ЬЪhЪr meydanШnda vaqe olur. SЪhЪr tezdЪn xidmЪtВilЪr kЖВЪ vЪ meydanlarШ sulayШb tЪmizlЪyirlЪr. вЖnki mЖctЪhid HacШ MirzЪ ъhmЪd mЪscidЪ gedЪrkЪn onun ulaЭШnШn ayaЭШ altШnda bir qarШЬqa belЪ qalШb tЪlЪf olmamalШdШr. Qocalar, qadШnlar hamШ mЖctЪhidin kЪramЪtinЪn, ВЪtin vЪ mЖЬkЖl bЪlalara ВarЪlЪr tapmasШndan, dЖzЪlmЪz iЬlЪri asanlШqla dЖzЪltmЪsindЪn danШЬШr. Bu iЬЪ ЬЪkk vЪ ЬЖbhЪ gЪtirЪnlЪri camaat ЧzЖ ЬЪriЪt vЪ quran adШ ilЪ qorxudur. Birinci ЬЪkil mЖctЪhid═ HacШ MirzЪ ъhmЪdin Чz ЪsabЪlЪri ilЪ mЪscidЪ daxil olmasШ, qadШnlarШn ulaЭШn ayaЭШnШn altШndan torpaq yШqmalarШ ilЪ tamamlanШr. шkinci ЬЪkil mЖctЪhidin vЪd etdiyi kimi kasШblarШn mЪscid qabaЭШna yШЭШlmalarШ vЪ aЭadan МЪzir pulu qЪbul etmЪlЪri ilЪ baЬlayШr. MЖctЪhid xalqdan yШЭШlan yЖz minlЪrlЪ nЪzir pulundan camaata ancaq iki-ЖВ yЖz manat paylayШr, qalan pullarШ isЪ хranШn bir qrup lotu-potusu ilЪ bЧlЖЬdЖrЖr. Bir qismini dЪ mЖctЪhid HacШ MirzЪ ъhmЪdin allah adamШ, mЖqЪddЪslЪr nЪslinЪ mЪnsub olduЭunu tЪsdiq vЪ tЪbliЭ etmЪk ЖВЖn tutulan xЖsusi adamlar mЪnimsЪyir. шranda cavanlar iВЪrisindЪ ayШq, Чz haqlarШnШ baЬa dЖЬЪn, mЖctЪhid oyununu fШrШldaq hesab edЪnlЪr vardШr. Bu pЪrdЪdЪ Ъn maraqlШ sЪhnЪlЪrdЪn biri mЖctЪhid HacШ MirzЪ ъhmЪdlЪ onun gЧrЖЬЖnЪ gЪlЪn ЪcnЪbi fransШz sЪyyahШ arasШnda sЧhbЪtdir. SЪyyah mЖctЪhidЪ хranda ЪxlaqsШzlШЭШn yayШlmasШnda dinin, ЬЪriЪt qanunlarШnШn, xЖsusilЪ dЪ islamШ yayan ruhanilЪrin Вox mЖhЖm rol oynadШЭШnШ deyir, mЖctЪhid isЪ FransanШ ЪxlaqsШz bir yer adlandШrШr, qadШnlarn ЖzЖ aВШq gЪzmЪlЪrini, kiЬilЪrlЪ bir mЪclisdЪ oturmalarШnШ, ЪxlaqsШz yerlЪrЪ getmЪlЪrini pislЪyit vЪ onu islam qanunlarШndan kЪnar hesab edir. SЪyyah isЪ ЪvЪzindЪ хranШ iВЪridЪn daЭШdan qurudan, daha ciddi mЪsЪlЪlЪrЪ toxunur. хranda dЪb dЖЬЪn siЭЪ ЪhvalatШnШ xatШrladШr. GЧstЪrir ki, bu heВ bir mЪmlЪkЪtdЪ yoxdur, bunun qЪdЪr mundar ЪxlaqsШzlШq ola bilmЪz, siЭЪ adШ ilЪ Ъrli bir qadШn bir ayШn iВЪrisindЪ onlarla kiЬi ilЪ yaЬaya bilЪr vЪ yaxud Вadra altШnda olan ЪxlaqsШzlШq хrandan baЬqa heВ bir QЪrbi Avropa ЧlkЪsindЪ yoxdur mЖctЪhidin ЪcnЪbi ilЪ sЧhbЪti mЪdЪniyyЪtin nadanlШq vЪ cahilliklЪ ЖzlЪЬmЪsini xatШrladШr. хkinci pЪrdЪdЪ Ъhvalat dЧvlЪtli tacir HacШ KamyabШn kontorunda vaqe olur. Onu da bu evdЪsaxlayan Ъmisi qШzШna (HacШ KamyabШn qШzШna) olan mЪhЪbbЪtidir. Bu mЪhЪbbЪt qarЬШlШqlШdШr. ъmisi qШzШ GЧvhЪrtac da dЪrin mЪhЪbbЪtlЪ KamranШ sevir. KamranШn atasШ хbrahim isЪ kasШb bir baqqaldШr. Ona gЧrЪ dЪ HacШ Kamyab, nЪ dЪ arvadШ Bibixatun GЧvhЪrtacШ Kamrana vermЪk istЪmir, onu adam yerinЪ qoymurlar. HacШ Kamyab qШzШn rЪyini bilmЪ-dЪn onu Xudayar xanШn oЭlu sЪfeh Firudin xana verir vЪ niЬan ЪlamЪti olaraq qШzШl-gЖmЖЬ dЪ alШr. жstЪlik Kamrana namЪhrЪm adam kimi evЪ girmЪyi qadaЭan edir. Kamran evdЪn gedir, qШz bu xЪbЪri eЬidib xЪstЪlЪnir, atasШ onu saЭaltmaq ЖВЖn mЪЬhur HЪkim MirzЪ Mehdini dЪvЪt edir. HacШ Kamyab qardaЬШ oЭlunu geri qaytarmaq, onu razШ salmaq ЖВЖn atasШ хbrahimlЪ ona iki min manat pul gЧndЪrir. kamran o pullarШ alШr vЪ hЪkim MirzЪ MehdiyЪ verir. O da ЪvЪzindЪ GЧvhЪrtaca KamranШn sifariЬini ВatdШrШr. GЧvhЪrtac azandan bir saat keВmiЬ ЪndЪrunun kЖВЪ qapШsШnda olur. Kamran qШzШ Чz yaxШn yoldaЬlarШnШn kЧmЪyi ilЪ qaВШrШr vЪ onu mЖctЪhid hacШ MirzЪ ъhmЪdin evinЪ aparШr. Ona elЪ gЪlir ki, bu ev din xadiminin ocaЭШ kimi mЖqЪddЪs vЪ toxunulmazdШr vЪ mЖctЪhidin ЧzЖ dЪ ⌠allah adamШ■ olduЭu ЖВЖn ЪlindЪn gЪlЪn kЧmЪkliyi ЪsirgЪmЪyЪcЪk. lakin KamranШn dЖЬЖndЖyЖnЖn Ъksi alШnШr. Kamran Чz Ъli ilЪ ЧzЖnЖ daha qorxunc, mЖЬkЖЬ bir iЬЪ salШr. HacШ MirzЪ ъhmЪd GЧvhЪrtacШn atasШ HacШ KamyabШn rЪyini bildikdЪn sonra onunla ciddi ЬЪkildЪ sЧvdЪlЪЬir. ъvvЪlЪn HacШ Kamyaba bildirir ki, gЪliri Xudayar xanШn gЪlirindЪn ═Вoxdur. ═Bu ═gЖndЪn ═mЪn ═Чz ═gЪlirimin ═hesabШnШ

HacШ Ramazana yox, sЪnЪ tapЬШracaЭam. QШzШ Kamrana vermЪyЪ mЪn dЪ tЪrЪfdar deyilЪm, razШlШq versЪn qШzШ mЪn ЧzЖm alaram■. Tamahkar vЪ xЪbis hacШ Kamyab, ЬЧhrЪt vЪ mЪnsЪbЪ gЧrЪ qШzШnШ qoca kaftara satШr vЪ iki gЪncin bЪdbЪxt olmasШnШ heВ aЭlШna belЪ gЪtirmir. ъhvalatШ bilЪndЪn sonra KamranШn vЪziyyЪti daha da aЭШrlaЬШr. MЧvcud ictimai quruluЬa, ЬЪriЪt qanunlarШna vЪ onun tЪbliЭatВШlarШ olan HacШ Kamyablara, hacШ Ramazanlara vЪ xЖsusilЪ dЪ mЖctЪhid hacШ MirzЪ ъhmЪdlЪrЪ dЪrin nifrЪtlЪr yaЭdШrШr vЪ hЪr yerdЪ onlarШn xЪyanЪtindЪn, vЪhЬi, insana yaraЬmayan hЪrЪkЪtlЪrindЪn danШЬШr vЪ ЧzЖnЪ Вoxlu tЪrЪfdarlar toplayШr. RuhanilЪr vЪ хranШn hakim dairЪlЪri KamranШn qЪtlinЪ fЪrman verirlЪr. Kamran isЪ Чz yaxШn yoldaЬlarШnШn kЧmЪyi ilЪ sЪrhЪddi keВЪrЪk ьimali AzЪrbaycana √ BakШya qaВШr, burada ЧzЖnЪ Вoxlu arxadaЬlar vЪ mЪtin insanlar tapШr. Pyesin sonrakШ hissЪlЪrindЪ GЧvhЪrtacШn xЪstЪlЪnib ЧlmЪsi, KamyabШn atasШ baqqal хbrahimin vЪfat etmЪsi, anasШnШn dayШsШ ilЪ qaВШb ьimali AzЪrbaycana √ BakШya gЪlmЪsi ilЪ KamranШn Чz ЧlkЪsini gЪlЪcЪk sЪadЪtini dЖЬЖnmЪsi, vЪtЪnini vЪ xalqШnШ azad etmЪk ЖВЖn═ saЭlam arzulara dЖЬmЪsi ilЪ bitir. Pyesin sЖjet xЪttinЪ daxil olan bu hadisЪlЪrlЪ ъ.Haqverdiyev Ъsrin ikinci on olliyindЪ хranda hЧkm sЖrЪn ЪdalЪtsizliklЪri, ruhanilЪrin harШnlШЭШ, ЬЪriЪt qanunlarШnШn xalqШ soyub talamaq ЖВЖn bir vasitЪ olmasШ, ЖmumЪn хranШ qara kЧlgЪ kimi bЖrЖyЪn cЪhalЪt═ vЪ nadanlШq mЪsЪlЪlЪrini ЖmumilЪЬdirir. хranШn tavansШz zЪhmЪtkeЬ insanШ bir qarШn ВЧrЪk ЖВЖn dolanmaq, acШndan ЧlmЪmЪk ЖВЖn bЖtЖn hЪyatlarШnШ qurban verirlЪr. OnlarШn hЪr an namusu tapdanШr, hissiyyatlarШ, mЪnЪviyyatlarШ ayaqlar altШna atШlШr. ъ.Haqverdiyev ЬЪriЪt xadimlЪrinin rЖЬvЪtxorluЭunu qoca bir kЪndlinin dili ilЪ Вox aydШn ifadЪ edir: ⌠Ay oЭul, niyЪ belЪ xam danШЬШrsan? Budur mЪn bu qapШda═ neВЪ sЪnЪdir cЖmЪ axЬamlar nЪzir aparШram. Bu nЪzirlЪr hamШsШ gЧzЪ pЪrdЪ ВЪkmЪkdir. HacШ MirzЪ ъhmЪd aЭaya ildЪ neВЪ yЖz min tЖmЪn imam malШ gЪlir. Ondan hЪr cЖmЪ axЬamШ bir iyirmi tЖmЪn ВЧrЪk ЖВЖn fЖqЪrЪya paylanШr, qalanШ da... PullarШn qalanШ bunlarШn qarnШna gedir. ъlavЪ, aЭanШn yeddicЪ nЪfЪr arvadШ var. BuynlarШ da ki, ac-ВШlpaq saxlamaq olmaz■1. Budur ruhanilЪrin batini. VaxtilЪ satiralarШnШn birindЪ Q. Zakir yazШrdШ:

Vaiz bizЪ oxur ЬЪrri Mustafa

HЪramЪ mЖrtЪkib olmayШn Ъsla.

чzЖ lЖm-lЖm udur batindЪ, amma

ZahirdЪ dediyi mЪnaya bir bax.

HЪqiqЪtЪn batini mundar olan bu mЖctЪhidlЪrdЪn ⌠zahirdЪ mЖqЪddЪs, dЖz vЪ tЪmiz═ adam yoxdur■. KamranШn keВirdiyi hiss vЪ hЪyЪcanlarШn, ВЪkdiyi aЭrШlarШn, yuxusuz gecЪlЪrin, dЪrin ruhi iztirablarШn mЪnbЪyi хranШn mЧvcud ictimai quruluЬu vЪ onun Ъxlaq, tЪrbiyЪ Жsulunu tЪmsil edЪn ЪxlaqsШz din vЪ ЬЪriЪt adamlarШdШr. Bu quruluЬ cЪmiyyЪtin kasШb tЪrЪfini adam yerinЪ qoymur, xЖsusilЪ dЪ qadШn onlar ЖВЖn bir insan kimi maraqlШ deyil. Onlar qadШnlШЭa, ЪylЪncЪ vЪ eyЬ-iЬrЪt ЪlamЪti kimi baxШr. чz hЧkmranlШqlarШnШ hЪm dЪ qadШnШn kЧlЪliyi ЖzЪrindЪ qururlar. ъ.Haqverdiyev bu cЪhЪti mЖctЪhid hacШ MirzЪ ъhmЪdlЪ fransШz sЪyyahШnШn arvadШ arasШndakШ sЧhbЪtdЪ Вox aydШn ifadЪ edir: ⌠QadШn, CЪnab, budur bizЪ хranШn Вox ЬЪhЪrlЪrini sЪyahЪt etmiЬik, Вox tacirlЪrin, xanlarШn, hakimlЪrin mЪclisindЪ olmuЬuq. NЪdЪnsЪ hamШsШ qadШnlarШnШ bizdЪn gizlЪdirlЪr. Biz burada ЪylЪЬib sЧhbЪt edirik. NЪ olar, sizin qadШnШnШz da bizimlЪ burada ЪylЪЬib qЪhvЪ iВsin?!

MЖctЪhid, Avropa xanШmlarШnda olan aЭШl, kamal, qabiliyyЪt bizim xanШmlarda yoxdur. O sЪbЪbdЪn onlarШ ЖzЪ ВШxarmaq mЖmkЖn deyil

QadШn, CЪnab, belЪ sЧzlЪri nЪ ЖВЖn buyurursunuz? хnsaf etmirsiniz? MЪn neВЪ evlЪrdЪ ЪndЪrunЪ keВib arvadlar ilЪ sЧhbЪt etmiЬЪm. mЪn onlara aЭШlsШz, qabiliyyЪtsiz, kamalsШz deyЪ bilmЪrЪm. burada ayrШ sЪbЪb var. Deyin ЬЪriЪt izin vermir■1.

Bu dialoqda ъ.Haqverdiyev Вox incЪ mЪtlЪblЪrЪ toxunur. ъvvЪlЪn, bЖtЖn YaxШn ьЪrqi geri qoyan, onu mЪiЬЪt pozЭunluЭuna ВЪkЪn Вox arvadlШlШq tЪnqid vЪ ifЬa olunur. qadШn deyЪndЪ ki, ⌠nЪ ЖВЖn sizin arvad bu mЪclisdЪ═ iЬtirak etmir?■ MЖctЪhid mЖxtЪlif bЪhanЪlЪr gЪtirir, deyЪ bilmir ki, axШ arvadlar bir deyil, beЬ deyil, teddi nЪfЪrdir. DigЪr tЪrЪfdЪn ъ.Haqverdiyev insana cЪmiyyЪtЪ yanaЬmada хrana nisbЪtЪn Fransaya ЖstЖnlЖk verir. FransШz qadШnШ ⌠dЖzЖ dЖz, Ъyrini Ъyri sЧylЪyir■, gЧrdЖklЪrindЪn danШЬШr. ьЪrq qadШnlarШnШn hЖququnu mЖdafiЪ edir.

PyesdЪ maraqlШ sЪhnЪlЪrdЪn biri хran ictimai quruluЬu-nun ikili xarakterinin olduqca tЪbii vЪ real faktlarla tЪsvir edilmЪsidir. Bir tЪrЪfdЪ aclШq, fЪlakЪt, digЪr tЪrЪfdЪ harШnlШq, qudurЭanlШq. ъ.Haqverdiyev hadisЪlЪri tЪbii, mЖsЪlman anlayШЬШna uyЭun ЬЪkildЪ inkiЬaf etdirir. шnsan o yerЪ qЪdЪr dЧzЖr, davam gЪtirir ki, onun namusu, ismЪti tapdanmayШb. ьЪrqЪ mЪxsus qeyrЪt vЪ namus mЪsЪlЪsi Haqverdiyev tЪrЪfindЪn incЪliyi ilЪ verilir. Dramaturq namus anlayШЬШnda-kШ ziddiyyЪtlЪri cЪmiyyЪtin sinfi xarakteri ilЪ izah edir. Yoxsullar hЪmiЬЪ varlШlarШn tamah oxuna giriftar olmuЬlar. шranШn ЧzЖndЪ dЪ bЖtЖn ьЪrq kapitalist ЧlkЪlЪrindЪ vЪ QЪrbi AvropanШn imperialist dairЪlЪrindЪ bЖtЖn qanunlar varlШla-rШn, ruhanilЪrin vЪ bЧyЖk ЬirkЪt sahiblЪrinin Вirkin ЪmЪllЪ-rinЪ haqq qazandШrШr, onlarШn dЖnyaya aЭalШq etmЪk ideal-larШna uyЭunlaЬШr. KamranШn, Ъmisi qШzШ GЧvhЪrtaca dediyi sЧzlЪrЪ diqqЪt yetirЪk: ⌠хndiyЪdЪk uЬaq idim, insanlarШn arasШnda olan fЪrqi dЖЬЖnЖrdЖm. хndi bЧyЖdЖkcЪ baxШb gЧrЖrЪm ki, dЧvlЪtli ilЪ kasШbШn aralarШnda bЧyЖk fЪrq var. MЪsЪlЪn, mЪnim Ъmim hacШ Kamyab pulunun hesabШnШ bilmЪyir. Atam √ baqqal хbrahim borclarШnШn hesabШnШ dinarШnadЪk═ bilir. BunlarШn hЪr biri bir sinif nЖmayЪn-dЪlЪridir. нdur ki, onlarШnkШ bir-birilЪ tutmur. MЪn burada, budur neВЪ ildir, mЪvacibsiz, mЖftЪhammalam. SЪbЪbini sЪn yaxЬШ bilirsЪn. baЭban bir gЖl vЪ bir bЧyЖk sЪhv iВindЪ olduЭumu dЖЬЖnЖrЪm. sЪn hara, mЪn hara? SЪn dЧvlЪtli, mЪn kasШb. SЪn hacШ KamyabШn qШzШ, mЪn baqqal хbrahimin oЭlu■1. Bu dialoqda sinifli cЪmiyyЪtin dЪrin antaqonist ziddiyyЪtlЪri vЪ onlarШn gec-tez toqquЬacaЭШ mЪsЪlЪlЪri verilir. ъ.Haqverdiyev хranda hЧkm sЖrЪn bu hЪrcmЪrcliyin doЭurduЭu nЪticЪlЪrini xalqШn gЖnbЪgЖn artan, ВНxalan narazШlШЭШ ilЪ ЪlaqЪlЪndirir. ArtШq хranda Kamran baЬda olmaqla CahanbЪxЬ, FЪrЪmЪz vЪ XurЬiddЪn ibarЪt bir narazШ dЪstЪ yaranmШЬdШr. Onlar Чz imkanlarШ vЪ bacarШqlarШ dairЪsindЪ gizli iЬ aparШrlar. ъ.Haqverdiyev gЧstЪrir ki, minlЪrlЪ KamranlarШ avamlШqdan qurtaran, hЪqiqi vЪtЪnpЪr-vЪr═ kimi yetiЬdirЪn mЖhitin ЧzЖ, gЧrЖnЪn, ЖzdЪ vЪ gizlindЪ hadisЪlЪr mЪkanШdШr. Kamran pyesdЪ hЪr ЬeyЪ laqeyd, avam, bЖtЖn mЪhrumiyyЪtlЪri dindЪ, allahШn dЪrgahШnda gЧrЪn sadЪ bir kЪndli balasШndan, gЖclЖ bir vЪtЪndaЬ sЪviyyЪsinЪ qЪdЪr yЖksЪlir. Xalqa tЪsir edЪ bilЪcЪk, bir sЪviyyЪdЪ yetiЬir: ⌠... MЪn indiyЪdЪk kor idim, o mЪnim ((hacШ MirzЪ ъhmЪd-A. A.) gЧzlЪrimi aВdШ. шndi baxШb gЧrЖrЪm ki, din, mЪzhЪb, iman, kitab, allah, peyЭЪmbЪr-bunlar hamШsШ avam xalqШ aldadШb cibini soymaq ЖВЖn bir alЪtdir. Bu alЪtdЪn hЪm ЖlЪma, hЪm sЪrvЪtdarlar istifadЪ edirlЪr. MЖctЪhidin hЪrЪkЪ-ti mЪnЪ bunu aВШq sЖbut etdi... AllahШn daЬШ olsa hacШ KamyabШn baЬШna salШr ki, Xudayar xanШn mЖlkЖnЖ icarЪyЪ gЧtЖrЖb Ъhalini kabab kimi ЬЪЬЪ taxШr. AllahШn daЬШ varsa, mЖctЪhid hacШ MirzЪ ъhmЪd aЭanШn baЬШna salШr ki, neВЪ nЪfЪr haqq vЪ onun mayasШna ziyan gЪtirЪn sЧzlЪri danШЬanlarШn adlarШnШ babШ qoyub═ dara ВЪkdirdi? O bЪdbЪxt nЪ etmiЬdi? Onun sЧzЖ bu idi: yer ЪkinВinindir, aЭa nЪ ЖВЖn mЪdaxil aparsШn? MЪgЪr bu, babilikdir, mЪgЪr gЖnahi-kЪbirЪdir? Allah var isЪ, daЬШ var, bunlarШn baЬШna salsШn■2.

ъ.Haqverdiyev dinin, ЬЪriЪt qanunlarШnШn ifЬasШnda da bu yolla gedir, cЪmiyyЪtin Ъn aktual, Ъn qabarШq sЪhnЪlЪrini ЖmumilЪЬdirir. MЖhit, ЬЪrait, insan vЪ islami zehniyyЪt mЪsЪlЪlЪrini vЪhdЪtdЪ gЧtЖrЖr, bunlarШn arasШnda olan ziddiyyЪti, fЪrqlЪri qabarШq hadisЪlЪr fonunda izah edir. BelЪ qЪnaЪtЪ gЪlir ki, хranШn feodal qanun vЪ qaydalarШ, ЬЪriЪt ehkamlarШ xalqШn avam, mЖti, qul vЪziyyЪtinЪ dЖЬmЪsindЪ, ЖstЪlik talan vЪ qarЪt olunmasШnda Ъsas amil kimi iЬtirak edir. ъ.HaqverdiyevЪ gЧrЪ artШq хranШn elЪ birr vaxtШ gЪlib ВatmШЬdШr ki, din onun mЖqЪddЪs sayШlan ehkamlarШ, ЖstЪlik хranШn feodal qanun-qaydalarШ tam mЪnasШ ilЪ xalqa aydШndШr. шndi xalqШn gЖcЖ, qЖvvЪsi zЪif olsa da, hЪr Ьeyi yaxЬШ baЬa dЖЬЖr, ВarЪlЪr axtarmaq dalШnca gedir. Bunu hakim dairЪlЪr dЪ gЧrЖrlЪr, ВЖnki nЪ sЪrvЪtdarlar vЪ nЪ dЪ mЖctЪhidlЪr ⌠avam, cahil deyil, alimdir. CЪmi ЖlЪmЪdan xЪbЪrdardШr. O bilir ki, ЬЪriЪtdЪ onun yeri cЪhЪnnЪmdir. O ya cЪhЪnnЪm odunu ЧzЖnЪ qЪbul edir, yainki cЪhЪnnЪm odunun yoxluЭunu yЪqin edibdir. BaxtШ ki, fЖqЪrЪya mЪxsus imam malШnШ mЪnimsЪyib ЬЪrafЪtinЪ yeyib, kef ВЪkir vЪ allahШn buyurduЭunu pozur, yЪqin ya boynuna gЖnah gЧtЖrЖr. Yainki allahШn yoxluЭunu Чz elmilЪ tЪyin edibdir. Bunu gЧrЪndЪ mЪn yЪqin edirЪm ki, nЪ yuxarШda, nЪ aЬaЭШda heВ bir Ьey yoxdur. MЪhz═ bu avam camaatШ qoyun kimi soymaq ЖВЖn din bЖsatШnШ ЖlЪma ЪlindЪ bir alЪt qayШrШbdШr. YЪqin bilin ki, mЖctЪhid═ MirzЪ ъhmЪd aЭa allahШn vЪ cЪhЪnnЪm odunun varlШЭШnШ etiqad etsЪ idi, bu ЪmЪllЪri tutmazdШ■1.

MЧvzusu хran hЪyatШndan alШnmШЬ bu pyesdЪ ъ.Haq-verdiyev═ XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ hЧkm sЖrЪn dЪrЪbЪylikldЪn, dinin qarЪtВilik silahШna ВevrilЪrЪk ЧlkЪyЪ, vЪtЪnЪ dЖЬmЪn ksilmЪsindЪn, Чz ЧlkЪlЪrini tЪrk edib bir qarШn ВЧrЪk ЖВЖn BakШ neft mЪdЪnlЪrinЪ iЬlЪmЪyЪ gЪlЪn minlЪrlЪ tavansШz iranlШlarШn faciЪsindЪn bЪhs edir. Real hЪyat hadisЪlЪri fonunda хranШn Ъsrimizin ЪvvЪllЪrindЪki ictimai-siyasi, iqti-sadi-mЪdЪni hЪyat tЪrzini ЖmumilЪЬdirir. ъ.Haqverdiyev bu pyesin mЧvzusunu═ ⌠XortdanШn cЪhЪnnЪm mЪktublarШ■na 20-ci illЪrdЪ ЪlavЪ etdiyi ⌠OdabaЬШnШn hekayЪsi■ndЪn gЧtЖrmЖЬdЖr. ⌠Kamran obrazШnШ biz ⌠OdabaЬШnШn hekayЪ-si■ndЪn fЪrman adШ ilЪ tanШyШrШq ... FЪrman hekayЪdЪ aciz, hЪr zЖlmЪ boyun ЪyЪn, sevgilisi GЧvhЪrtacdan Ъli ВШxdШqda yeganЪ yolu dЪrviЬlikdЪ gЧrЪn, nЪhayЪt vЪrЪmlЪyib, kЧhnЪ mЖhitdЪ mЪhv olan bir gЪncdir. Kamran ondan tamamilЪ fЪrqlidir. HЪyat, yaЬadШЭШ cЪmiyyЪt, gЧrdЖyЖ haqsШzlШq═ onu istismar dЖnyasШna qarЬШ bir ЖsyanВШya Вevirir. O, ЪvvЪllЪr mЖti bir cavan olduЭu halda, sonralar dini ЪlindЪ bЪhanЪ tutub xalqШn qanШnШ iВЪn mЖctЪhid HacШ MirzЪ ъhmЪd aЭalara qarЬШ dЪrin bir qЪzЪblЪ tЪbliЭat aparШr■. ъ.Haqver-diyevin dЖnyagЧrЖЬЖndЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn bu yenilik heВ ЬЖbhЪsiz ki, onun hЪyata √ insana yeni baxШЬШ ilЪ ЪlaqЪdar idi.

PyesdЪ maraqlШ obrazlardan biri dЪ HacШ kamyabШn arvadШ Bibixatundur. ъ.Haqverdiyev Bibixatunun simasШn-da Ъsl ьЪrq stilli, mЖsЪlman dЖnyasШna mЪxsus tipik bir qadШn obrazШ yaratmШЬdШr. Bibixatun bЖtЖn fЪaliyyЪti, danШЬШ-ЭШ, davranШЬШ, hЪrЪkЪtlЪri, Ъxlaq vЪ ЬЖur tЪrzi ilЪ ьЪrqЪ - mЖsЪlman alЪminЪ mЪxsusdur. Feodal хranШnШn bЖtЖn kЧhnЪ, patriarxal xЖsusiyyЪtlЪrini ЧzЖndЪ toplayan bС qadШn, yaЬadШЭШ cЪmiyyЪtЪ ЬЪriЪt qanunlarШnШn gЧzЖ ilЪ baxШr, varlШ vЪ kasШb mЖnasibЪtlЪrindЪ Ъri HacШ kamyab kimi mЖhafizЪkar mЧvqedЪ durur. ьan-ЬЧhrЪt, yЖksЪk ad, ЧzЖn-dЪn razШlШq Bibixatunun Ъsas sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪridir. Varlan-maq vЪ yЖksЪk ada Вatmaq ehtirasШndan uzaЭa gedЪ bilmЪyЪn Bibixatunu ъ.Haqverdiyev hЪm bir qadШn vЪ hЪm dЪ bir ana kimi nЧqsanlШ, hissiyyatШ, duyЭusu korlanmШЬ bir insan kimi yaratmШЬdШr. O, kasШb olduЭu ЖВЖn KamranШ adam yerinЪ qoymur, hЪr onun adШ ВЪkilЪndЪ tЪhqiramiz sЧzlЪr iЬlЪdir. Sevgi, mЪhЪbbЪt anlayШЬШndan uzaq olan Bibixatun qШzШnШ duya, baЬa dЖЬЪ bilmir, ЬЖurlu olaraq onu baЬa dЖЬmЪk istЪmir, varlШ, dЧvlЪtli olduЭu ЖВЖn qШzШnШ ЪvvЪl Xudayar xanШn oЭlu sЪfeh Firudin xana, sonra isЪ ЪxlaqsШz vЪ ЬЪrЪfsiz HacШ MirzЪ ъhmЪdЪ satШr. Bununla da qШzШ GЧvhЪrtacШn faciЪsini yaradШr, KamranШ ЧlkЪsindЪn didЪrgin salШr. Bundan baЬqa pyesdЪ bir sШra daha canlШ hЪyat sЪhnЪ-lЪri, kamran sЪviyyЪsindЪ iЬlЪnmiЬ digЪr maraqlШ obrazlar vardШr. ⌠Kamran■ pyesi son dЪrЪcЪ gЖclЖ tЪbliЭi bir ЪsЪrdir.

ъ.Haqverdiyev iki pЪrdЪ, beЬ ЬЪkildЪn ibarЪt olan ⌠SaЭsaЭan■ pyesini 1931-ci ildЪ yazmШЬdШr. Pyesin ikinci adШ ⌠AzЪrbaycan kЪndindЪ inqilab gediЬinin etaplarШ■ idi. ъ.Haqverdiyevin ЖВ ЬЪkildЪn ibarЪt ⌠вox gЧzЪl■ pyesi vЪ ⌠DaЬВШ■ adШnda bir musiqili sЪhnЪciyi dЪ vardШr. ⌠вox gЧzЪl■i Haqverdiyev 1932-ci ildЪ yazmШЬdШr. ⌠DaЬВШ■ isЪ mЪnzum sЪhnЪcikdir. ъ.Haqverdiyev yazШr ki, mЪn bunu ⌠istЪkli qardaЬШm HЖseynqulu SarabskiyЪ otuz sЪnЪlik yubileyi mЖnasibЪtilЪ ithaf edirЪm■.

ъ.Haqverdiyevin 20-ci illЪr fЪaliyyЪti hЪm kЪmiyyЪtinЪ vЪ hЪm dЪ keyfiyyЪtinЪ gЧrЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn dЪyЪrli nailiyyЪtlЪrindЪn═ sayШlШr.

 

BakШ - 1984

 

Ustad═ klassхklЪrdЪn═

danШЬШr

 

 

 

X Ъsr AzЪrbaycan Ьeirinin ustad sЪnЪtkarlarШndan olan SЪmЪd VurЭun hЪlЪ saЭlШЭШnda tЪdqiq olunmaЭa baЬlamШЬ, indiyЪ qЪdЪr tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖ-naslШqda nЪzЪri cЪlb edЪn, bir-birindЪn maraqlШ vЪ dЪyЪrli elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪr yaranmШЬdШr. BЪzi ⌠qЪrЪzi-ЬЪxsi■ yazШlarШ nЪzЪrЪ almasaq S.VurЭun ЪksЪr araЬdШrmalarda ЪsasЪn tЪq-dir olunmuЬ, mЖasir dЧvrЖn ⌠poeziya mЪktЪbi■ni yaradan sЪnЪtkar kimi qiymЪtlЪndirilmiЬdir. Bu xeyirxah iЬlЪrlЪ yanaЬШ, S.VurЭun irsinin Ъsas yaradШcШlШq sahЪlЪri olan ⌠lirika vЪ dramaturgiya ilЪ mЖqayisЪdЪ ⌠elmi-nЪzЪri gЧrЖЬ-lЪri■ ЪsaslШ, sistemli-ardШcШl ЬЪkildЪ tЪdqiqata cЪlb olunma-mШЬdШr.

MЖasir ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn Ьairin bu yaradШcШlШq sahЪsinЪ nisbЪtЪn ЧtЪri mЖnasibЪtini tЪbii saymaq lazШmdШr. BЧyЖk Ьair, ustad dramaturq, qЖdrЪtli sosioloq kimi tam aydШn gЧrЖnЪn S.VurЭun professional tЪnqidВi vЪ ЪdЪbiy-yatЬЖnas alim kimi ardШcШl fЪaliyyЪt gЧstЪrmЪmiЬdir. Lakin bu kiВik yaradШcШlШq sahЪsi ilЪ mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyat-ЬЖnaslШЭa elЪ gЖclЖ tЪsir gЧstЪrmiЬ, elЪ mЖasir, elЪ aktual vЪ dЪyЪrli fikirlЪr sЧylЪmiЬdir ki, onlar bu gЖn dЪ Чz tЪsir gЖcЖnЖ qoruyub saxlayШr, mЖasir filoloji fikrЪ istiqamЪt verir. Onu ara-sШra olsa da xЖsusi cЪsarЪtlЪ elmi-yaradШcШlШq sahЪsinЪ ВЪkЪn mЪdЪniyyЪt, sЪnЪt vЪ ЪdЪbiyyatШndan yaranan ehtiyaclar, mЪsuliyyЪt vЪ narahatВШlШq hissi idi. Bu hissin nЪticЪsi o oldu ki, Ьairin elmi-fЪaliyyЪti dЪrinliyi vЪ kamilliyi ilЪ nЪinki mЖasir AzЪrbaycan, elЪcЪ dЪ o zamanШn bЖtЖn ═══ittifaq ═══ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШnda ═══xЖsusi ═══diqqЪt ══vЪ

maraqla qarЬШlandШ. S.VurЭunu AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn tЪdqiqi, tЪbliЭi, tЪdrisi vЪ nЪЬri mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlayan hЪm dЪ zЪmanЪnin ⌠sЪnЪtkar vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu■ prinsiplЪrinЪ bЪzЪn laqeyd vЪ soyuq mЖnasibЪti idi. Bu mЖnasibЪt═ Ьairin yaradШcШlШЭШnda iki cЪhЪtdЪn alt-Жst edilirdi. ъvvЪlЪn, o, buna klassik vЪ mЖasir ЪnЪnЪlЪrЪ arxalanaraq Ъsrinin gЧzЪl kamil ЪsЪrlЪrini yaratmaq yolu ilЪ nail olurdu, digЪr tЪrЪfdЪn xЖsusi mЪhЪbbЪt bЪslЪdiyi ЪdЪbi ЪnЪnЪlЪr-klassiklЪr haqqШnda dЪrin elmi-nЪzЪri fikirlЪr sЧylЪmЪklЪ ЪdЪbi ictimaiyyЪtin diqqЪtini bЧyЖk sЪnЪt√bЧyЖk nЪzЪri fikir probleminin hЪllinЪ yЧnЪldirdi. Odur ki, mЖasir elmi-nЪzЪri dЖЬЖncЪlЪr S.VurЭun irsindЪ xЖsusi mЪrhЪlЪ tЪЬkil etmЪklЪ yanaЬШ, onun bЪdii irsinin, dЖnyagЧrЖЬЖnЖn elmi sЪviyyЪsi-nin tamlШЭШ haqda olan tЪsЪvvЖrlЪri mЧhkЪmlЪndirir, yeni-yeni tЪdqiqatlar ЖВЖn geniЬ imkanlar aВШr. S.VurЭun, klassik irsi sadЪcЪ olaraq bЪdii yaradШcШlШЭШn keВmiЬ tarixi mЪrhЪlЪsi kimi yox, mЖasir dЧvrЖn ЪdЪbi-bЪdii tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШn ЧdЪnilmЪsindЪ kara gЪlЪn Ъn kamil√dЪyЪrli vasitЪlЪr olduЭu ЖВЖn tЪbliЭ, tЪdqiq vЪ nЪЬr olunmasШnШ tЪlЪb edirdi. Bu mЖasir tЪlЪb bir fakt kimi nЪinki AzЪrbaycan, elЪcЪ dЪ o zamanШn bЖtЖn ittifaq ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШna bir nЧv mesaj, ВaЭШrШЬ vЪ sifariЬ idi.

S.VurЭunun ЪdЪbi-bЪdii irsi 30-cu illЪrdЪn baЬlayaraq AzЪrbaycan, rus vЪ digЪr tЖrkdilli xalqlarШn, BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsindЪn sonra isЪ bir sШra xarici ЧlkЪ ЪdЪbiyyatЬЖ-naslarШnШn diqqЪtini cЪlb etmiЬdir. TЪsadЖfi deyildir ki, son yarШm Ъsr ЪrzindЪ bu nЪhЪng Ьairi, sЪnЪtkarlШЭШn mЖxtЪlif tЪrЪflЪrindЪn qiymЪtlЪndirЪn kЖlli miqdarda maraqlШ tЪdqiqat ЪsЪrlЪri yaranmШЬdШr. ъksЪr mЖЪlliflЪr bu fikirdЪdir-lЪr ki, bЧyЖk istedad sahibi olan S. VurЭun ⌠xalq ruhunda tЪrbiyЪ olunan, tЪbiЪtdЪn zЧvq alan■, ⌠klassik AzЪrbaycan, rus, mЖtЪrЪqqi dЖnya vЪ mЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ ЪnЪnЪlЪri ЪsasШnda inkiЬaf edЪn■, ⌠yeni Ьeirin manifestini yaradan vЪ AzЪrbaycan poeziyasШnda realizmin qЪlЪbЪsini ЪsaslandШran ⌠bЖtЖn yaradШcШlШЭШ ilЪ mЖasir olan■, ⌠ЪdЪbiy-yatШn ictimai mЪnasШnШ uca tutub, hЪyatda vЪtЪndaЬ sЪnЪtkar kimi iЬtirak edЪn■, ⌠dЖnyanШn taleyini dЖЬЖnЪn■, ⌠insana hЪyat, yaЬamaq eЬqi, sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtlik arzulayan■ qЖdrЪtli sЪnЪtkar olmuЬdur. ъlbЪttЪ, bu qЪdЪr obyektiv vЪ yЖksЪk fikirlЪrin yaranmasШna imkan verЪn vЪ onlara haqq qazandШran Ьairin kamil ЪdЪbi-bЪdii irsidir. Bu irs yalnШz mЧvzu zЪnginliyinЪ, janr ЪlvanlШЭШna, maraqlШ vЪ tipik surЪt-lЪr alЪminЪ, yЖksЪk obrazlШlШЭШna gЧrЪ yox, eyni zamanda, tЪbii vЪ poetik qanunauyЭunluq ЪsasШnda yaranmasШna, 30 illik ЪdЪbi prosesin poeziya ruhunu qoruyub saxlamasШna, fikir dЪrinliyinЪ, tЪbliЭi tЪsir gЖcЖnЪ vЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda xЖsusi mЪrhЪlЪ tЪЬkil etmЪsinЪ gЧrЪ tЪqdir vЪ tЪbliЭ olunur. DigЪr tЪrЪfdЪn S.VurЭun irsi qarЬШlШqlШ yara-dШcШlШq ЪlaqЪlЪrindЪn, xalqШn mЪnЪvi, psixoloji istЪk vЪ arzularШndan yarandШЭШ ЖВЖn mЖntЪzЪm olaraq diqqЪt mЪrkЪzindЪ dayanШr.

S.VurЭun bЧyЖk yaradШcШlШЭШnШn kiВik, lakin Вox mЖhЖm vЪ mЪnalШ bir sahЪsini onun elmi fЪaliyyЪti tЪЬkil edir. S.VurЭun elmi yaradШcШlШqla proffesional alim-tЪnqidВi kimi sistemli vЪ ardШcШl ЬЪkildЪ mЪЬЭul olmamШЬdШr. Lakin жzeyir HacШbЪyov, C.CabbarlШ═ vЪ digЪr bЧyЖk klassiklЪr kimi o da zЪmanЪsinin ЪdЪbiyyatШnШ irЪli aparmaq, onun tЪlЪblЪrini vЪ ehtiyaclarШnШ yЖngЖllЪЬdirmЪk mЪqsЪdilЪ yeri gЪldikcЪ klassik irs, Ьifahi xalq ЪdЪbiyyatШ vЪ mЖasir bЪdii yaradШcШlШq mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunmuЬ, indiyЪ qЪdЪr Чz elmi sambalШnШ itirmЪyЪn qiymЪtli fikirlЪr sЧylЪmiЬdir.

S.VurЭunun elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪrini ЬЪrti olaraq ЖВ qismЪ ayШrmaq olar, folklor vЪ klassik irs haqqШnda (buraya AzЪrbaycan, rus, mЖtЪrЪqqi dЖnya vЪ bir sШra tЖrkdilli xalqlarШn klassik yazШВШlarШ barЪdЪ yazШlan ЪsЪrlЪr daxildir), mЖasir ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪri, teatr vЪ incЪsЪnЪtЪ dair mЪqa-lЪlЪr, hЪr biri xЖsusi tЪdqiqat tЪlЪb edЪn bu yaradШcШlШq sahЪlЪrindЪ ЪdЪbiyyatШmШzШn keВdiyi tarixi inkiЬaf mЪrhЪ-lЪlЪri, onun uЭurlarШ, ЪziyyЪt vЪ ВЪtinliklЪri haqda aydШn tЪsЪvvЖrlЪr yaЬayШr. XalqШn qЖdrЪtinЪ, qЪhrЪmanlШq tarixinЪ, klassik sЪnЪt dЖnyasШna, mЖdrik vЪ mЪЭrur el ЪdЪbiyyatШna dЪrin hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪt qorunub saxlanШlШr. HЪr ЬeydЪn ЪvvЪl dЪ mЖasir ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪtin inkiЬafШ uЭrunda misilsiz xidmЪtlЪr gЧstЪrЪn S.VurЭunun vЪtЪndaЬ-alim qЪlbi dЧyЖnЖr. DemЪli, S.VurЭunun elmi yaradШcШlШЭШnШn ЪhЪmiy-yЪti yalnШz onda deyildir ki, burada yЖrЖdЖlЪn ЪksЪr nЪzЪri mЖlahizЪlЪr konkret olaraq Ьairin bЪdii ЪsЪrlЪrindЪn birini, onun mЖЪyyЪn═ bir obrazШnШ, hadisЪ, vЪziyyЪt vЪ ЪhvalatШnШ yada salШr. Bu saЭlam irs gЪnc ЪdЪbi qЖvvЪlЪrin, yeni sЪnЪtkarlar nЪslini, mЖasir bЪdii yaradШcШlШq═ mЪsЪlЪlЪrinin eyni zamanda, filoloji fikrin inkiЬafШna indi dЪ gЖclЖ tЪsir gЧstЪrir. ъlbЪttЪ, kiВik bir mЪqalЪdЪ ⌠SЪmЪd VurЭun vЪ klassik irs■ mЪsЪlЪlЪri haqqШnda tam vЪ ЪsaslШ surЪtdЪ danШЬmaq qeyri-mЖmkЖndЖr. вЖnki bu, ЪdЪbiyyat tarixi vЪ Ьairin bЖtЖn yaradШcШlШЭШ ilЪ baЭlШ mЪsЪlЪdir. Bir dЪ ki, S.VurЭun ilk gЖndЪn AzЪrbaycan klassikasШnШ bЧyЖk mЪktЪb adlandШrmШЬ, mЖntЪzЪm olaraq ona qayЭШ gЧstЪrmiЬ, iki cЪhЪtdЪn isЪ onu xЖsusi ЬЪkildЪ tЪbliЭ vЪ tЪrЪnnЖm etmiЬdir. ъvvЪlЪn, ЪksЪr bЪdii ЪsЪrlЪrinЪ klassik irsin nЪcib, realist ЪnЪnЪlЪrini dЧvrЖnЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna uyЭun yaradcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirmЪyin gЧzЪl vЪ uЭurlu yollarШnШ gЧstЪrmiЬ, onun kamil nЖmunЪlЪrini yaratmШЬ, digЪr tЪrЪfdЪn dЪ qЪdim mЖqЪddЪs tarix, klassik sЪnЪtkarlar, keВmiЬ dЖnya mЪdЪniyyЪti haqqШnda qiymЪtli fikirlЪr irЪli sЖrmЖЬdЖr. S.VurЭuna gЧrЪ hЪr bir xalqШn tarixi, klassik sЪnЪt dЖnyasШ bЖtЖn dЧvrlЪrdЪ vЪ ЪsrlЪrdЪ mЖasir ЪdЪbi proses ЖВЖn ilham mЪnbЪyi olmuЬdur. S.VurЭun xЖsusi qeyd edidi ki, hЪr bir dЧvrЖn mЖasir ЪdЪbiyyatШ ⌠xalq idrakШndan, xalq mЪnЪviyyatШndan danШЬdШЭШ zaman, onun mЪnЪvi keВmiЬinЪ bЧyЖk bir hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪtlЪ yanaЬmalШ, tariximizin hЪyat vЪ mЖbarizЪ sЪhifЪlЪrini ilham vЪ ЖrЪklЪ vЪrЪqlЪmЪlidir. TarixЪ ⌠olub keВmiЬ ЬeylЪr■, ⌠ВaЭШrШlmШЬ bayatШlar■ kimi baxanlar idrak vЪ zЧvqЖ mЪh-dud insanlardШr■1.

SЪmЪd VurЭun keВmiЬ dЖnyaya bЧyЖk tЖrk yazШВШsШ kimi mЖasir ЧlВЖ vЪ prinsiplЪrlЪ yanaЬdШЭШndan tarixЪ aludЪВiliyi, mЖxtЪlif yollar vЪ formalarla keВmiЬi tЪkrar etmЪyin vЪ ona qayШtmaЭШn ЪleyhinЪ olmuЬdur. вЖnki o, yaradШcШlШЭШnШn ilk gЖnlЪrindЪn tarixЪ hЪm dЪ ziddiyyЪtlЪrlЪ, qabarШq vЪ sЧnЖk═ hadisЪlЪr, iЬШqlШ vЪ qaranlШq mЪsЪlЪlЪrlЪ dolu keВmiЬ kimi baxmШЬ, ona daha hЪssas, mЪsuliyyЪtlЪ vЪ tЪnqidi yanaЬmaЭШ hЪr bir yaradШcШ sЪnЪtkar ЖВЖn vacib ЬЪrt saymШЬdШr. DЧnЪ-dЧnЪ qeyd etmiЬdir ki, ⌠biz tarixin uzaqla-rШna getdiyimiz zamanlarda belЪ, yenЪ Чz Ъsrimizin ЧvladШ olduЭumuzu unutmamalШyШq. шnkiЬaf yalnШz qabaЭa, irЪliyЪ getmЪkdir. Odur ki, biz keВmiЬimizin hЪyat vЪ qЪhrЪmanlШq dЖnyasШnШ dЪrk etmЪklЪ, o bЧyЖk mЪnЪviyyat alЪminin Ъn humanist, mЖbariz, xeyirxah vЪ nЪcib insanlarШn bugЖnkЖ yЖksЪliЬ vЪ intibah dЧvrЖmЖzЪ kЧmЪk edЪcЪk cЪhЪtlЪrinin bЪdii lЧvhЪlЪrini yaratmaqla babalarШmШza rЪhmЪt oxumaЭШ da bacarmalШyШq■2. S.VurЭun ⌠babalar■ ifadЪsini Вox geniЬ: iftixar, qeyrЪt, ar-namus, ЬЪrЪf vЪ ЬЧhrЪt mЪnasШnda iЬlЪdilirdi. ьairЪ gЧrЪ qЪdim dЖnyanШn aЭШl, zЪka, hikmЪt vЪ mЖqЪddЪs qЪhrЪmanlШq sЪhifЪlЪrini yaradan babalar yeni nЪsillЪr ЖВЖn elЪ tarixin ЧzЖdЖr. Onun tarix-babalar hesab etdiyi DЪdЪ Qorqud, BabЪk, Nizami, NЪsimi, FЖzuli, KoroЭlu, Vaqif, M.F.Axundov, QaВaq NЪbi, жzeyir HacШ-bЪyov, C.MЪmmЪdquluzadЪ, M.ъ.Sabir, C.CabbarlШ xalqШ-mШzШn qЪhrЪmanlШq vЪ mЪdЪniyyЪt xЪzinЪsinin parlaq ulduz-larШ kimi ЪbЪdi yaЬayШrlar. BelЪ mЖqЪddЪs oЭullarШ ilЪ fЪxr edЪn AzЪrbaycan xalqШ kimi ⌠hЪr bir xalq da Чz ictimai tarixinin gЧzЪl sЪhifЪlЪri ilЪ, insan mЪdЪniyyЪtinin xЪzinЪsinЪ bЪxЬ etdiyi incilЪr, hЪdiyyЪlЪr, yetirdiyi bЧyЖk ЬЪxsiyyЪtlЪr vЪ dЖhalarla qanuni olaraq fЪxr edir■3.

Bir sШra mЖhЖm hadisЪlЪrin baЬ vermЪsi, gЧrkЪmli ЬЪxsiyyЪtlЪrin tarix sЪhnЪsinЪ gЪlmЪsi hЪr bir xalqШn ЪdЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪtindЪ, sЪnЪt vЪ bЪdii yaradШcШlШЭШnda yeni dЧvr vЪ yeni ЪdЪbi mЪrhЪlЪ yaratdШЭШndan S. VurЭun hЪmiЬЪ qЪdim dЖnya tarixinin daha qabarШq hadisЪlЪrini qЪlЪmЪ almaЭa, daha iЬШqlШ ЬЪxsiyyЪtlЪrini tЪrЪnnЖm etmЪyЪ ЖstЖnlЖk verirdi. вЖnki belЪ parlaq dЧvrlЪr vЪ mЪrhЪlЪlЪr Чz dЪrin xЪlqi ruhu, bЪЬЪri ideyalarШ vЪ vЪtЪndaЬlШq siqlЪti ilЪ sonrakШ ЪsrlЪrin bЪdii yaradШcШlШЭШnda heВ vaxt Чz xeyir-duasШnШ ЪsirgЪmЪmiЬdir. Bunu yalnШz tЪk-tЪk bЧyЖk yazШВШla-rШn bЪdii irsi yox, dЖnya xalqlarШnШn ЪdЪbiyyat tarixlЪri dЪ sЖbut edir. BelЪ ki, ⌠nЪsillЪrin vЪ ЪsrlЪrin hafizЪsindЪ o sЪnЪt ЪsЪrlЪri yaЬayШr ki, onlarda xalqШn bЧyЖk dЖЬЖncЪlЪri vЪ hisslЪri nЪqЬ olunmuЬdur, yalnШz bu vЪ ya baЬqa bir dЧvrЖn qabaqcШl fЪlsЪfi gЧrЖЬlЪrinin qЖvvЪsi vЪ ЬЧhrЪti ilЪ nurlanmШЬ ЪsЪrlЪr nЪsillЪrin dЪrin hafizЪsindЪ yaЬayШr vЪ ЪsrlЪr boyu ЧlmЖr■1. ьairЪ gЧrЪ ⌠AzЪrbaycan poeziyasШnШn ulu atasШ, dЖnya ЪdЪbiyyatШnШn Ьah ЪsЪrlЪrini yaradan bЧyЖk Nizami GЪncЪvi■, ⌠milli Ьeirimizin bir Ъsrlik inkiЬaf yolunu tЪyin edЪn M.P.Vaqif■, ⌠SЪnЪtЪ vЪ ЪdЪbiyyata■ gЪliЬi ilЪ yeni bir epoxa vЪ tarix yaradan M.F.Axundov■, ⌠ъsrlЪrЪ vЪ nЪsil-lЪrЪ nЖmunЪ olan, insan qЪlbinin tЪrЪnnЖmВЖsЖ жzeyir HacШbЪyov, ⌠yeni dramaturgiya mЪktЪbinin banisi C.Cab-barlШ■ xalqШmШzШn belЪ ЧlmЪz vЪtЪndaЬ sЪnЪtkarlarШdШr. Bu dahilЪrin adШ ilЪ dЖnya ЪdЪbiyyatШ tarixindЪ ЬЪrЪfli yer tutan AzЪrbaycan xalqШ ЧzЖnЖn qЪdim milli mЪdЪniyyЪtinin Ъn gЧzЪl bЪЬЪri vЪ inqilabi ЪnЪnЪlЪrini indi ЬЪrЪflЪ davam vЪ inkiЬaf etdirir, klassik irsin saЭlam, qiymЪtli incilЪri ilЪ AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinin inkiЬafШna istiqamЪt verir: Nizami adi insan mЪhЪbbЪti anlayШЬШnШ hЪr ЬeyЪ ЖstЖn gЪlЪn insanpЪrvЪrliklЪ, hЪyatШn═ vЪ bЪЬЪr hЪqiqЪtinin ЪsasШnШ tЪЬkil edЪn gЧzЪl qayЪlЪr vЪ idrakla, kamalla bЪzЪmiЬ, zЪnginlЪЬ-dirmiЬdir. O, insanШn qЖdrЪtinЪ, onun yЖksЪk mЪnЪvi keyfiyyЪtlЪrinin qalib gЪlЪcЪyinЪ inanШrdШ■1. S.VurЭun adla-rШnШ ВЪkdiyi digЪr AzЪrbaycan klassiklЪrinin hЪr biri haqqШn-da da son dЪrЪcЪ dЪqiq, ЖmumilЪЬdirici, mЖdrik fikirlЪr sЧylЪmiЬdir. ьairЪ gЧrЪ bu klassiklЪrin bЧyЖklЖyЖ ondadШr ki, onlar Чz dЧvrlЪrinin ЧvladШ kimi varlШЭa aydШn mЖnasibЪt bЪslЪmiЬ, eyni zamanda, tarixin aЭШr, ziddiyyЪtli vЪ imkansШz ВaЭlarШndan gЪlЪcЪyЪ baxmШЬ, xalqШna, vЪtЪninЪ ЬЪrЪf vЪ ЬЧhrЪt gЪtirЪrЪk yeni yollar vЪ cШЭШrlar aВmШЬlar. M.F.Axun-dov, M.P.Vaqif, ж.HacШbЪyov kimi yaЬadШqlarШ ЪdЪbi-bЪdii Ъsri ardlarШnca aparmШЬ, adlarШ ilЪ tanШtmШЬlar. ⌠Nizami═ vЪ AzЪrbaycan xalqШnШn bundan sonra gЪlЪn NЪsimi (XшV Ъsr), FЖzuli (XVш Ъsr), Vaqif (XVшш Ъsr), M.F.Axundov (XшX Ъsr) kimi dahi sЪnЪtkarlarШ AzЪrbaycanШn klassik ЪdЪbiyyatШnШ o zamankШ mЖsЪlman ьЪrqindЪ Ъn qabaqcШl bir ЪdЪbiyyata ВevirdilЪr■2. Bu ЪdЪbiyyat yalnШz forma zЪnginliyinЪ, janr ЪlvanlШЭШna gЧrЪ yox, dЪrin ideya mЪzmunu, bЪЬЪri hiss vЪ duyЭularШ, insan vЪ zaman, sЪnЪtkar vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu kimi mЖqЪddЪs milli vЪ sosial anlayШЬlara tam, ЪsaslШ surЪtdЪ cavab vermЪsi ilЪ dЖnya klassikasШnda ЧzЖnЪmЪxsus ЬЪrЪfli yer qazandШ. S.VurЭun ⌠BЧyЖk AzЪrbaycan Ьairi■, ⌠XurЬud-banu NatЪvan■, ⌠SЪbuhi■, ⌠AzЪrbaycanШn elmi tarixini yaradaraq■, ⌠хnsan qЪlbinin tЪrЪnnЖmВЖsЖ■, ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn gЪlЪcЪk vЪzifЪlЪri■, ⌠M.F.Axundov bizimlЪ-dir■, ⌠N.VЪzirovun unudulmaz xatirЪsi■, ⌠Vaqif haqqШn-da■, ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ vЪ Nizami■, ⌠ъdЪbiyyatШmШzШn fЪxri■ vЪ baЬqa mЪqalЪlЪrindЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn yalnШz sЪnЪtkarlШq sirrlЪrindЪn bЪdii, estetik zЧvqlЪr aЬШla-maq, bЪЬЪri hisslЪr tЪbliЭ etmЪk qЖdrЪtindЪn danШЬmШr, eyni zamanda, onun tЪsir gЖcЖnЖ, ЪhatЪ dairЪsini, satirik ruhunu, tЪsdiq vЪ inkar xarakterini izah edir, hЪr bir klassik sЪnЪtka-ra da mЪhz═ bu═ cЪhЪtdЪn,═ milli═ vЪ═ bЪЬЪri═ xidmЪtlЪrinЪ,═ dЧvrЖnЖn═ bЖtЖn imkanlarШndan═ tam═ ЬЪkildЪ istifadЪ etmЪk bacarШqlarШna, gЪlЪcЪk ЪdЪbiyyatlar ЖВЖn mЧhkЪm zЪmin yaratmaq qabiliyyЪtlЪrinЪ gЧrЪ qiymЪt verir: Vaqif═ yaradШ-cШlШЭШ═ AzЪrbaycan═ poeziyasШnШn═ bir═ Ъsrlik═ inkiЬaf yolunu tЪyin etmiЬdir, VaqifdЪ yЖksЪk bЪЬЪri hisslЪr, zЧvqlЪr, ideyalar vardШr... bЧyЖk Ьair Чz dЧvrЖnЖn ЖfЖqlЪrinЪ qalxa-raq, Ьahin qanadlarШnШ gЪrir, ЧzЖnЪmЪxsus bir sЪslЪ azadlШq dЖnyasШ axtarШr■1.

S.VurЭunun baЬqa klassiklЪr, xЖsusilЪ M.F.Axundov haqqШndakШ fikirlЪri bu gЖn dЪ Чz elmi sambalШ, mЖasirliyi ilЪ diqqЪti cЪlb edir. O, M.F.Axundovu yalnШz bir yazШВШ kimi gЧtЖrmЖr, ona Ъsrinin bЧyЖk alimi, filosofu, ictimai-siyasi xadimi, psixoloqu, bЧyЖk tarixВi vЪ dilВisi kimi yanaЬШr, onu mЖsЪlman ЬЪrqinЪ gЖclЖ bir intibah gЪtirЪn, AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinЪ vЪ ЪdЪbiyyatШna yeni istiqamЪt verЪn yazШВШ adlandШrШr: ⌠MirzЪ FЪtЪli Axundov xalqlar tarixindЪ nadir yetiЬЪn fЧvqЪladЪ bir istedad, baЬdan ayaЭa hЖnЪr vЪ mЪnЪvi qЪhrЪmanlШq timsalШ kimi sarsШlmaz bir iradЪ, alovlu bir mЪslЪk eЬqilЪ yaЬayan, bЧyЖk ideyalar uЭrunda tarixin qara qЖvvЪlЪri ilЪ ЧmЖr boyu ВarpШЬan qЪhrЪman bir ЬЪxsiyyЪt olmuЬdur■2.

S.VurЭunun klassik irslЪ ЪlaqЪdar yazdШЭШ bЖtЖn mЪqalЪlЪrindЪ ЪdЪbiyyatШmШzШn tarixinЪ aid bu vЪ ya digЪr bir mЪsЪlЪni mЖasir ЪdЪbi proseslЪ ЪlaqЪlЪndirmЪk ruhu hakimdir. HЪm dЪ bu ЪsЪrlЪrin Вoxu qЪdim ЪdЪbiyyat tarixi dЪrsliyi, dЪrs vЪsaitlЪri yaratmaq ЖВЖn istiqamЪtverici xarakterЪ malikdir. DigЪr tЪrЪfdЪn, bu ЪsЪrlЪrin Вoxunda qЪdim tarixЪ, mЪdЪni irsЪ vЪ onun nЪhЪng sЪnЪtkarlarШna tЪnqidi mЖnasibЪtin tarixilik metodu prinsiplЪri ilЪ yanaЬmaЭШn orijinal yollarШ vЪ ЖsullarШ vardШr. S.VurЭunun mЪqalЪlЪri mЖasir ЪdЪbiyyat ЖВЖn tЖkЪnmЪz ilham vЪ yaradШcШlШq mЪnbЪyi olan qЪdim dЖnya mЪdЪniyyЪti vЪ sЪnЪtinin tam vЪ ЪsaslШ surЪtdЪ tЪdqiqini, nЪЬr olunmasШnШ vacib hesab edЪn, ona Жmumxalq mЪhЪbbЪti oyadan qiymЪtli fikirlЪrlЪ doludur. ьairЪ gЧrЪ klassik irsi mЖntЪzЪm surЪtdЪ nЪЬr, tЪdqiq etmЪk vЪ ЧyrЪnmЪk, onu oxucu vЪ yaradШcШ sЪnЪtkarlara ВatdШrmaq ЪdЪbi mЖhitin vЪ ЖmumЪn xalqШmШzШn Чz doЭma vЪ milli ЪdЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪtinЪ olan tЪlЪbkarlШЭШnШ artШrdШЭШ kimi, yazШВШlarШ da yeni yaradШ-cШlШq mЪsuliyyЪtinЪ ВЪkir, onlarШ bЧyЖk sЪnЪt uЭrunda aparШ-lan mЖbarizЪlЪrlЪ daha sШx baЭlayШr, mЖasir qЪhrЪman yaratmaq uЭrunda bЪdii axtarШЬlar yoluna salШr. S.VurЭuna gЧrЪ ⌠AzЪrbaycan xalqШnШn ВoxЪsrlik milli mЪdЪniyyЪti, ЪdЪbiyyat vЪ incЪsЪnЪti, hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl dЪ zЪngin, mЪЭrur tarixi-onun azadlШq vЪ mЖstЪqillik uЭrunda apardШЭШ mЖbari-zЪ tarixidir ... vЪtЪnin mЪhЪbbЪti ilЪ alovlanmayan, onun tarixini bilmЪyЪn alim vЪ ya tarixВi, yazШВШ vЪ ya rЪssam Чz xalqШna layiq heВ bir Ьey yarada bilmЪz■1. вЖnki tariximizin hЪr bir sЪhifЪsindЪ onlarla yenidЪn tЪdqiq, nЪЬr vЪ ЬЪrh olunmaЭa layiq sЪnЪtkar vardШr. XX Ъsrin bЪdii sЧz vЪ musiqi mЖlkЖnЖn parlaq ulduzlarШndan olan жzeyir HacШbЪ-yov mЪhz belЪ sЪnЪtkardШr. S.VurЭun bu bЧyЖk dahi haq-qШnda bir neВЪ qiymЪtli mЪqalЪ yazmШЬdШr. ⌠KoroЭlu■ MirzЪ FЪtЪli Axundov adШna teatr sЪhnЪsindЪ■, ⌠BЧyЖk bЪstЪkar■, ⌠хnsan qЪlbinin tЪrЪnnЖmВЖsЖ■ mЪqalЪlЪri yalnШz жzeyir HacШbЪyov irsinЪ deyil, ЖmumЪn klassik vЪ mЖasir ЪdЪbi alЪmЪ bЧyЖk hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪt hissi ilЪ yazШlmШЬdШr. Bu mЪqalЪlЪrin hЪr birindЪ жzeyir HacШbЪyov vЪtЪn, xalq anlayШЬlarШ ilЪ vЪhdЪtdЪ gЧtЖrЖlЖr. Onun hЪr cЪhЪtdЪn kamala yetmiЬ bЧyЖk sЪnЪtinin sirri, qЖdrЪti mЖqЪddЪs vЪtЪn torpaЭШnda axtarШlШr, xalqШn taleyi, istЪk vЪ arzularШ ilЪ yoxlanШlШr. TЪsadЖfi deyildir ki, S. VurЭun bir sШra ВШxШЬ vЪ mЪruzЪlЪrindЪ, elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪrindЪ ж. HacШbЪyovu, onun ⌠qЖdrЪtdЪn yaranmШЬ■ sЪnЪtini nЪzЪrdЪ tutaraq deyirdi ki, ⌠Чz ЬЪxsi taleyini xalqШn taleyi ilЪ sЪmimi baЭlayan, Чz yaradШcШlШq vЪ hЪyat qabiliyyЪtini xalq sЪadЪti, xalq ЬЪrЪfi uЭrunda mЖbarizЪyЪ sЪrf edЪn insanlar xalqШn ЪbЪdi mЪhЪbbЪt vЪ hЧrmЪtinЪ nail olurlar■2.

SЪmЪd VurЭun ж.HacШbЪyovu hЪyatШn ЪbЪdi ЧvladШ, bЖtЖn РЖПЙ xalqlarШnШn hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪtini qazanan sЪnЪtkar hesab edirdi. YazШrdШ ki, жzeyir HacШbЪyovun sЪnЪt dЖnyasШ Вox dЪrinlЪrindЪn vЪ uzaqlardan baЬlayШr. Bu sЪnЪtЪ axШb gЪlЪn mЖdrik fikirlЪr, yЖksЪk ehtiraslar Чz mЪcrasШnШ xalq ЪdЪbiyyatШndan, klassik sЪnЪt mЖlkЖndЪn alШr, mЖasir ЪdЪbi alЪmdЪ isЪ formalaЬШr, kamala ВatШr, xalqШn istЪk═ vЪ arzularШ ilЪ birlЪЬЪrЪk, hЪyatШ vЪ insanШ tЪsdiq edir. Buna gЧrЪ dЪ ⌠FЖzuli Ьeirini ЪzЪmЪt vЪ romantikasШ жzeyir HacШbЪyov musiqisinin qanadlarШnda bir daha ucaldШ, zЪngin ЖfЖqlЪr aЬdШ■, ⌠жzeyir bizi keВmiЬЪ deyil, sabaha, yalnШz gЪlЪcЪyЪ sЪslЪdi■, ⌠insan qЪlbini mehriban bir ana nЪvaziЬi ilЪ oxЬadШ■, ⌠жzeyir ona gЧrЪ bЧyЖk sЪnЪtkar oldu ki, o, bЧyЖk bir vЪtЪndaЬ, hЪm dЪ tЖrk vЪtЪndaЬШ idi■1. Bu yЖksЪk vЪtЪndaЬlШq hissi onu dЧvrЖnЖn qabaqcШl ЪdЪbiyyatШ, ictimai √ fЪlsЪfi fikri ilЪ qaynayШb-qarШЬdШrdШ, xalqШnШn taleyi ilЪ maraqlanmaЭШ, vЪtЪnin azadlШЭШ vЪ sЪadЪti uЭrunda, qЪhrЪman xalqШna layiq mЖbarizЪ aparmaЭШ ona sabit amal vЪ qayЪ seВdirdi.

SЪmЪd VurЭun жzeyir sЪnЪtinЪ ВoxcЪhЪtli, sinkretik yaradШcШlШq mЪhsulu kimi baxШrdШ. Onu bЧyЖk bЪstЪkar, gЧrkЪmli yazШВШ, kamil dramaturq, Ъsrinin istedadlШ alimi, nЪzЪriyyЪВisi, mahir jurnalist vЪ publisist hesab edirdi. ьairЪ gЧrЪ жzeyir HacШbЪyov yalnШz xalqШnШn tarixini, milli mЪdЪniyyЪtini sevdirmЪdi, bЪЬЪri-humanist fikirlЪri ilЪ insa-nШ ЧzЖnЪ tanШdan mЪnЪvi bir alЪm √ tarix yaratdШ: ⌠жzeyir musiqisini dinlЪdiyimiz zaman biz bЪzЪn qaЬlarШmШzШ ВatШb LoЭman kimi dЖЬЖnЖrЖk, bЪzЪn hЪyat vЪ insan eЬqinЪ odlardan, alovlardan keВЪn qЪhrЪmanlar oluruq, bЪzЪn Жmman kimi tЪlatЖmЪ gЪlir, bЪzЪn sakit vЪ nurlu bir yaz sЪhЪri kimi aВШlШrШq, ЧzЖmЖzdЪ daЭlarda kЖlЖng Вalan fЪrhadlar qЖdrЪti hiss edirik, xЪyalШmШz gЧylЪrЪ uВduqca yaЬadШЭШmШz═ ana torpaЭШ, onun yaratdШЭШ insan adlШ bЧyЖk nemЪti daha Вox sevirik, Чz varlШЭШmШz vЪ tariximiz ilЪ fЪxr edirik■1.

S.VurЭunun mЪdЪni irs haqqШnda elmi-nЪzЪri gЧrЖЬlЪri bunlarla mЪhdudlaЬmШr. ьairin х.NЪsimi, Q.Zakir, C.MЪm-mЪdquluzadЪ, M.ъ.Sabir, C.CabbarlШ, N.NЪrimanov vЪ digЪr klassik sЪnЪtkarlar haqqШnda da qiymЪtli fikirlЪri vardШr. QЪdim dЖnya mЪdЪniyyЪtinЪ bЧyЖk mЪhЪbbЪt hissi ilЪ yazШlmШЬ ЪksЪr mЪqalЪlЪrindЪ bЧyЖk sЪnЪt vЪ ЪdЪbiyyatla qЪlbЪn baЭlШ olan S. VurЭunun Ьair, alim vЪ bЧyЖk vЪtЪndaЬ obrazШ bЖtЖn ЪzЪmЪti ilЪ canlanШr.

 

═══════════════════════════════════════════════════════════════════════ BakШ - 1989

 

 

SъNъTDъN ELMъ UZANAN

YOLLAR

 

 

 

.хbrahimovun yarШm ЪsrdЪn artШq bir dЧvrЖ ЪhatЪ edЪn kamil vЪ mЖdrik yaradШcШlШЭШ yalnШz bЪdii nЖmunЪlЪrinЪ gЧrЪ yox, eyni zamanda, mЖxtЪlif vЪ rЪngarЪng janrlarda yazdШЭШ dЪyЪrli elmi ЪsЪrlЪri ilЪ dЪ nЪzЪri cЪlb edir. TЪsadЖfi deyil ki, M.хrahimov AzЪrbaycan ЪdЪ-biyyatШnda nasir vЪ dramaturq, alim vЪ jurnalist, sosioloq vЪ maarif xadimi kimi sevilir.

M.хbrahimov yaradШcШlШЭШnШn mЖhЖm bir sahЪsini onun elmi-nЪzЪri vЪ publisistik fЪaliyyЪti tЪЬkil edir. O, 30-cu illЪrdЪn baЬlayaraq AzЪrbaycan, rus vЪ dЖnya ЪdЪbiyyatШ mЪsЪlЪlЪrinЪ, bir sШra aktual problemlЪrЪ, gЧrkЪmli ЪdЪbi ЬЪxsiyyЪtlЪrЪ dair bir sШra qiymЪtli elmi-nЪzЪri ЪsЪrlЪr Вap etdirmiЬdir. ъdibin ⌠HЪyat vЪ ЪdЪbiyyat■ (1947), ⌠XЪlqilik vЪ realizm cЪbhЪsindЪn■ (1961) kitablarШnda toplanan ЪsЪr-lЪrindЪn baЬqa folklora, sЪnЪtdЪ tipiklik, forma vЪ mЪzmun, realizm, xЪlqilik, vЪtЪnpЪrvЪrlik ЪdЪbi, ictimai-siyasi, elЪcЪ dЪ klassik ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪrinЪ vЪ teatr sЪnЪtinin bЪzi sahЪlЪrinЪ aid qiymЪtli elmi-nЪzЪri mЪqalЪlЪri vardШr. Onun ⌠Realizm haqqШnda■, ⌠ъdЪbiyyat vЪ incЪsЪnЪtdЪ satira■, ⌠DramaturgiyanШn bЪzi sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪri■, ⌠SЪnЪtdЪ hЪyatilik vЪ xЪlqilik■, ⌠Komediya, hЪyat vЪ Ъxlaq■, ⌠Sabir■, ⌠L.N.Tolstoyun realizmi haqqШnda■, ⌠вexov vЪ zЪmanЪsi■, ⌠MЪhЪmmЪd FЖzuli■, ⌠Xalq sЪnЪtkarlarШ■, ⌠AzЪrbaycan bЖlbЖlЖ■, ⌠Qartal qanadlШ sЪnЪtkar■, ⌠жzeyir HacШbЪyovun sЪnЪtkarlШЭШ■, ⌠Tufanlarda bЪrkiyЪn qЪlЪm■, ⌠HЪyat vЪ ЪdЪbiyyat■ vЪ digЪr ЪsЪrlЪri bu qЪbildЪndir.

M.хbrahimovun elmi-nЪzЪri vЪ publisistik fЪЮliyyЪti Чz xarakteri, funksiyasШ vЪ ЪhatЪ dairЪsi ilЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШnШn zЪngin tЪcrЖbЪsinЪ, mЖdrik xalq hikmЪtlЪrinЪ, klassik vЪ mЖasir ЪnЪnЪlЪrЪ ЪsaslanШr. Onun bir nЪzЪriyyЪВi kimi sЧylЪdiyi elmi fikirlЪr Вox Ъsrlik ЪdЪbiy-yatШmШzШn kЧklЖ problemlЪrini ЧyrЪnmЪkdЪ, mЖasir vЪ klassik yazШВШlarШmШzШn sЪnЪt dЖnyasШna bЪlЪd olmaqda xЖsu-si ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. ъlbЪttЪ, M.хbrahimovun bu qЪdЪr zЪngin irsi bir-iki mЪqalЪdЪ tam ЬЪrh oluna bilmЪz. Burada biz yalnШz realizm mЪsЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪdar bЪzi mЖlahizЪlЪri sЧylЪmЪk istЪyirik.

M.хbrahimovun publisistikasШ vЪ elmi-nЪzЪri mЪqalЪ-lЪri ilЪ onun bЪdii ЪsЪrlЪri arasШnda mЪntiqi bir ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq vardШr. Bu, alimin ЪdЪbi-bЪdii, elmi-publisist irsinin ruhunu tЪЬkil edЪn gЖclЖ realizm vЪ tЪbiilikdЪ, mЖasirlik vЪ xЪlqilikdЪ, vЪtЪnpЪrvЪrlik anlayШЬlarШnШn vЪhdЪtindЪ, Ъdibin orijinal Жslubunda ЧzЖnЖ gЧstЪrir. JanrШndan, mЧvzusundan asШlШ olmayaraq yaradШlЛШЬ hЪr bir ЪsЪrdЪn tЪbiilik, yЖksЪk bЪdiilik vЪ gЖclЖ mЖasirlik tЪlЪb edЪn M.хbrahimov vaxtilЪ yazmШЬdШr:

⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn qarЬШsШnda milyonlarШ tЪrbiyЪ etmЪk kimi ЬЪrЪfli bir vЪzifЪ durur. Bu, sЪnЪtin hЪyata, varlШЭa tЪsiri mЪsЪlЪsidir. SЪnЪt varlШЭa tЪsir etmЪk, onu dЪyiЬdirmЪk ЖВЖn varlШЭШn ЧzЖndЪn doЭmalШ, onu dЖz-gЖn gЧstЪrmЪlidir. Bir dЪ ki, sЪnЪt bu dЪyiЬmЪ prosesini dЪ iЬШqlandШrmalШdШr, onda istЪdiyin fikri aЬШlamaq olar. YЪni, sЪnЪt tЪrbiyЪvi rolunu da yerinЪ yetirmiЬ olar■.

ъdibin bu fikrini onun mЖharibЪ dЧvrЖ yaradШcШlШЭШ xЖsusilЪ dЪ alman faЬШzmin tЪnqidinЪ hЪsr etdiyi elmi vЪ publisist ЪsЪrlЪri dЪ tЪsdiq edir.

M.хbrahimov real zЪminЪ Ъsaslanan vЪtЪnpЪrvЪrlik anlayШЬШnШn BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsi gЖnlЪrindЪ kЪsb etdiyi mЪnanШn АЧyЖk gЖcЖ vЪ tЪsirini ⌠FaЬizm mЪhv olacaq■ ЪsЪrindЪ Вox aydШn ifadЪ edirdi: ⌠HЪlЪ tarixdЪ heВ bir xalq vЪ heВ bir adam ЖВЖn vЪtЪn bu qЪdЪr mЪnalШ vЪ bu qЪdЪr Ъziz omamШЬdШr. вЖnki bizim ЖВЖn vЪtЪn √ sЪadЪt, hЪyat, mЪdЪniyyЪt, yaЬayШЬ demЪkdir... VЪtЪn bizim Мamusumuz vЪ ЬЪrЪfimizdir. NЪhayЪt, bizim ЖВЖn VЪtЪn bЖtЖn bЪЬЪriyyЪtin azadlШЭШ, bЖtЖn xalqlarШn qardaЬlШЭШ, yer ЖzЖndЪ ЪdalЪt vЪ xoЬbЪxtliyin qЪti qЪlЪbЪsi demЪkdir■1.

M.хbrahimovun vЪtЪn-xalq haqqШndakШ bu mЖdrik kЪlamШ, eyni zamanda mЖharibЪ dЧvrЖ ЪdЪbiyyatШmШzШn, bЖtЖn ЪdЪbi tЪnqidimizin dЪ Жmumi mЪzmun vЪ ideyasШnШ ifadЪ edirdi. Alimin hЪmin illЪrdЪ yazdШЭШ yol qeydlЪrindЪ, digЪr zЪngin elmi-nЪzЪri mЪqalЪlЪrindЪ xalqlar arasШnda dostluq vЪ qardaЬlШЭШn, bir mЪslЪk vЪ ЪqidЪ uЭrunda mЖbarizЪnin uЭurlu nЪticЪlЪri ЬЪrh edilir. XЪlqilik vЪ realizm mЪsЪlЪlЪri, snЪЪtin tЪrbiyЪvi rolu, ЪdЪbiyyatШn estetik prinsiplЪri haqda qiymЪtli fikirlЪr irЪli sЖrЖlЖr. M.хbrahimov adamlarШn mЪnЪvi-psixoloji dЖnyasШndan yazanda da, humanizm kimi nЪcib vЪ mЖqЪddЪs bir ideyanШ tЪtbiq edЪndЪ dЪ, ailЪ-mЪiЬЪt, tЪlim-tЪrbiyЪ mЪsЪlЪlЪrindЪn danШ-Ьanda da, hЪmВinin vЪtЪnpЪrvЪrlik, xЪlqilik, beynЪlmilЪlВilik kimi klassik problemlЪrЪ mЖasir mЖnasibЪti ifadЪ edЪndЪ dЪ mЖqЪddЪs idealШna, hЪyat-varlШq idealШna sadiq qalШr, realist sЪnЪtkarlara xas olan bЧyЖk mЪdЪniyyЪt vЪ tЪmkinlЪ tЪbii bir yazШВШ cЪsarЪti vЪ prinsipiallШЭШ gЧstЪrir. ⌠YazШВШ kЧmЖr-ВЖnЖn dЪ, neftВinin dЪ simasШnda onlarШn hЪr ikisinin qЪhrЪmanlШЭa: novatorluЭa sЧvvq edЪn min bir yeni kЪЬflЪr-lЪ dolu sabahШn qapШlarШnШ cЪmiyyЪtin ЖzЖnЪ ЮВЮМ mЖasir quruluЬun xЖsusiyyЪtlЪrini, dЪrin tarixi, ictimai mЪnasШnШ, insanlarШn yЖksЪk keyfiyyЪtlЪrini gЧstЪrЪ bilirsЪ, bu Ъsil sЪnЪtkarlШq saИШlmalШdШr. Bunun ЖВЖn yazШВШnШn mЖasir hЪyatШ rЪhbЪr tutmasШ, insanlarШn milli vЪ sosial varlШЭШnШ dЪrindЪn ЧyrЪnmЪsi lazШmdШr■2.

BЖtЖn bunlar bir daha tЪsdiq edir ki, M.хbrahimo-vun hЪm yazШВШlШЭШnda, hЪm jurnalistik fЪaliyyЪtindЪ mЖasir-lik-realizm mЪsЪlЪlЪri birinci yerdЪ dayanШr. M.хbrahimova gЧrЪ realizm yalnШz hadisЪlЪri mЧvcud vЪ mЖasir alЪmdЪn gЧtЖrmЪk, onlarШ bir sШra real insanlarla baЭlШ tЪcЪssЖm etdirmЪk demЪk deyildir. Realizm yazШВШnШn tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideyalarШn tЪsir gЖcЖndЪ, onlarШn mЖasir dЧvrЖn psixologiyasШnШ, sosial xarakterini dЖzgЖn Ъsk etdirmЪk bacarШЭШnda, bir sЧzlЪ, ЪsЪrin bЖtЖn ruhunda, forma vЪ mЖndЪricЪsindЪ olmalШdШr.

MЖasir gЖnlЪri, hadisЪ vЪ ЪhvalatlarШ, elЪcЪ dЪ bir qrup insanlarШ sadЪcЪ olaraq seyr etmЪk, hЪyata mЖЬahidЪВi yox, tЪsvirВi gЧzЖ ilЪ baxmaq, nЪzЪrЪ Вarpan hadisЪlЪri sadЪcЪ olaraq qЪlЪmЪ almaq realizm deyildir. Realizm anlayШЬШnШn mЪna mЪzmunda ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬan, mЖasir cЪmiyyЪtin Ъxlaq normalarШnШ, etik, estetik vЪ ictimai-siyasi gЧrЖЬlЪrini tЪmsil vЪ ifadЪ edЪ bilЪn insan dayanmalШdШr. MЪhz buna gЧrЪ dЪ ⌠Realizm, sЪnЪtdЪ, ЪdЪbiyyatda hЪmiЬЪ insan problemini irЪli sЖrmЖЬdЖr. Real insan mЖbarizЪsini, arzularШnШ, ideallarШnШ, ehtiras vЪ duyЭularШnШ ifadЪ etmЪyЪn ЪsЪr realist ЪsЪr adlana bilmЪz■1. Bu da o demЪkdir ki, M.хbrahimova gЧrЪ realizm yЖksЪk ideyalШlШqla baЭlШ bir anlayШЬdШr. YЪni hЪqiqi realist sЪnЪtkar yaЬadШЭШ Ъsrin ruhuna xidmЪt etmЪli, qabaqcШl fikirlЪrin mЖdafiЪВisi olmalШdШr. M.хbrahimov realizm dedikdЪ cЪmiyyЪtin maddi vЪ mЪnЪvi tЪlЪblЪri ilЪ baЭlШ olan, insanlarШn canlШ, hЪyati istЪklЪrini ifadЪ ЕДЪМ, yeni mЖtЪrЪqqi fikirlЪr oyadan vЪ yayan sЪnЪtkar vЪ sЪnЪt ЪsЪri nЪzЪrdЪ tutur. Onun realizm mЪsЪlЪlЪrini hЪyat vЪ sЪnЪtkar problemindЪ axtarmasШ da bununla baЭlШdШr. ъnЪnЪlЪrЪ, klassik irsЪ, xalq ЪdЪbiyyatШna, elЪcЪ dЪ mЖtЪrЪqqi rus vЪ qabaqcШl ДЖМИЮ klassikasШna mЖraciЪt, onlardan bЪhrЪlЪnmЪk vЪ yeni dЧvrЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna uyЭun yaradШcШ ЬЪkildЪ istifadЪ etmЪk vЪ onlarШ ardШcШl surЪtdЪ inkiЬaf etdirmЪk cЪhdlЪri dЪ hЪyat vЪ sЪnЪtkar probleminЪ daxildir. M.хbrahimov ⌠ъdЪbiyyatШmШz yeni vЪzifЪlЪr qarЬШ-sШnda■ mЪqalЪsindЪ yazШr: ⌠ъdЪbiyyatШmШzШn gЪlЪcЪk yЖksЪ-liЬi tЪlЪb edir ki, hЪyatШ daha dЪrindЪn ЧyrЪnЪn, milli, klassik ЪdЪbiyyatШn, bЧyЖk rus klassik ЪdЪbiyyatШnШn vЪ bЖtЖn ittifaq xalqlarШ ЪdЪbiyyatШnШn mЖtЪrЪqqi, ЧlmЪz ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam etdirЪЙ, ЪsЪrlЪrimizin ideya dЪyЪri vЪ bЪdii kamilliyi uЭrunda mЖbarizЪmizi daha da canlandШraq, aВШq, doЭrucu tЪnqidi hЪr cЪhЪtdЪn inkiЬaf etdirЪk■1. M.хbrahi-mov bЖtЖn bunlarШ yazШВШnШ realizmЪ ВЪkЪn vЪ onu mЖntЪ-zЪm olaraq realizmЪ aparan amillЪr kimi qiymЪtlЪndirir. AlimЪ gЧrЪ, realizm vЪ mЖasirlik bir-biri ilЪ mЧhkЪm ЪlaqЪdar, eyni zamanda coЭrafi miqyaslarШ, sЪrhЪdlЪri geniЬ vЪ ЪhatЪli olan anlayШЬlardШr. HЪyatiliyin, tЪbiilik vЪ sЪmi-miyyЪtin, prinsipiallШq vЪ orijinallШЭШn, mЖЬahidЪ vЪ axtarШЬ-larШn, bir sЧzlЪ, yaradШcШlШq prosesinЪ daxil olan bЖtЖn prin-siplЪrin mЪrkЪzindЪ realizm dayanmalШdШr. HЪtta yazШВШ sЪnЪtkarlШЭШ da Чz baЬlanЭШcШnШn buradan almalШdШr. Rea-lizm, gЖclЖ vЪ xЪlqi dil, canlШ vЪ real obraz, tipik hadisЪ, Ъhvalat vЪ vЪziyyЪt yaratmaq demЪkdir. ъgЪr yazШВШ sЧzЖn hЪqiqi mЪnasШnda realist sЪnЪtkardШrsa, onda gЖclЖ vЪtЪn-daЬlШq qЖruru varsa, onun yaratdШЭШ ЪsЪr hЪqiqi sЪnЪt nЖmu-nЪsi sayШlacaq vЪ geniЬ oxucu kЖtlЪsinin rЪЭbЪtini qazana-caqdШr. GЧrЖndЖyЖ kimi, M.хbrahimov realizm mЪsЪlЪlЪrini son dЪrЪcЪdЪ geniЬ mЪnada gЧtЖrЖr vЪ onu bЪdii yaradШ-cШlШЭШn Ъn bЧyЖk mЪziyyЪti kimi qiymЪtlЪndirir. AlimЪ gЧrЪ, sЪnЪtkar mЧvzunu ЪfsanЪlЪrdЪn, xalq ЪdЪbiyyatШndan, tarixdЪn, mЖasir gЖnlЪrdЪn vЪ ЖmumЪn bЖtЖn canlШ vЪ cansШz varlШqlardan gЧtЖrЪ bilЪr. Bir ЬЪrtlЪ ki, qЪlЪmЪ aldШЭШ mЧvzuda ЧzЖnЖ, yaЬadШЭШ zamanШ, onun tЪlЪb vЪ ehtiyacla-rШnШ ilk planda, qabarШq ЬЪkildЪ nЪzЪrЪ ВarpdШrsШn, sЪnЪtkar vЪ zaman, yazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪrini bir an belЪ unutmasШn. M.хbrahimovun ⌠SЪnЪtdЪ hЪyatilik vЪ xЪlqilik■, ⌠AЬШq poeziyasШnda realizm■, ⌠L.N.Tolstoyun realizmi haqqШnda■, ⌠вexov vЪ zЪmanЪsi■ vЪ baЬqa mЪqalЪ-lЪrindЪ yazШВШlara realizm prinsiplЪri ЪhatЪsindЪ qiymЪt vermЪsi dЪ bununla ЪlaqЪdardШr. M.хbrahimova gЧrЪ bir hЪyat var, bir dЪ sЪnЪtkar. Realizm isЪ hЪyatШn sЪnЪtdЪ tЪcЪssЖmЖ, Ъksidir. O yazШr: ⌠Biz hЪyatШn qЖdrЪtinЪ Вox inanШrШq. ⌠HЪyat haradadШrsa, sЪnЪt dЪ oradadШr■ √ deyЪn Belinskinin sЧzlЪrini Ъsil bЧyЖk sЪnЪt ЖВЖn qanun sayШrШq. Buna gЧrЪ dЪ indi hЪyatШ ЧyrЪnmЪk, hЪyatШ bilmЪk kimi sЧzlЪr tez-tez iЬlЪnЪrkЪn, biz onlarШn mЪnasШnШ daha artШq ЧzЖmЖzЪ aЬkar etmЪliyik. ъsl sЪnЪtkar ЖВЖn vЪ xЖsusЪn mЖasir yazШВШ hЪyatШ bilmЪk heВ dЪ onun passiv mЖЬahidЪВisi olmaq demЪk deyildir. HЪyatШ bilmЪk ЖВЖn onun dЧyЖЬВЖsЖ, mЖbarizi olmaq lazШmdШr. Bizim son dЧvrdЪ meydana ВШxmШЬ az-Вox mЖvЪffЪqiyyЪtli ЪsЪrlЪrimizin hamШsШ yalnШz vЪ yalnШz hЪyata bu cЖr mЖnasibЪtin mЪhsuludur■1.

M.хbrahimova gЧrЪ yazШВШnШn Ъn bЧyЖk mЪharЪti onun obraz √ tip yaratmasШnda ЧzЖnЖ gЧstЪrir. ъlbЪttЪ, bЪdii ЪsЪrin digЪr ЪlamЪtlЪri; forma mЪsЪlЪlЪri dЪ yazШВШ sЪnЪtkarlШЭШna daxildir. Lakin kamil xarakter, nЪinki bЪdii ЪsЪrin simasШnШ vЪ ЪzЪmЪtini Ъks etdirir, hЪmВinin yazШВШnШn sЪnЪtkar qЖdrЪtini nЖmayiЬ etdirir. Obraz, xarakter yaratmaq iЬindЪ dЪ M.хbrahimov realizm mЪsЪlЪlЪrini Чn plana ВЪkir. YazШВШnШn gЖclЖ xarakter yaratmaq sirrlЪrini onun hЪyatla mЧhkЪm ЪlaqЪsindЪ, yaЬadШЭШ zЪmanЪnin imkanlarШndan mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪsindЪ, dЧvrЖnЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna vЪtЪndaЬ sЪnЪtkar kimi cavab vermЪk cЪhdlЪrindЪ axtarШr. Onun ⌠QabaqcШl fikirlЪrin carВШsШ■, ⌠SЪnЪtin qЖdrЪti■, ⌠YaradШcШlШЭШn hЪyatla ЪlaqЪsi■, ⌠Novatorluq vЪ xЪlqilik■, ⌠Kosmik dЧvrЖn mЖbarizЪsi vЪ sЪnЪti■ vЪ baЬqa mЪqalЪlЪri bu qЪbildЪndir.

M.хbrahimov realizm mЪsЪlЪlЪrindЪn danШЬarkЪn nЪinki ЪdЪbi nЧvlЪri, hЪtta hЪr bir janrШn tЪbiЪtin, tutumunu vЪ imkanlarШnШ da nЪzЪrЪ almaЭШ vacib ЬЪrtlЪrdЪn sayШr. AlimЪ gЧrЪ, hЪyatШ bilmЪk vЪ ЧyrЪndiklЪrinin hamШsШnШ bЪdiii ЪsЪrЪ gЪtirmЪk sЪnЪtkar vЪ zaman anlayШЬШna tam riayЪt etmЪk demЪk deyildir. Bu, sadЪcЪ olaraq zahirЪn mЖasir-lЪЬmЪk, sЪnЪtkarШ ЧzЖnЖ vЪ oxucusunu aldatmaqdШr. HЪqiqi realizm onu tЪlЪb edir ki, sЪnЪtkar mЧvcud gЖnlЪrin nЪyЪ ehtiyacШ olduЭunu, yazШВШsШndan bЧyЖk mЪnЪvi haqla nЪyi tЪlЪb etdiyini dЪrindЪn duysun vЪ onu ЬЪrЪflЪ yerinЪ yetirsin. Daha doЭrusu, sЪnЪtkar bilmЪlidir ki: ⌠Realizm, naturaliz-mЪ varlШЭШn foto-ЬЪklini ВЪkmЪyЪ yabanВШ olub, bЪdii yaradШ-cШlШqda geniЬ ЪhatЪli bir Жsuldur. AxШ, hЪqiqЪtЪ uyЭunluq vЪ tarixi hЪqiqЪt yalnШz bu gЖnЖ Ъks etdirmЪkdЪn ibarЪt deyil. SabahШ gЧstЪrmЪk dЪ realizmin vЪzifЪsinЪ daxildir. Lakin hЪr bir janrda realist tЪsvirin Чz xЖsusi rЪnglЪri vardШr■1.

M.хbrahimov ЪnЪnЪ vЪ novatorluq mЪsЪlЪlЪrinЪ dЪ bu meyarla yanaЬШr. BelЪ mЖhЖm yaradШcШlШq iЬini sЪnЪtkarШn hЪyatШ dЪrindЪn ЧyrЪnmЪk bacarШЭШ vЪ zЪngin mЖЬЪhidЪВilik qabiliyyЪti ilЪ baЭlayШr vЪ hЪm dЪ bunlarШ realizmin tЪrkib hissЪlЪri kimi qiymЪtlЪndirir. жstЪlik onu da ЪlavЪ edir ki, novatorluq ЪslindЪ milli anlayШЬdШr. HЪr bir xalqШn ЪdЪbiyya-tШna uyЭun olaraq maraqlШ xarakter xЖsusiyyЪtlЪrЪ malikdir. Bununla yanaЬШ, hЪqiqi vЪ gЖclЖ novatorluq bЪzЪn sЪrhЪd tanШmШr, vЪ Вox asanlШqla milli ВЪrВivЪni aЬa da bilЪr. Ona gЧrЪ dЪ ЪsЪrlЪr yayШldШЭШ yerlЪrin oxucu kЖtlЪsinin malШna Вevrilir, onlarШn dЪrin rЪЭbЪtini qazanШr. Bununla yanaЬШ, yenЪ dЪ dЖnya klassikasШnШn qШzШl fonduna mЪnsub olduЭu xalqШn sЪnЪt nЖmunЪsi kimi daxil olur. M.хbrahimova gЧrЪ bЖnlarШn ЧzЖ dЪ sЪnЪtkar vЪ zaman, yazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪrinЪ daxil olan yaradШcШlШq iЬidir. ъlbЪttЪ ki, M.хbrahimov, mЖasir tЪnqidi realizm, ЪnЪnЪ vЪ novatorluq mЪsЪlЪlЪrinЪ yanaЬma Жsulu vЪ onu qiymЪtlЪndirmЪk mЪsЪlЪlЪrinЪ dЪ Чz mЖnasibЪtini bildirir. MЪqalЪlЪrinin birindЪ qeyd edir ki, bЪzЪn ⌠novatorluqdan danШЬdШqda bizim tЪnqidimiz bu bЧyЖk vЪ mЖrЪkkЪb bЪdii hadisЪnin yalnШz bir cЪhЪtini gЧtЖrЖr vЪ o cЪhЪti xЖsusi olaraq qeyd edir. Halbuki novatorluЭun hЪyatilik, doЭruluq, xЪlqilik, mЪfkurЪvilik, ЪnЪnЪdЪn tЪnqidi yolla istifadЪ kimi cЪhЪtlЪ-rinЪ bir-birindЪn tЪcrid olunmuЬ ЬЪkildЪ baxmaq olmaz. ъdЪbi yaradШcШlШqda bunlar bir-birinЪ qarЬШlШqlШ tЪsir edir, bir-birlЪrinЪ ЖzvЖ surЪtdЪ baЭlanmШЬ ЬЪkildЪ meydana ВШxШr. NovatorluЭun kЧklЪrini hЪyatШn ЧzЖndЪ, cЪmiyyЪtdЪ, ictimai mЖhitin dЪrinliklЪrindЪ axtarmaq lazШmdШr. XЪlqilik, doЭru-luq, hЪyatilik, ЪsasШdШr■1.

M.хbrahimovun bir alim kimi bЪdii ЪsЪrЪ vЪ ЖmumЪn mЖЪyyЪn bir ЪdЪbi problemЪ fЪrdi yanaЬma vЪ onu qiymЪt-lЪndirmЪ Жsulu vardШr. Bu iЬdЪ bЧyЖk alim ЖВЖn Ъsas ЧlВЖ vahidi hЪyatdШr, realizmdir. ъsЪr istЪr mЖasir mЧvzuda olsun, istЪr ЪfsanЪvi vЪ istЪrsЪ dЪ xalq ЪdЪbiyyatШ motivlЪri ЪsasШnda yazШlsШn, fЪrqi yoxdur, M.хbrahimov ilk nЧvbЪdЪ ЪsЪrdЪn real hЪyatШn nЪ dЪrЪcЪdЪ Ъks olunmasШnШ axtarШr vЪ ona bu prinsiplЪ qiymЪt verir. M.хbrahimova gЧrЪ sЪnЪtkar ilk nЧvbЪdЪ yaЬadШЭШ hЪyatШ Ъks etdirmЪli, zЪmanЪsinin qЪhrЪmanШnШ yaratmalШdШr. Onun yaradШcШlШq xЪyalШnШ yalnШz yaЬadШЭШ hЪyatШn bЪdii inikasШnШ vermЪk, mЖasir hЪyat tЪrzi vЪ ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬan, boya-baЬa Вatan insan obrazШ yaratmaq mЪЬЭul etmЪlidir. M.хbrahi-mov nЪinki realizmi mЧhkЪm mЖdafiЪ edЪnlЪrdЪn biridir, eyni zamanda o, ЪdЪbiyyatШmШzШn qarЬШsШna ВШxan ВЪtinliklЪri aradan qaldШrmaq ЖВЖn mЖnasib yollar vЪ Жsullar tapan, bЖtЖn mЪnfiliklЪrЪ qarЬШ inadla mЖbarizЪ aparan, hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl dЪ nailiyyЪtlЪrimizi qoruyan vЪ yayan vЪtЪndaЬ alim-dir. M.хbrahimovun AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn zЪngin tЪc-rЖbЪsinЪ Ъsaslanan, elmi fЪaliyyЪti Чz kЧklЪri, qaynaqlarШ ilЪ nЪinki mЖtЪrЪqqi ЪnЪnЪlЪrlЪ, eyni zamanda mЖasir ЪdЪbiy-yatШmШzШn saflШЭШ, yeni tЪlЪblЪrЪ uyЭun inkiЬafШ uЭrunda aparШlan ЪzЪmЪtli mЖbarizЪlЪr ilЪ baЭlШdШr. M.хbrahimov ЪdЪbiyyat tarixindЪn, mЖasir ЪdЪbi problemlЪrdЪn, ЪdЪbiyyat nЪzЪriyyЪsi, teatr tЪnqidi vЪ aktyor sЪnЪti mЪsЪlЪ-lЪrindЪn, dЖnya ЪdЪbiyyatШnШn bir sШra sЪnЪtkarlarШndan yazsa da, ilk nЧvbЪdЪ ЧzЖnЖn mЪnsub olduЭu doЭma, mЖasir ЪdЪbiyyatШnШ dЖЬЖnЖr vЪ bЖtЖn fЪaliyyЪti ilЪ onun inkiЬafШna xidmЪt gЧstЪrir. M.хbrahimov yalnШz bЪdii ЪdЪ-biyyatШ, sЪnЪti ilЪ yox, bЖtЖn nЪzЪri gЧrЖЬlЪri ilЪ mЖasirdir. Realistdir. Ona gЧrЪ dЪ bЪdii yaradШcШlШЭШn bЖtЖn sahЪЪrindЪ, sЪnЪtin bЖtЖn janrlarШnda ilk nЧvbЪdЪ hЪyat hЪqiqЪti √ realizm axtarШr. BelЪ bir fikrin tЪsdiqinЪ ВalШЬШr ki, ⌠HЪqiqi realist ЪsЪrlЪrdЪ biz hЪm hЪyatШn konkret ЬЪkillЪrini, canlШ insanlarШnШ, hЪm dЪ Ъsrin fikirlЪrini, ehtiraslar mЖbarizЪsini gЧrЖrЖk. Bu cЖr ЪsЪrdЪ xЪyal da, fikrin gЪlЪcЪyЪ uВuЬu da yЖksЪk arzular da vardШr. HamШsШ zaman vЪ mЪkanШn xЖsusiyyЪtlЪrini verЪn dolЭun vЪ canlШ surЪtlЪrdЪ Ъks olunduЭundan tЪbiidir, inandШrШcШdШr, hЪqiqЪtЪ uyЭundur■1.

M.хbrahimovun realizmКЪ baЭlШ elmi yaradШcШlШЭШnda bЪdii dil mЪsЪlЪlЪri dЪ mЖhЖm yer tutur. O, bЪdii ЪsЪr √ yЖksЪk sЪnЪt nЖmunЪsi yaratmaЭШn Ъn birinci, mЖstЪqil amili kimi bЪdii dilЪ xЖsusi ЖstЖnlЖk verir. AlimЪ gЧrЪ bЪdii dil bir sШra amillЪrlЪ yanaЬШ, ЪsЪrin taleyini hЪll edЪn, sЪnЪtkarШ yaЬadШЭШ dЧvrЖn ЪdЪbi prosesindЪ fЪrqlЪndirЪn Ъn gЖclЖ bЪdii yaradШcШlШq vasitЪlЪrindЪn biridir. YazШВШ bЖtЖn ЧmrЖ boyu dillЪ mЪЬЭul olmalШ, mЖntЪzЪm oaraq onu ЧyrЪnmЪlidir. ъn bЧyЖk, Ъn gЖclЖ dil dЪrin vЪ uca mЪnalarШ aydШn ЬЪkildЪ ifadЪ edЪn sadЪ, anlaЬШqlШ vЪ tЪbii dildir. M.хbrahimov dilЪ ideyalШlШq vЪ hЪyatilik, mЧhkЪm sЖjet vЪ kompozisiya qur-maq qЪdЪr bЧyЖk ЪhЪmiyyЪt verir vЪ onu xЪlqiliyin ruhunu, mayasШnШ tЪЬkil edЪn ideal bir Ъsas kimi gЧtЖrЖr. AlimЪ gЧrЪ, dili yaxЬШ bilmЪk vЪ ЧyrЪnmЪk ЖВЖn sЪnЪtkarШn ЧzЖnЖ daЭa-daЬa vurmasШ ЬЪrt deyildir, sadЪcЪ olaraq mЪnsub olduЭu xalqШnШ dЪrindЪn tanШmasШ, onun mЪiЬЪtinЪ, ЬЖur vЪ Ъxlaq tЪrzinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olmasШ vacibdir. вЖnki ⌠ObrazlШ, ifadЪli bЪdii dilin yaradШcШsШ hЪr ЬeydЪn qabaq xalqdШr. ObrazlШ sЧz xalq dilinin Жmumi qazanШnda qaynayШb-yetiЬir vЪ ancaq oradan xalq hЪyatШ, xalq ЬЖuru ilЪ birlikdЪ bЪdii ЪdЪbiyyata keВir, tЪsadЖfi deyil ki, bЪdii dilin Ъn gЧzЪl nЖmunЪlЪri xalq ЪdЪbiyyatШndandШr■1. M.хbrahimov dilЪ mЖnasibЪtdЪ mЖntЪzЪm olaraq ehtiyatlШ, qayЭШlШ olmuЬ, istЪr bЪdii yaradШcШlШЭШnda vЪ istЪrsЪ dЪ elmi fЪaliyyЪtindЪ hЪmiЬЪ onu qorumuЬdur. M.хbrahimovun bЪdii dilЪ realizm qЪdЪr bЧyЖk ЪhЪmiyyЪt vermЪsi dЪ bununla baЭlШdШr. AlimЪ gЧrЪ bЪdii ЪsЪrin bЖtЖn komponentlЪri dil vasitЪsilЪ yaranШr. Xarakter dЪ, bЪdii tЪsvir vasitЪlЪri dЪ, hadisЪ vЪziyyЪt vЪ Ъhvalatlar da dillЪ verilir. M.хbrahimov ⌠SЪnЪtkarlШq, bЪdii dil vЪ sЖjet■ mЪqalЪsindЪ deyir: ⌠YazШВШ xalq ЖВЖМ yazdШЭШnШ unutmamalШdШr. O, tЪbliЭ etdiyi ideyalarШ ancaq dil vasitЪsilЪ xalqa ВatdШrШr■2. Bu qЖdrЪtli alimin dil haqqШnda belЪ qiymЪtli fikirlЪrinЪ nЪinki ⌠SЪnЪtdЪ hЪyatilik vЪ xЪlqilik■, ⌠ъnЪnЪyЪ hЪssas mЖnasibЪt■, ⌠Novatorluq vЪ xЪlqilik■, ⌠Dilimizin inkiЬaf yollarШ■ mЪqalЪlЪrindЪ, ЖmumЪn onun 1957-ci ildЪ yazШb Вap etdirdiyi vЪ onun ucbatШndan bir sШra mЪhrumiyyЪtlЪrlЪ ЖzlЪЬdiyi ⌠AzЪrbaycan dili■ monoqrafiya-sШnda ⌠XЪlqilik vЪ realizm cЪbhЪsindЪn■ adlШ qiymЪtli kitabШnШn ЪksЪr oВerklЪrindЪ rast gЪlmЪk olur. M.хbrahimov xЪlqiliyi tЪmsil edЪn amillЪrin Ъn ЪsaslШsШ, Ъn kamili kimi bЪdii, obrazlШ dilЪ ЖstЖnlЖk verir. DЖnyanШ Ъn bЧyЖk sЪnЪtkarlarШn qЖdrЪtini, dahiliyini son dЪrЪcЪ tЪbii, xЪlqi dil ustalarШ olmalarШnda gЧrЖr, Ьifahi ЪdЪbiyyatШn, bu zЪngin el ВeЬmЪsinin qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪtindЪ dЪ tЪbii, aydШn, sadЪ vЪ mЪnalШ dilЪ ЖstЖnlЖk verir. C.CabbarlШ, S.VurЭun kimi mЖasir klassiklЪrin bЪdii irsinin gЧzЪlliyini sadЪ, aydШn dil mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlayШr. GЪnc ЪdЪbi qЖvvЪlЪrdЪn dЪ hЪqiqi xЪlqi-obrazlШ dilЪ yiyЪlЪnmЪyi tЪlЪb edir. VЪ bЖtЖn qЪlЪm dostlarШna mЖasir yazШВШlara belЪ bir arzu ilЪ mЖraciЪt edir ki, ⌠XЪlqilik sЖni, zahiri bir Ьey deyildir, sЪnЪtkarШn bЖtЖn varlШЭШndan, hЪyati idrakШndan, hadisЪlЪrЪ mЖnasibЪtinin xasiyyЪtindЪn, tЪrbiyЪ vЪ hissiyatШndan doЭur, xalqШn hЪyatШ, keВmiЬi vЪ gЪlЪcЪyi ilЪ nЪ dЪrЪcЪdЪ baЭlШ olduЭunu gЧstЪrir. Xalq hЪyatШnШn, xalq mЪnЪviyyatШnШn yalnШz bir tЪrЪfi ilЪ tanШЬ olan, yalnШz dar bir sahЪsini ЧyrЪnЪn sЪnЪtkar isteda-dШnШ ВЪrВivЪyЪ almШЬ olur, ЧzЖnЖ dar bir cШЭШra salШr. Buna gЧrЪ dЪ ВalШЬmalШyШq ki, yazШВШ, rЪssam vЪ bЪstЪkarlarШmШz hЪm xalq hЪyatШnШ, hЪm xalqШn tarixini, mЪdЪniyyЪtini, dilini dЪrindЪn ЧyrЪnsin. Dil mЪsЪlЪsi vacib mЪsЪlЪdir■1.

M.хbrahimovun ЪdЪbi tЪnqidi gЧrЖЬlЪrindЪ realizm mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ daha baЬqa, aktual problemlЪrdЪn danШЬmaq olar. NЪticЪ olaraq onu demЪk lazШmdШr ki, M.хbrahimovun realizmi vЪ realizm haqqШndakШ elmi-nЪzЪri gЧrЖЬlЪri Чz kЧklЪri ilЪ mЖasir ЪdЪbiyyatШmШzШn, tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin tЪlЪb vЪ prinsiplЪrinЪ, Чz mЪfkurЪvi istiqamЪtinЪ gЧrЪ hЪyat vЪ bЪdii hЪqiqЪt tЪliminЪ realizmЪ-xalq ruhuna ЪsaslanШr, ЪdЪbiyaytШmШzШn saflШЭШna, mЪfkurЪvi kamilliyi vЪ yЖksЪk bЪdii sЪviyyЪsinin inkiЬafШna xidmЪt edir. Bu qЖdrЪtli sЪnЪtkar yaradШcШlШЭШ boyu C.CЪfЪrov, H.AraslШ, F.QasШmzadЪ, M.пЪfili, M.H.TЪhma-sib, ъ.SultanlШ, C.XЪndan, ъ.MirЪhmЪdov, M.A.DadaЬ-zadЪ, M.C.CЪfЪrov, Mir CЪlal, M.HЖseyn kimi ЪdЪbiyyatШn vЪ ЪdЪbi fikrin═ Чn sШralarШnda dayanmШЬ, realizm vЪ xЪlqilik, vЪtЪnpЪrvЪrlik vЪ yЖksЪk beynЪlmilЪlВilik anlayШЬlarШnШ gЖclЖ ЬЪkildЪ ЧzЖndЪ Ъks etdirЪn kamil vЪ rЪngarЪng bir ЪdЪbi irs yaranmШЬdШr. YarШm ЪsrЪ yaxШn zЪngin yaradШcШlШq yolu keВЪn M.хbrahimovun ЪdЪbi irsini AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn inkiЬaf tarixindЪn ayrШ tЪsЪvvЖr etmЪk qeyri-mЖmkЖndЖr. ъdibin AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn mЪnalШ vЪ mЪzmunlu bir hissЪsini tЪЬkil edЪn ЪdЪbi irsi, xЖsusi ilЪ ⌠HЪyat■, ⌠MЪhЪbbЪt■, ⌠YaxЬШ adam■, ⌠KЪndВi qШzШ■, ⌠KЧzЪrЪn ocaqlar■, ⌠GЪlЪcЪk gЖn■, ⌠PЪrvanЪ■, ⌠BЧyЖk dayaq■ kimi klassik ЪsЪrlЪri ona bЧyЖk nasir-dramaturq ЬЧhrЪti gЪtirmiЬ, ⌠HЪyat vЪ ЪdЪbiyyat■, ⌠XЪlqilik vЪ realizm cЪbhЪsindЪn■ kitablarШna daxil olan elmi-nЪzЪri mЪqalЪlЪri, ⌠Yol ЖstЖndЪ dЖЬЖncЪlЪr■, ⌠MЪnim respublikam■, ⌠GЖnЪЬ yurdu■, ⌠SЖlh, bЪrabЪrlik, birlik■ vЪ baЬqa oВerklЪri onun adШnШ gЧrkЪmli alim-publisist kimi ЪbЪdilЪЬdirmiЬdir. M.хbrahimovun publisistik fЪaliyyЪti bЪdii yaradШcШlШЭШndan on yaЬ cavandШr. 30-cu illЪrin sonlarШnda yazdШЭШ bЪzi kiВik yol qeydlЪri vЪ oВerklЪrini nЪzЪrЪ almasaq o, professional tЪnqidВi-alim vЪ publisist kimi ЪsasЪn 40-cШ illЪrdЪn fЪaliyyЪtЪ baЬlamШЬ 50 ilЪ yaxШn bir dЧvr ЪrzindЪ tematik cЪhЪtdЪn zЪngin ideya vЪ bЪdii xЖsusiyyЪtlЪrinЪ gЧrЪ kamil bir silsilЪ publisist ЪsЪr yazmШЬdШr. M.хbrahimovun publisistikasШ vЪ elmi-nЪzЪri mЪqalЪlЪri ilЪ bЪdii ЪsЪrlЪri arasШnda mЪntiqi bir ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq vardШr. Bu ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq M.хbrahimovun ЪdЪbi-bЪdii, elmi-publisist irsini ruhunu tЪЬkil edЪn gЖclЖ mЖasir-lik vЪ xЪlqilikdЪ, vЪtЪnpЪrvЪrlik anlayШЬlarШnШn vЪhdЪtindЪ, Ъdibin orijinal vЪ tЪsirli Жslubunda ЧzЖnЖ gЧstЪrir. JanrШn-dan, mЧvzusundan ЪsШlШ olmayaraq yaradШlmШЬ hЪr bir ЪsЪrdЪn yЖksЪk bЪdiilik vЪ gЖclЖ mЖasirlik tЪЪb edЪn yazШВШ, hЪlЪ BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsindЪn ЪvvЪl yazdШЭШ mЪqalЪ-lЪrinin birindЪ deyirdi: ⌠SЪnЪt varlШЭa tЪsir etmЪk, onu dЪyiЬmЪk ЖВЖn varlШЭШn ЧzЖndЪn doЭmalШ, onu dЖzgЖn gЧstЪrmЪlidir. Bir dЪ ki, sЪnЪt bu dЪyiЬmЪ prosesini dЪ iЬШqlandШrmalШdШr; onda istЪdiyin fikri aЬШlamaq asan olar. Yeni sЪnЪt tЪrbiyЪvi rolunu yerinЪ yetirmiЬ olaП■ M.хbra-himovun xЪlqilik vЪ realizm mЪsЪlЪlЪrinЪ, ЪdЪbiyyatШn √ sЪnЪtin tЪrbiyЪvi rolu vЪ estetik problemlЪrinЪ aid elmi-nЪzЪri fikirlЪri onun bЪdii ЪsЪrlЪrindЪ, xЖsusilЪ publisisti-kasШnda konkret hЪyat materiallarШ ilЪ dЪrindЪn ЪsaslandШ-rШlШr. ъdib mЖasir adamlarШn mЪnЪvi-psixoloji dЖnyasШndan, yazanda da, xalqlar dostluЭu kimi nЪcib vЪ mЖqЪddЪs bir ideyanШ tЪbliЭ edЪndЪ dЪ, ailЪ-mЪiЬЪt, tЪlim-tЪrbiyЪ mЪsЪlЪlЪ-rindЪn danШЬanda da, hЪmВinin vЪtЪnpЪrvЪrlik, humanizm kimi klassik problemlЪ mЖasir mЖnasibЪti ifadЪ edЪndЪ dЪ mЖqЪddЪs ideyalШna √ hЪyat √ varlШq ideyalШna sadiq qalШr, realist sЪnЪtkarlara xas olan bir tЪmkinlЪ tЪbii tazШВШ mЪdЪniyyЪti vЪ prinsipiallШЭШ gЧstЪrir. M.хbrahimov yaradШcШlШЭШnШn mЪziyyЪtini aydШn tЪsЪvvЖr etmЪk vЪ gЧrmЪk ЖВЖn onun publisistikasШnШ, xЖsusi ilЪ ⌠Yol xatiratШnШ■ (⌠Yol ЖstЖndЪ dЖЬЖncЪlЪr■, ⌠GЪlЪcЪk ЖВЖn■, ⌠AЭШr vЪ ЬЪrЪfli yol-lar■; ⌠FraqmentlЪrini■ /⌠Hindistanda nЪlЪr gЧrdЖm■, ⌠Jurnalist■, ⌠GЖnЪЬin doЭduЭu yerdЪ■, ⌠AЭШr vЪ ЬЪrЪfli yollar■ (⌠SЪyahЪtnamЪlЪri■), ⌠KЪnd dЖЬЖncЪlЪri■, ⌠HЪyat dЪyiЬir, insan dЪyiЬir■ (⌠Epik qeydlЪrini■) KЪndin qabaqcШl adamШ■, ⌠HaqqШn sЪsi■, ⌠MЪnalШ hЪyat■, ⌠Unudulmaz gЧrЖЬlЪr■ vЪ s./ oxumaq kifayЪtdir. Bu ЪsЪrlЪrin hЪr birindЪ vЪtЪni vЪ xalqШ ilЪ fЪxr edЪn mЪЭrur sЪnЪtkar ЬЪxsiyyЪti gЧrЖnЖr. Buna gЧrЪdir ki, bu oВerklЪri hЪyЪcansШz oxumaq olmur. M.хbrahimov publisistikasШnШn bu keyfiyyЪti yalnШz Ъdibin hЪyatШ, mЖasir insanlarШ, beynЪlxalq hadisЪlЪri dЪrindЪn bilmЪsi, onlara mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪsindЪn yanaЬmasШ vЪ mЖnasibЪt bЪslЪmЪsi ilЪ ЪlaqЪdar deyildir. Bu, eyni zamanda M.хbrahimovun bir sЪnЪtkar kimi sЪnЪtin, ЪdЪbiyyatШn sirlЪrinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olmasШ ilЪ dЪ ЪlaqЪdar-dШr. PublisistikanШn mЪna vЪ mЪzmununa, xarakterinЪ vЪ funksiyasШna tam bЪlЪd olan Ъdib ж.HacШbЪyli haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪlЪrinin birindЪ deyirdi: ⌠ZamanШn, Ъsrin, xlq hЪyatШnШn bu gЖnkЖ, bu saatkШ vЪziyyЪtini Ъks etmЪk vЪ irЪli sЖrdЖyЖ vacib suallara cavab vermЪk publisistikanШn Ъsas vЪzifЪsidir. HЪm ДЪ o publisist ЪsЪrlЪr ЪhЪmiyyЪtli, qiymЪtli sayШlШr ki, onlar gЖndЪlik mЖbarizЪlЪrin irЪli sЖrdЖyЖ mЪsЪ-КЪlЪri vЪ hЪyatШn canlШ qaynaqlarШndan ДНЭЮМ problemlЪri Ъks edir, Вox vacib suallara cavab verir. чzЖ dЪ doЭru cavab verir■, ⌠Yol ЖstЖndЪ dЖЬЖncЪlЪr■, ⌠MЪnim respublikam■, ⌠HЪyat dЪyiЬir, insan dЪyiЬir■ vЪ baЬqa oВerklЪri Ъdibin hЪmin fikrini Ъyani ЬЪkildЪ tЪsdiq edir ⌠Yol ЖstЖndЪ dЖЬЖncЪlЪr■ oВerkindЪ bir anlШЭa qЪdim tarixЪ, onun Ъn qabarШq hadisЪlЪrinЪ nЪzЪr salan, mЪЭrur xalqШnШn qЪhrЪman keВmiЬini xatШrlayan Ъdib keВmiЬ hЪyatШn iЬШqlШ cЪhЪtlЪrinin tЪsvirinЪ, sevinc, fЪrЪh doЭuran hadisЪlЪrЪ, ЪdЪbiyyat, mЪdЪniyyat mЪsЪlЪlЪrinin tЪsvirinЪ geniЬ yer verir. O, keВmiЬin xЪlqi cЪhЪtlЪrini, klassik dЖnyanШn alЪmЪ sЪs salan mЪdЪniyyЪt xadimlЪrini xatШrladШqca bЧyЖk ЪdЪbi ЬЪxsiyyЪt-lЪr yetirЪn xalqШnШn bЧyЖk qЖdrЪtini bir daha tЪrЪnnЖm edir: ⌠AzЪrbaycan xalqШnШn tarixi kimi onun mЪdЪniyyЪti dЪ qЪdimdir. Onun Ьeiri, sЪnЪti, musiqisi, hЪkimanЪ mЪsЪlЪlЪri vЪ bayatШlarШ, aЬiqanЪ-lirik vЪ qЪhrЪmanlШq dastanlarШ mЖdrik mЪna vЪ valehedici gЧzЪllik nЖmunЪsidir. Xaqani, XЪtib TЪbrizi, FЖzuli, Saib TЪbrizi, XЪtayi, Vaqif, MхrzЪ FЪtЪli Axundov, Sabir, CЪlil MЪmmЪdquluzadЪ kimi bЧyЖk sЧz ustalarШ onun mЪdЪniyyЪt tarixinin parlaq ulduzlarШdШr■.

M.хbrahimovun elmi vЪ publisist yaradШcШlШЭШ, xЖsusi-lЪ onun ⌠AzЪrbaycan dili■, ⌠Tufanlara kЧmЪk edЪn bir qЪlЪm■ vЪ digЪr ЪsЪrlЪri mЖasir AzЪrbaycan publisistikasШ vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШ ЖВЖn dЪyЪrli kamil mЪnbЪlЪr kimi bu gЖn dЪ Чz ЪhЪmiyyЪtini saxlamaqdadШr. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, indiИЪ qЪdЪr ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn qeydЪ aldШЭШ vЪ qЪbul etdiyi bЖtЖn bЪdii Жslublar elmi, rЪsmi, bЪdii, publisist, Ьifahi M.хbrahimovun ЪdЪbi irsindЪ ЧzЖnЖn Ъn kamil, ЪsaslШ, sЪviy-yЪli cЪhЪtlЪri, imkanlarШ, hЖquq vЪ vЪzifЪlЪri ilЪ yЖksЪk sЪviy-yЪdЪ gЧrЖnmЪkdЪdir. Bu baxШmdan da M.хbrahimov mЖasir ЪdЪbiyyat vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq ЖВЖn mЪktЪb ola bilЪr.

M.хbrahimovun ЪdЪbi-bЪdii irsi kamil ЪdЪbiyyat nЖmunЪsi olmaqla yanaЬШ, hЪm dЪ elmi-bЪdii-publisist dil nЖmunЪsidir. YarШm ЪsrdЪn artШq sinkretik yaradШcШlШq yolu olan bu qЖdrЪtli sЪnЪtkar hЪm ustad, nasir, hЪm kamil dramaturq, hЪm gЖclЖ ЪdЪbiyyatЬЖnas vЪ dilВi alim, hЪm dЪ Ъsrin bЧyЖk ziyalШsШ, vЪtЪndaЬШ kimi ЧyrЪnilmЪli √ tЪdqiq olunmalШdШr.

аЮЙШ - 1982

BЪdхх═ gЖlЖЬ═ yerхndЪ

olanda

 

 

 

ifahi vЪ yazШlШ ЪdЪbiyyat tarixindЪn mЪlumdur ki, bЪdii gЖlЖЬЖn mЪnbЪyi mЖasir zaman, mЪkan, mЧvcud ЪdЪbii- bЪdii mЖhit, onu yaradan, ЪrsЪyЪ gЪtirЪn ЬЪrait vЪ qayda- qanunlardШr. ZamanШn xarakteri, milli vЪ sosial sЪviyyЪsindЪn asШlШ olaraq bЪdii gЖlЖЬ satira vЪ yumor sarkazm, kinayЪ, eyham, istehza vЪ s. Ьifahi vЪ yazШlШ ЪdЪbiyyatda bir sШra irili- xШrdalШ poetik janrlarШn, bЪdii tЪsvir vasitЪlЪrinin, Жslub vЪ tЪrzlЪrin yaranmasШna sЪbЪb olmuЬ-dur. ⌠... Satirik aforizm vЪ idiomalar, lЪtifЪ, satirik naЭШl, satirik bayatШ, tЪmsil, hЪcv, bЪhri-tЪvil, kuplet, meyxana, hЪrbЪ-zorba, intermediya, mЪzhЪkЪ, saitirik rЖbai, satirik qЪzЪl, taziyanЪ, parodiya, felyeton, pamflet, komediya, satirik miniatЖr, satirik hekayЪ, satirik povest vЪ roman, satirik poema vЪ s. AdlarШnШ ВЪkdiyimiz janrlar istЪr Ьifahi, istЪrsЪ dЪ yazШlШ ЪdЪbiyyatШmШzda birdЪn-birЪ meydana gЪlmЪmiЬ, tarixi ЬЪraitlЪ, sinfi ziddiyyЪtlЪrin mahiyyЪti ilЪ ЪlaqЪdar olaraq tЪdricЪn yaranmШЬ, kЧk atmШЬ, ЬaxЪlЪnmiЬ-dir.■1

BЪdii gЖlЖЬЪ daxil olan bЖtЖn irili-xШrdalШ satirik janrlar dЧvrЖn- zamanШn Жmumi ruhuna-psixologiyasШna uyЭun mЪna- mЪzmun kЪsb etmiЬ, ⌠tЪbiЪt-insan-tale-ЧmЖr-bЪxt■ mЪsЪlЪsinin ЬЪrhindЪ vЪ hЪllindЪ tutarlШ yaradШcШlШq- sЪnЪtkatlШq vasitЪlЪri kimi xЖsusi ЪhЪmiyyЪt daЬШmШЬlar. MЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnda ustad C.MЪmmЪdqulu-zadЪ, ж.HacШbЪyov, M.ъ.Sabirin satirik ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪn sЪnЪtkarlardan biri dЪ Sabit RЪhmandШr. 20- ci Ъsr AzЪrbaycan komediyalarШndan sЧhbЪt gedЪndЪ hЪr kЪsdЪn ЪvvЪl, Ъsrin ilk komediyanЪfisi Sabit RЪhman yada dЖЬЖr. Sabit RЪhman ЧtЪn Ъsrin 30-cu illЪrindЪn ЧzЖnЖ teatr xadimi, bЪdii gЖlЖЬ ustasШ, satirik- yumori- ЬЪn komediyalar mЖЪllifi kimi tЪsdiq etmiЬdir. Bir sШra janrlarda-Ьeir, nЪsr, publisistika vЪ s.fЪaliyyЪt gЧstЪrsЪ dЪ, daha Вox mahir komediyalar mЖЪllifi kimi tanШnmШЬdШr. Sabit RЪhmanШn komediyalarШ bu gЖn dЪ AzЪrbaycan teatr repertuarlarШnda═ Ъsas yer tutur.

MЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn yaranma vЪ inkiЬa-fШnda bЧyЖk xidmЪti olan Sabit RЪhman qШrx illik yaradШcШ-lШq ЪrzindЪ ЪdЪbi janrlarda gЧzЪl sЪnЪt ЪsЪrlЪri yaratmШЬdШr. ъdЪbi ictimaiyyЪt onu ustad nasir, istedadlШ dramaturq kimi tanШyШr. O, orijinal vЪ qiymЪtli komediyalarШ ilЪ bЪdii gЖlЖЬ ustasШ kimi ЬЧhrЪt qazanmШЬdШr.

Sabit RЪhman KЪrim oЭlu Mahmudov Nuxada, indiki ьЪki ЬЪhЪrindЪ anadan olmuЬdur. хbtidai tЪhsilini bitirdik-dЪn sonra BakШya gЪlmiЬ, vaxtilЪ ⌠darЖlmЖЪllimin■ adlanan pedaqoji texnikuma daxil olmuЬdur. Texnikumu bitirdik-dЪn sonra (1926) ЖВ il Nuxada kЖtlЪvi nЖmunЪ- zЪhmЪt mЪktЪbindЪ mЖЪllimlik etmiЬdir. TЪhsilini artШrmaq mЪqsЪ-dilЪ 1929-1932-ci illЪrdЪ AzЪrbaycan Ali Pedaqoji хnstitu-tunun filologiya fakЖltЪsinЪ daxil olmuЬ, 1936-1937-ci illЪr-dЪ Moskvada ssenari fakЖltЪsindЪ oxumuЬdur. Moskvadan qayШtdШqdan sonra bir mЖddЪt AzЪrbaycan dram teatrШnda ЪdЪbi iЬВi, incЪsЪnЪt iЬlЪri idarЪsi rЪisinin mЖavini vЪzifЪlЪrindЪ ВalШЬmШЬdШr.

Sabit RЪhman sЪnЪt alЪminЪ Вox erkЪn gЪlmiЬdir. HЪlЪ orta mЪktЪbdЪ bЪdii yaradШcШlШqla maraqlanmШЬ, ⌠QШzШl qЪlЪm■ jurnalШ, ⌠GЪnc iЬВi■ vЪ ⌠Nuxa fЪhlЪsi■ qЪzetlЪrindЪ ЬeirlЪr Вap etdirmiЬdir. 1926-cШ ildЪ ⌠Molla NЪsrЪddin■ jurnalШnda ⌠ьeyx Samit■ imzasШ ilЪ Вap olunmuЬ felyetonu-nun rЪЭbЪtlЪ qarЬШlanmasШ S.RЪhmanШ bЪdii yaradШcШlШЭa daha da hЪvЪslЪndirir. QШzШl QЪlЪmlЪr ittifaqШnШn Nuxa ЬЧbЪsindЪ ВalШЬdШЭШ illЪrdЪ o, bЪdii yaradШcШlШЭШn bir sШra sahЪlЪri ЖzrЪ axtarШЬlar aparШr, nЪhayЪt, 30-cu illЪrdЪ bir- birinin ardШnca ⌠ PozЭun■, ⌠ьirin bЖlbЖl■, ⌠BЧyЖk millЪt mЪhkЪmЪsi■, ⌠Mir QasШmШn macЪralarШ■ vЪ baЬqa satirik hekayЪlЪrini yazШr. 1933-cЖ ildЪ onun ⌠VЪfasШz■ adlШ ilk hekayЪlЪr kitabШ Вap olunur. 1934-cЖ ildЪ isЪ ⌠GЪnclik hekayЪlЪri■ adlШ ikinci kitabШ Вapdan ВШxdШqdan sonra S. RЪhman nЪsrin iri janrlarШna mЖraciЪt edir vЪ 1937-ci ildЪ ⌠ьirin arzular■, 1938-ci ildЪ ⌠XЪyal-plov■, ⌠Son faciЪ■ kitablarШ ona gЖclЖ nasir ЬЧhrЪti gЪtirir. 1938-ci ildЪ dramaturgiya sahЪsindЪ qЪlЪmini sШnaqdan ВШxarШr vЪ bЧyЖk mЖvЪffЪqiyyЪt qazanШr.

хkinci DЖnya mЖharibЪsi illЪrindЪ S.RЪhman daha mЪhsuldar iЬlЪyir. BЪdii yaradШcШlШqla yanaЬШ, teatr vЪ xalq maarifi sahЪsindЪ sЪmЪrЪli fЪaliyyЪt gЧstЪrir. Bu illЪrdЪ vЪ mЖharibЪdЪn sonra hekayЪ, povest, komediyalarla yanaЬШ, maraqlШ oВerklЪr vЪ publisist ЪsЪrlЪr yazШr, qabaqcШl ЪmЪk qЪhrЪmanlarШna hЪsr etdiyi ⌠QЖdrЪt■ (1948), ⌠YoldaЬlШq■ (1950), ⌠Komediyalar■ (1954), ⌠Nina■(1958) romanШ Вap-dan ВШxШr. S.RЪhman klassik irsimizin Ъn saЭlam vЪ realist ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪrЪk, ЪdЪbiyyatШmШza bir sШra dЪyЪrli ЪsЪrlЪr verir. 1962-ci ildЪ onun ⌠ъliqulu evlЪnir■, 1958-1960-cШ illЪrdЪ iki cildlik ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■, 1964-cЖ ildЪ ⌠Teatr hekayЪlЪri■, 1967-ci ildЪ ⌠Komediyalar■Ш, 1975-1978-cЖ illЪrdЪ isЪ altШ cildlik ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪri■ Вapdan ВШxШr. Onun ssenarilЪri ЖzrЪ ⌠ArЬШn mal alan■(1951), ⌠MЪЬЪdi хbad■(1956), ⌠KoroЭ-lu■(1959), ⌠ъhmЪd haradadШr?■(1964) kinofilmlЪri ВЪkilmiЬ-dir. ⌠Ulduz■, ⌠Hicran■ musiqili komediyalarШnШn libretto-sunu da S.RЪhman yazmШЬdШr. S.RЪhman mЖxtЪlif illЪrdЪ ьekspir, J.B.Molyer, N.A.Qoldoni, N.V.Qoqol vЪ baЬqa klassiklЪrdЪn bir sШra tЪrcЖmЪlЪr etmiЬdir. ⌠MЖfЪt-tiЬ■(Qoqol), ⌠Mehmanxana sahibЪsi■nin (Qoldoni) tЪrcЖ-mЪlЪri indi dЪ ЪhЪmiyyЪtini saxlamaqdadШr.

XalqШmШz vЪ dЧvlЪtimiz S.RЪhmanШn xidmЪtlЪrini yЖk-sЪk qiymЪtlЪndirmiЬdir. 1943-cЖ ildЪ o, ЪmЪkdar incЪsЪnЪt xadimi fЪxri adШna layiq gЧrЖlmЖЬ, iki QШrmШzШ ъmЪk BayraЭШ ordeni vЪ medallarla tЪltif olunmuЬdur.

S.RЪhman yaradШcШlШЭШnШn ilk dЧvrЖndЪ satirik hekayЪ-lЪr mЖЪllifi kimi tanШnШr. HЪyat hadisЪlЪrini fЪal mЖЪllif mЧvqeyindЪn Ъks etdirmЪk, qЖsurlarШ vЪ ЪyrintilЪri vaxtШnda gЧrЖb ЖzЪ ВШxarmaq, onlarШ gЖclЖ yumor sЖzgЪcindЪn keВirЪ-rЪk oxucu vЪ tamaЬaВШlara ВatdШrmaq mЪharЪti S.RЪhman hekayЪlЪrinin mЪziyyЪtlЪrindЪndir. S.RЪhmanШn ilk dЧvr hekayЪlЪrinin tЪsir gЖcЖnЖ artШran, onlarШ oxunaqlШ edЪn Ъsas cЪhЪtlЪrdЪn biri yazШВШnШn dЪrin mЖЬahidЪ qabiliyyЪti vЪ qarЬШsШna qoyduЭu mЪqsЪdЪ nail olmaq ЖВЖn tapdШЭШ orijinal forma vЪ ifadЪ vasitЪlЪridir. YazШВШ mЪnanШ nЪzЪrЪ ВarpdШr-maq ЖВЖn mЪnfiliklЪri tЪnqid etmЪk Жsulundan daha Вox istifadЪ edir. Buna gЧrЪ dЪ hekayЪnin ЪsasШnda komik sЪhnЪ, hadisЪ, gЖlmЪli vЪziyyЪt qoymaqla vЪziyyЪt vЪ Ъhvalat heka-yЪlЪri (⌠ьirin bЖlbЖl■, ⌠QudurЭan■, ⌠Nikolay taxtdan dЖЬ-dЖ■, ⌠Toy■, ⌠Qohumlar■ vЪ s.), bir insan xarakterinin vЪziyyЪtlЪrini vЪ yaxud qЖsurlarШnШ, mЖhitЪ uyuЬmayan xЖsusiyyЪtlЪrini Чn plana ВЪkmЪklЪ (⌠Adi mЪsЪlЪ■, ⌠MЪЬЪdi хbad■, ⌠PozЭun■, ⌠VЪfasШz■ vЪ s.) portret vЪ yaxud xarakter hekayЪlЪri yaratmШЬ olur.

S.RЪhmanШn ЪsЪrlЪrindЪ gЖlЖЬ obrazШn komik ЬЪraitdЪ ЧzЖnЖ aparmasШndan, vЪziyyЪtinin hadisЪdЪn- hadisЪyЪ, Ъhvalatdan- Ъhvalata dЪyiЬmЪsindЪn, bi sЧzlЪ, tЪbiЪtinin komik yolla inkiЬaf etmЪsindЪn asШlШ olaraq yaranШr.

S.RЪhmanШn ⌠ьirin bЖlbЖl■(1931), ⌠Dizi yamaqlШ■ (1932), ⌠BЧyЖk millЪt mЪhkЪmЪsi■(1937) kimi satirik heka-yЪlЪrinin komik surЪtlЪri dЖnyagЧrЖЬЖ etibarilЪ dЪ qeyri-mЪhdud insanlardШr. ⌠ьirin bЖlbЖl■ hekayЪsindЪ kЪndlilЪrЪ ⌠mЪruzЪ■ edЪn CЪlil Naim ъfЪndinin simasШnda mЖЪllif yal-taq, ЪqidЪsiz, mЪslЪksiz ziyalШlarШ, dЖЬmЪn qЖvvЪlЪrЪ nЧkЪr-Вilik edЪn Вirkin insanlarШ ifЬa edir. вinarlШ kЪndinin savadsШz, kasШb bir ЪkinВisi kinayЪli, kЪskin sЧzlЪri ilЪ natiqin iВ ЖzЖnЖ aВШr: ⌠AЭa, mЪn avam kЪndliyЪm. SЪnin o dediklЪrindЪn bir kЪlmЪ dЪ baЬa dЖЬmЪmiЬЪm. Ancaq sЪnin ayaЭШnШn altШndakШ boВka mЪnimdir. MЪn sЪnin danШЬШb qurtarmaЭШnШ gЧzlЪyirЪm ki, boВkamШ evimЪ aparШm, yoxsa mЪn dЪ onlar kimi ВШxШb gedЪrdim. хЬlЪrim tЧkЖlЖb qalШb.■

⌠PozЭun■, ⌠ьlyapa■, ⌠QudurЭan■ hekayЪlЪri dЪ Ьirin bЖlbЖl kimi hadisЪ vЪ Ъhvalat hekayЪlЪri qrupuna daxil-dirlЪr. Bu ЪsЪrlЪrdЪ ЧlkЪdЪki ЧzbaЬШnalШq, sЖrЖndЖrmЪВilik, yerli idarЪВilik sistemindЪki boЬluq ifЬa olunur.

S.RЪhmanШn ⌠GЪnclik hekayЪlЪri■, ⌠KЧlgЪlЪr■, ⌠XЪ-yal-plov■, ⌠MirzЪ KЪlЪntЪr■ vЪ baЬqa hekayЪlЪrindЪ dЪ realizm, insanШn psixoloji cЪhЪtdЪn kЪЬfi gЖclЖdЖr. S.RЪh-man tЪsvir etdiyi hЪyatШn gЪrginliyini, inkiЬaf axШnШnШ, xЖsusilЪ dЪ dramatizmini ictimai konfliktlЪrdЪ gЧstЪrЪrkЪn komizm vЪ dramatizm ЖnsЖrlЪrindЪn eyni sЪviyyЪdЪ istifadЪ edir. Bu da gЧstЪrir ki, S.RЪhman ЪdЪbi-bЪdii axtarШЬlarda klassik ЪnЪnЪlЪrЪ, klassik ЪnЪnЪlЪrdЪn novatorluЭa doЭru gedЪn, tЪkmillЪЬЪn bir sЪnЪtkar olmuЬdur.

S.RЪhman yaradШcШlШЭШnda teatr hekayЪlЪri xЖsusi yer tutur. ⌠Teatr vЪ sЪnЪtЪ hЪmiЬЪ hЪyatШn gЧzЖ ilЪ baxan■ Ъdib hЪm bir yazШВШ, hЪm dЪ vЪtЪndaЬ kimi ЧmrЖnЖn axШrШna qЪdЪr teatrШn dostu olmuЬdur. Rejissor vЪ aktyorlarla mЖntЪzЪm ЪlaqЪ saxlamШЬ, teatrШn tarixi, inqilaba qЪdЪrki aЭШr, mЪЬЪqqЪtli vЪziyyЪti haqda zЪngin mЪlumat toplamШЬ, tЪdqiqatlarШ ЪsasШnda bir silsilЪ maraqlШ ЪsЪr yazmШЬdШr. BunlarШn iВЪrisindЪ ⌠Son faciЪ■ povesti hЪm mЧvzu, hЪm dЪ ifadЪ etdiyi ideyaya gЧrЪ diqqЪti cЪlb edir. ъsЪrdЪ bЧyЖk sЪhnЪ xadimi H.ъrЪblinskinin hЪyatШ, dЧvrЖ, AzЪrbaycan teatrШnШn 20-ci Ъsrin ilk onilliyindЪki vЪziyyЪti vЪ sairЪdЪn bЪhs olunur. On ЖВ yaЬШnda ikЪn HЖseynin yetim qalmasШ, atasШ XЪlЪf oЭlu ⌠piЬgah MЪhЪmmЪd■in vЪfatШndan sonra keВirdiyi hЪyЪcanlar, mЪЬЪqqЪtli gЖnlЪr, kiВik ikЪn hЪyatda yaxЬШ-yamanШ seВmЪyЪ baЬlamasШ tЪbii vЪ inandШrШcШ verilir. ⌠HЪyatda namusla yaЬamaq ЖВЖn dayШm kimi yox, atam kimi olmalШyam■- deyЪn HЖseyn ⌠altШ il molla ъbdЖlkЪ-rimin, sonra isЪ molla ъbdЖlsalamШn kЧhnЪ Жsullu mЪktЪ-bindЪ boЬ-boЬuna vaxt keВirdikdЪn sonra■ HЪmidbЪy MahmudbЪyovun yeni Жsullu mЪktЪbinЪ daxil olur. MЪktЪb hЪyatШ, tЪlЪbЪlik illЪri, dostlar, dЖЬmЪnlЪr, mЪЬhur aktyor Cahangir Zeynalovla tanШЬlШq, qohumlarШn, xЖsusilЪ dЪ dayШsШ AЭakЪrim vЪ oЭlu XalШЭШn hЪdЪ-qorxularШ, keВmiЬ mЖhit, onun sЪnЪtЪ, elmЪ,insana mЖnasibЪti haqqШnda bitkin mЪlumat verir. ⌠Son faciЪ■ bЧyЖk aktyorun sЪhnЪ taleyi vЪ xaincЪsinЪ ЧldЖrЖlmЪsi ilЪ yanaЬШ, 20-ci Ъsr AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪti vЪ qabaqcШl ziyalШlar haqqШnda doЭurduЭu tЪsЪvvЖrЪ gЧrЪ dЪ maraqlШdШr.

S.RЪhman yaradШcШlШЭШnШn baЬ qЪhrЪmanШ olan insan mЖrЪkkЪb, ziddiyyЪtli olduЭu kimi, hЪm dЪ tЪbiЪti etibarilЪ sЪnЪtkardШr. AЭlШ kЪsЪndЪn onda dЖnyaya bЪdii mЖnasibЪt bЪslЪmЪk qabiliyyЪti inkiЬaf edir. O, hЪmiЬЪ zЪrifliyЪ, gЧzЪlliyЪ, ahЪngdarlШЭa can atШr. QЪdim tikililЪr, abidЪlЪr, Вoxdan dЖnyasШnШ dЪyiЬЪn insanlarШn yaratdШЭШ sЪnЪt nЖmu-nЪlЪri qarЬШsШnda sakitcЪ dЖЬЖncЪlЪrЪ dalШr, bu ana qЪdЪr yatmШЬ hisslЪri, duyЭu vЪ dЖЬЖncЪlЪri oyandШqca hЪyЪcanlar keВirir. хnsan onun qЖdrЪti haqda dЪrin dЖЬЖncЪlЪrЪ dalШr. Onda dЖnya haqqШnda daxili bir mЪsuliyyЪt vЪ cavabdehlik yaranШr. Sabit RЪhmanШn ЧzЖ dЪ bu xarakterli, bu tЪbiЪtli insanlardan idi.

S.RЪhmanШn hekayЪ vЪ povestlЪrinЪ Ьirinlik, axШcШlШq gЪtirЪn amillЪrdЪn biri dЪ komik dil, Ъdibin gЖlЖЬ ЖВЖn tapdШЭШ orijinal vЪziyyЪt vЪ ЪhvalatlardШr. Onun nЪsrindЪ klassiklЪrdЪn gЪlЪn saЭlam, yumorlu vЪ lirik bir naЭШl Жsulu, Ьifahi danШЬШЭШn Ъn oynaq vЪ lЪtafЪtli bir tЪrzi vardШr.

⌠Nina■(1948) romanШnda Birinci rus inqilabШ ЪrЪfЪsin-dЪ BakШda gЖclЪnЪn azadlШq hЪrЪkatШndan, bu mЖbarizЪyЪ rЪhbЪrlik edЪn qabaqcШl-demokrat adamlardan, hЪyatШ kЧkЖndЪn dЪyiЬdirmЪk, kЧhnЪni yШxШb yerindЪ yeni, azad cЪmiyyЪt qurmaq istЪyЪn qЖdrЪtli insanlardan bЪhs olunur. HadisЪlЪr 1901-ci ildЪ tЪЬkil olunmuЬ ⌠Nina■ mЪtbЪЪsi ЪtrafШnda cЪrЪyan edir. Bu gizli mЪtbЪЪ AzЪrbaycan xalqШnШn inqilabi mЖbarizЪsindЪ son dЪrЪcЪ mЖhЖm rol oynamШЬdШr. S.RЪhman bu mЪtbЪЪnin yalnШz sЪmЪrЪli vЪ gizli fЪaliyyЪtin-dЪn deyil, hЪm dЪ 20-ci Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ BakШda geniЬЪn-mЪkdЪ olan azadlШq hЪrЪkatШndan da maraqlШ sЪhnЪlЪr verir.

Roman BakШ fЪhlЪlЪrinin mЖtЪЬЪkkil tЪtillЪrindЪn biri-nin tЪsviri ilЪ baЬlayШr, bu tЪtil BakШ fЪhlЪsi ъjdЪrin iЬdЪn qovulmasШ, inqilabВШ хvan Petrovun ЧldЖrЖlmЪsi ilЪ nЪticЪ-lЪnir. Buna baxamayaraq, hЪm tЪtil, hЪm dЪ fЪhlЪ hЪrЪ-katШna aid inqilabi ruhlu qЪzet vЪ vЪrЪqЪlЪr Вap edЪn ⌠Nina■ mЪtbЪЪsi ЧzЖnЖn kЪsЪrli fЪaliyyЪtilЪ bЖtЖn RusiyanШ lЪrzЪyЪ salШr. MЪtbЪЪ tez-tez yerini dЪyiЬdiyi ЖВЖn Вar xЪfiyyЪsi onu tapa bilmir. S.RЪhman belЪ bir aЭШr ЬЪraitdЪ inqilabВШlarШn fЪdakarlШЭШnШ olduqca maraqlШ sЪhnЪlЪrlЪ tЪsvir edir. BakШ fЪhlЪlЪrinin aЭШr hЪyatШ fЪhlЪ QulamШn ailЪsi simasШnda verilir. ъsЪrdЪ MЖqtЪdir, BalЪmi, ъjdЪr vЪ digЪr mЖsbЪt surЪtlЪr vardШr. Romanda surЪtlЪrin inkiЬafШ vЪ dЪyiЬmЪsi prosesi real boyalarla verilir. Son dЪrЪcЪ avam olan ъjdЪr fЪhlЪ Qulam vasitЪsilЪ inqilaba qoЬulur vЪ hЪyat axШnШnda dЪyiЬir, ictimai-siyasi hadisЪlЪrin, aparШlan dЧyЖЬlЪrin mЪna vЪ mЪzmununu anlayШr. Bir may nЖmayiЬindЪ nitq sЧylЪyir, inqilabi iЬdЪ fЪal iЬtirak edir.

S.RЪhman fЪhlЪlЪrin hЪyatШ vЪ inqilabi mЖbarizЪsini olduqca tЪsirli verir. Qoca fЪhlЪ QulamШn xЪstЪ-xЪstЪ yorЭan-dЧЬЪkdЪn zindana aparШlmasШ vЪ s. buna misal ola bilЪr.

⌠Nina■ romanШnda Ъksinqilab qЖvvЪlЪrinin tЪsviri dЪ geniЬ vЪ ЪhatЪlidir. хnqilab dЖЬmЪnlЪrinin satqШn, xain sima-sШnШ aВmaqda, onlarШ dЪrindЪn ifЬa etmЪkdЪ mЖЪllif gЖclЖ yumor vЪ satiradan istifadЪ etmiЬdir. 1905-ci il inqilabШ ЪrЪfЪsindЪki ictimai-siyasi hadisЪlЪrin canlШ tЪsvirini verЪn ⌠Nina■ romanШ S.RЪhmanШn vЪ ЖmumЪn, 50-ci illЪr ЪdЪbiy-yatШmШzШn mЖvЪffЪqiyyЪtli nЖmunЪlЪrindЪn sayШlШr.

⌠BЧyЖk gЖnlЪr■ romanШ (1952) mЖasir mЧvzuya hЪsr olunmuЬdur. Burada kЪndi mЖasir texnika ilЪ tЪchiz etmЪk, tЪsЪrrЖfat vЪ mЪdЪni quruculuq iЬlЪrini mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪsinЪ qaldШrmaq, tЪsЪrrЖfata rЪhbЪrlikdЪ dЧnЖЬ yarat-maq vЪ sairЪdЪn bЪhs olunur. GЖnЖ-gЖndЪn tЪrЪqqi edЪn AzЪrbaycan kЪndlЪrindЪ sЖrЪtlЪ geniЬlЪnЪn sevinc vЪ fЪrЪh hissini, yeniliyin qЪlЪbЪsi mЪsЪlЪsini yazШВШ Oqtay, Qiyas, ZЖleyxa, GЧyЪrВin, KazШmov kimi surЪtlЪrlЪ tЪcЪssЖm etdirir.

Sabit RЪhman yaradШcШlШЭШnШn mЖhЖm sahЪlЪrindЪn birini dramaturgiya tЪЬkil edir. 1938-ci ildЪ yazdШЭШ ⌠ Toy■ komediyasШ ilЪ dram yaradШcШlШЭШna baЬlayan S.RЪhman ⌠XoЬbЪxtlЪr■ (1941), ⌠AЬnalar■ (1945), ⌠AydШnlШq■ (1949), ⌠NiЬanlШ qШz■ (1953), ⌠ъliqulu evlЪnir■ (1961), ⌠Yalan■ (1965), ⌠DirilЪr■ (1967) komediyalarШ, ⌠MirzЪ FЪtЪli■, ⌠HЖ-seyn ъrЪblinski■, ⌠Sevimli rollar■, ⌠Teatr vЪ hЪyat■ kimi kiВik pyeslЪri ilЪ AzЪrbaycan dramaturgiyasШnШn vЪ teatrШnШn inkiЬafШnda mЖhЖm rol oynayШr.

S.RЪhman yaradШcШlШЭШnda komediya janrШnШn geniЬ yer tutmasШna sЪbЪb o idi ki, bu qЖdrЪtli sЪnЪtkar komediyanШn tЪsir gЖcЖnЖ, onun cЪmiyyЪtin inkiЬafШnda bЧyЖk ЪhЪmiyyЪ-tini doЭru vЪ aydШn dЪrk edir, bu janrШn imkanlarШnШ yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi. вЖnki komediyanШn Ъsas silahШ olan gЖlЖЬЖn dЖЬЖndЖrmЪ xarakteri ilЪ S.RЪhmanШn tЪbiЪti arasШnda Жzvi bir ЪlaqЪ vЪ uyЭunluq vardШr. Ona gЧrЪ dЪ S.RЪhman hЪyatШn komik cЪhЪtlЪrini xЖsusi mЪharЪtlЪ gЧstЪrЪ bilir vЪ mЪnalШ gЖlЖЬ altШnda hЪyatШn tЪlЪblЪrinЪ cavab verЪn qabaqcШl ideyalar tЪbliЭ edir.

⌠Toy■ komediyasШnШn bЖnЧvrЪsini son dЪrЪcЪ mЪnalШ gЖlЖЬ tЪЬkil edir. S.RЪhman dЪrin bЪdii gЖlЖЬlЪ mЖasirlЪrinЪ sЪadЪt vЪ sevinc arzulayШr, bu mЖqЪddЪs istЪyЪ mane olan irili-xШrdalШ hЪr cЖrЪ maneЪlЪri cЪsarЪtlЪ ifЬa edir. ъsЪrin mЪrkЪzindЪ yeni ЬЪrait ЖВЖn tipik olan maraqlШ hadisЪlЪr dayanШr: Tipik AzЪrbaycan kЪndindЪ hЪyatШn mЪnasШnШ, psixologiyasШnШ baЬa dЖЬЪn mЪrd, mЖbariz qabaqcШl ЪmЪk adamlarШ ВalШЬШr, tЪsЪrrЖfatШn daha sЖrЪtlЪ inkiЬafШna bЧyЖk sЪy gЧstЪrirlЪr. Bununla yanaЬШ, mЖasir kЪnd vЪ tЪsЪrrЖfat kЧhnЪlikdЪn tЪmizlЪnmЪmiЬdir, hЪyatdan geri qalan, tЪsЪrrЖfatШ bilmЪyЪn, ЖstЪlik Ъl-ayaЭa dolaЬan bЪzi adamlar xalqШn Жmumi yЖksЪliЬinЪ mane olur, onu geri ВЪkmЪyЪ ВalШЬШrlar. 30-cu illЪr AzЪrbaycan kЪndi ЖВЖn son dЪrЪcЪ tipik vЪ hЪyati olan bu problemi yazШВШ yeni, mЖasir tЪsЪrrЖfat mЪsЪlЪlЪrinin ЪhatЪsi fonunda gЧtЖrЖr vЪ cЪmiyyЪtin qanunauyЭun inkiЬafШ ilЪ ЪlaqЪdar ЬЪkildЪ hЪll edir. ⌠Toy■ komediyasШnda bЖtЖn hadisЪlЪrlЪ baЭlШ Ъsas su-rЪt KЪrЪmovdur. Bu obraz 30-cu illЪrdЪ tЪsЪrrЖfata rЪhbЪr-likdЪ buraxШlan tipik sЪhvlЪri, qarЬШya ВШxan maneЪlЪri ЧzЖn-dЪ birlЪЬdirЪn bir obrazdШr. S.RЪhman keВmiЬ xidmЪtlЪri ilЪ ЧyЖnЪn, lovЭalШq, ЬЧhrЪtpЪrЪstlik, eqoizm xЪstЪliyinЪ tutulan KЪrЪmovu yeni hЪyata, yeni mЖnasibЪtlЪrЪ vЪ tЪlЪblЪrЪ qarЬШ qoyur, oxucu vЪ tamaЬaВШnШ inandШra bilir ki, KЪrЪmov kЧhnЪ ЬЖur vЪ dЖЬЖncЪsi ilЪ yeni zЪmanЪdЪ gЖlЖnc gЧrЖnЖr. чzЖ ilЪ 30-cu illЪr tЪsЪrrЖfatШna zЪrЪrli ⌠kЪrЪmovВuluq■ xЪs-tЪliyi gЪtirЪn bu sЪdrin ifЬasШ ilЪ yanaЬШ, S.RЪhman kЪndin ZinyЪt, Surxay, MehralШ, Zalxa qarШ kimi fЪal, zЪhmЪtkeЬ vЪ saЭlam qЖvvЪlЪrini dЪ gЧstЪrir.

HadisЪlЪr mЪrkЪzdЪn uzaq ⌠ьЪfЪq■ kolxozunda baЬ verir. KЪrЪmov iЬ gЧrmЪk ЪvЪzinЪ katibi vЪ hesabdarШ ilЪ kaЭШzlara qol ВЪkmЪklЪ mЪЬЭuldur. Onun inandШЭШ adamlar ЪliЪyrilЪr vЪ tЖfeylilЪrdir. KЪrЪmov da mЪsuliyyЪtsiz hЪrЪkЪt-lЪri ilЪ onlara geniЬ fЪaliyyЪt ЖВЖn meydan verir.

DЪmiПВi Musa keВmiЬdЪ fЪrdiyyЪtВi, insanlardan qa-Вan, ruhani tЪbiЪtli bir adam olmuЬ, yeni hЪyatШn ЖstЖnlЖyЖ-nЖ baЬa dЖЬdЖkdЪn sonra tЪk tЪsЪrrЖfatВШlШqdan uzaqlaЬa-raq, Жmumi iЬЪ qoЬulmuЬdur. Bununla yanaЬШ, o da ЧzЖndЪn Вox-Вox kiВik olan ZinyЪtЪ eЬq elan etmЪklЪ gЖlЖЬ doЭurur.

Zalxa qarШ savadsШzlШЭШnШ lЪЭv etmЪk ЖВЖn kursa girir, hamШnШn nЪzЪrini cЪlb edir vЪ hЧrmЪtini qazanШr. PyesdЪ Surxayla ZinyЪt, kЪnd mЖЪllimi ьeyda ilЪ KamilЪ arasШndakШ sevgi xЪtti dЪ yaxЬШ iЬlЪnmiЬdir.

⌠XoЬbЪxtlЪr■ mЖasir mЧvzuda yazШlmШЬ komediyadШr. Burada yazШВШ tipik AzЪrbaycan cЪmiyyЪtinin Ъsas xarakter cЪhЪtlЪrindЪn- mЪnЪvi saflШq vЪ tЪmizlik mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edir, saЭlam cЪmiyyЪt vЪ saЭlam ailЪyЪ ЪngЪl olan bЪzi qЖsurlardan danШЬШr. BЖtЖn hadisЪlЪri belЪ mЖhЖm bir mЪtlЪbin ЖzЪrindЪ qurur ki, insan hЪm yaxЬШ iЬlЪmЪli, hЪm dЪ yaxЬШ ailЪ qurmalШdШr. Bu mЪsЪlЪ ilЪ ЪlaqЪdar yazШВШ gЧstЪrir ki, xoЬbЪxtlik ЪmЪk-Ъxlaq qanunlarШ ilЪ ailЪ qanun-larШnШn vЪhdЪtindЪ yaranШr. O, belЪ bir mЖqЪddЪs vЪhdЪti pozanlarШ ЪsЪr boyu gЖlЖnc vЪziyyЪtdЪ qoyub tЪnqid edir.

Komediyada rЪis mЖavini MirzЪ QЪrЪnfildЪn baЬqa demЪk olar ki, bЖtЖn adamlar mЖsbЪtdir. YazШВШ bu insanlarШn Вoxunu cЪmiyyЪtin fЪal qurucularШ, namuslu ЪmЪk adamlarШ kimi tЪsvir edir. Milli lЪyaqЪt vЪ ziddiyyЪtlЪri tЪcЪssЖm etdirЪn obrazlar tikinti idarЪsinin mЖhЪndislЪri olan SadШq, MЖrЬЖd, onlarШn arvadlarШdШr. Komediyada iЬtirak edЪn BЪrbЪrzadЪ, Maral, MirzЪ QЪrЪnfil, SЪnubЪr, Usta Segah, NЪsirov bu mЪsЪlЪnin aВШlmasШna vЪ hЪrtЪrЪfli izahШna xidmЪt edir. YazШВШ gЧstЪrir ki, hЪm SadШq vЪ MЖrЬЖd, hЪm dЪ onlarШn arvadlarШ GЖlЪr vЪ хnci qabaqcШl iЬВilЪrdir. Onlar Чz ictimai borclarШnШ ЬЪrЪflЪ yerinЪ yetirir, ictimai vЪzifЪlЪrini yaxЬШ baЬa dЖЬЖrlЪr. SadШq vЪ MЖrЬЖdЖn ailЪlЪrinЪ mЖnasibЪti vЪ mЪhЪbbЪtlЪri dЪ istЪnilЪn sЪviyyЪdЪ-dir. Lakin ЪrlЪrlЪ arvadlarШn arasШnda anlaЬШlmazlШq vЪ mЖnaqiЬЪlЪr mЧvcuddur. Bu mЖnaqiЬЪ tЪzЪcЪ qurulmuЬ cavan ailЪlЪr arasШnda ЧzЖnЖ daha tez bЖruzЪ verir. Komiklik- gЖlЖЬ dЪ bu dЧrd nЪfЪr mЖsbЪt adamШn xarakteri ilЪ mЪnfi cЪhЪtlЪr arasШndakШ ziddiyyЪtdЪn yaranШr vЪ mЖsbЪt idealШn tЪntЪnЪsi ilЪ nЪticЪlЪnir.

PyesdЪ BЪrbЪrzadЪ-Maral xЪtti dЪ Вox yaxЬШ iЬlЪnmiЬ-dir. FЪrdi, xarakter cizgilЪri ilЪ verilmiЬ bu mЖsbЪt adamlar maraqlШ hЪyat tarixВЪsinЪ malikdirlЪr. MirzЪ QЪrЪnfil ЪsЪrin yeganЪ mЪnfi surЪtidir. O, ЧmrЖ boyu fШrШldaqla mЪЬЭul olmuЬdur. YazШВШ onu yeni cЪmiyyЪtin ailЪ vЪ ЪmЪk qanunlarШna yabanВШ olan mЪnfi bir surЪt kimi vermiЬdir.

Usta Segah bЪstЪkar, Ьair tЪbiЪtli adamdШr. чzЖnЖ hЪyat aЬiqi adlandШran Usta Segah MЖrЬЖdlЪ SadШЭШn ailЪlЪrindЪ baЬ verЪn mЖnaqiЬЪlЪri eЬidЪn kimi sarsШlШr, bЧyЖk hЪyЪcan keВirir, onlarШn xoЬbЪxtliyini qorumaЭa ВalШЬШr. Onun ailЪ, insan sЪadЪti vЪ xoЬbЪxtliyi barЪdЪ dЖЬЖn-cЪlЪri cЪmiyyЪtin axlaq normalarШna tamamilЪ uyЭundur. Tikinti rЪisi NЪsirov da ailЪ- insan- xoЬbЪxtlik haqqШndakШ dЖЬЖncЪlЪri ilЪ Usta Segahla eyni mЧvqedЪ dayanШr. O da xoЬbЪxtliyin ЪsasШnda ЪmЪk vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪrinin vЪhdЪtini gЧrЖr.

⌠AЬnalar■ komediyasШnda BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsi dЧvrЖndЪ vЪ mЖharibЪdЪn sonrakШ ilk illЪrdЪ xalq malШna xor baxanlarШn ifЬasШ verilir. KomediyanШn Ъsas tЪnqid hЪdЪflЪri nЪfs, tamah, ЪliЪyrilik kimi iyrЪnc sifЪtlЪrinЪ gЧrЪ bir-biri ilЪ birlЪЬЪn adamlardШr. S.RЪhman tЪdarЖk idarЪ-sinin mЖdiri Qurban Qurbanov, anbardar HЖseyn, hesab-dar GЖlЖmov, yanЭШn vЪ mЖhafizЪ ЬЧbЪsinin rЪisi SЪmЪn-dЪrli, briqadir QЪmbЪr surЪtlЪri ilЪ xain vЪ xЪbis insanlarШn mЪnЪvi-Ъxlaqi eybЪcЪrliklЪrini gЧstЪrib ifЬa etmЪk istЪmiЬdir. ⌠TЧhmЪt ala-ala gЪlib bu mЪrtЪbЪyЪ ВШxan■ Qurban Qurbanov pyesdЪ oЭru, quldur yuvasШnШn baЬВШsШ kimi tЪsvir olunur. QohumbazlШqdan tutmuЬ dЪlЪduzluЭa qЪdЪr bЖtЖn iyrЪnc sifЪtlЪri ЧzЖndЪ birlЪЬdirЪn Qurbanov fШrШldaЭШnШn ЖstЖ aВШlmasШn deyЪ FiruzЪni boЬayШb Qumrunu almaq istЪyir, namuslu adamlarШ rЖЬvЪtlЪ satШn almaЭa ВalШЬШr. TЪlimatВШ AЭazadЪ, laborant RЪhilЪ, kassir Murad, hesabat stolu mЖdiri Qumru ЪslindЪ mЖsbЪt planda dЖЬЖnЖlmЖЬ surЪtlЪrdir. HЪqiqЪtdЪ isЪ onlar Qurbanovlar vЪ GЖlЖmovlarШn kЧlgЪsindЪ qalШrlar. YazШВШ bunlarШ tam vЪ kamil bЪdii surЪt sЪviyyЪsinЪ qaldШra bilmЪmiЬdir. ⌠AЬnalar■ bir sШra qЖsurlarШna gЧrЪ mЖЪllifin ЪvvЪlki pyeslЪri ilЪ mЖqa-yisЪdЪ zЪif gЧrЖnЖr.

⌠AydШnlШq■ komediyasШnda mЖasir kЪndin tЪsviri fo-nunda hЪyatdakШ tipik vЪ sЪciyyЪvi hadisЪlЪrdЪn, adamla-rШmШzШn mЪnЪvi-psixoloji alЪmindЪ, xarakterlЪrindЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn yeni, mЖsbЪt dЪyiЬikliklЪrdЪn bЪhs edilir. ⌠Toy■dan fЪrqli olaraq, bu pyesdЪ kЪndin yЖksЪliЬ mЪrhЪlЪsindЪn danШЬШlШr.

PyesdЪ Sabir adШna tЪsЪrrЖfatШn sЪdri Kamil, su mЖhЪndisi AzЪr, MirzЪ FЪtЪli adШna tЪsЪrrЖfatШn briqadiri HЖseyn, qoca Cavad kiЬi, manqa baЬВШsШ SЖnbЖl, Nasir kimi iЬgЖzar, qabaqcШl adamlarШn surЪtlЪri yaradШlmШЬdШr. Bunlar rayon kЪnd tЪsЪrrЖfatШ ЬЧbЪsinin mЖdiri DadaЬ vЪ MirzЪ FЪtЪli adШna tЪsЪrrЖfatШn sЪdri SЪlimin mЖhafizЪkar hЪrЪkat vЪ tЪkliflЪrinЪ qarЬШ mЖbarizЪ aparШr, kЪndin tam yeni Ъsaslarla inkiЬafШna ВalШЬШrlar. Bu tЪsЪrrЖfatlarШn ЪmЪk vЪ mЪdЪni mЪiЬЪt mЪsЪlЪlЪrinЪ hЪsr olunan komediyada bir sШra yeni ictimai motivlЪrdЪn, mЪhЪbbЪt vЪ ailЪ mЖnasibЪt-lЪrindЪn dЪ bЪhs olunur. ⌠AydШnlq■ S.RЪhmanШn ⌠Toy■dan sonra Ъn uЭurlu pyeslЪrindЪn sayШlШr. Bu komediyada satirik gЖlЖЬlЪ dЪrin lirizm eyni sЪviyyЪdЪ tЪzahЖr edir. ъsЪrin gЪnc, mЖsbЪt vЪ mЪrkЪzi surЪti AzЪrin tЪbiЪtЪn ЬЪn, lirik, ЬairanЪ xarakterЪ malik olmasШ pyesЪ melodramatik sЪciyyЪ vermiЬdir.

⌠NiЬanlШ qШz■ komediyasШnda dramaturq insanlar arasШndakШ Ъxlaq normalarШndan, onlarШn cЪmiyyЪtЪ, bir-birlЪrinЪ, ЬЪxsi vЪ ictimai iЬЪ mЖnasibЪtlЪrindЪn bЪhs edir, cЪmiyyЪtin saЭlam etik qanunlarШnШn keЬiyindЪ durur, ona yabanВШ olan bЖtЖn mЪnfiliklЪrin ifЬasШna ВalШЬШr. Bu mЪsЪlЪlЪr pyesdЪ BЪnЧvЬЪ, Camal, Yusif, MirzЪ, Salman, Mindilli vЪ baЬqa surЪtlЪr vasitЪsilЪ izah edilir. S.RЪhman bu pyesdЪ hЪllinЪ ВalШЬdШЭШ mЪsЪlЪlЪrin zahiri tЪrЪfinЪ daha Вox fikir verdiyindЪn pyeslЪrin daxili mЪnasШnШ, mahiyyЪtini aВa bilmЪmiЬ, ona gЧrЪ dЪ ЪsЪr zЪif ВШxmШЬdШr. MЪsЪlЪn, tikinti rЪisi Camal, onun niЬanlШsШ BЪnЧvЬЪ ЪvvЪllЪr Вox yaxЬШ adam olmuЬ, ictimai iЬЪ can yandШrmШЬlar. Lakin sonradan CamalШn pis adamlar tЪrЪfindЪn ЪhatЪ olunmasШ, dЪyiЬmЪsi, xudbin vЪ meЬЬan xarakter qazanmasШ, BЪnЧvЬЪnin isЪ ЪksinЪ, yenilik duyЭusuna daha dЪrindЪn baЭlanmasШ sevgililЪr arasШnda ciddi narazШlШЭШn yaranmasШna sЪbЪb olur vЪ bu da BЪnЧvЬЪni CamalШn mЖhafizЪkarlШЭШna qarЬШ ciddi mЖbarizЪ meydanШna atШr. Bu konfliktЪ S.RЪhman lazШmi ictimai don geydirЪ bilmir, onu cЪmiyyЪt vЪ insan, ЬЪxsiyyЪt vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪlЪndirmЪk ЪvЪzinЪ, barШЬШq xЪttinЪ ЖstЖnlЖk verir.

⌠ъliqulu evlЪnir■ S.RЪhmanШn yaxЬШ komediyalarШn-dan sayШlШr. Burada mЖЪllif insan vЪ zaman, ЬЪxsiyyЪt vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu kimi amillЪri Ъsas gЧtЖrЖb, cЪmiyyЪtЪ lЪkЪ gЪtirЪn, Ъxlaq normalarШnШ eybЪcЪrlЪЬdirЪn Вirkin adamlarШ ifЬa edir, onlara qarЬШ fЪdakar mЖbarizЪ aparan namuslu insanlarШ qЪlЪmЪ alШr. KomediyanШn Ъn yaxЬШ mЪziyyЪti ondadШr ki, burada hadisЪlЪr sadЪdЪn mЖrЪkkЪbЪ, fЪrdlЪr-dЪn ictimaiyyЪtЪ doЭru inkiЬaf etdirilir. ъhvalat dar ailЪ ВЪrВivЪsindЪ baЬlasa da, geniЬ ictimai xarakter alШr, cЪmiyyЪt ЖВЖn son dЪrЪcЪ faydalШ, tЪrbiyЪvi ЪhЪmiyyЪt kЪsb edir. YazШВШ belЪ bir mЖhЖm mЪsЪlЪni aydШnlaЬdШrmaЭa ВalШЬШr ki, ayrШ-ayrШ fЪrdlЪrin buraxdШЭШ sЪhvlЪr, yaramaz hЪrЪkЪtlЪr cЪmiyyЪtin ayaЭШna yazШlmamalШdШr.

HamШ ЖВЖn vahid bir Ъxlaq vЪ lЪyaqЪt qanunu var ki, o da insanlШq vЪ vЪtЪndaЬlШq qanunudur. Ona tabe olmayan-lar, ona ЪmЪl etmЪyЪnlЪr cЪmiyyЪtin Ъn mЖzЖr ЖnsЖrlЪridir. YazШВШ bu cЪhЪti ъliqulu obrazШ ilЪ Ъks etdirmiЬdir. ъliqu-luya tЪsЪrrЖfat iЬindЪ mЪsul vЪzifЪ ona gЧrЪ tapЬШrШlmШЬdШr ki, o iЬin sЪliqЪli vЪ qayda ilЪ getmЪsinЪ nЪzarЪt vЪ rЪhbЪrlik etsin. ъliqulu isЪ ЪksinЪ edir: ictimai qaydalarШ pozur, vЪzifЪsindЪn sui istifadЪ edir, ЧzЖ dЪ ЬЧhrЪtpЪrЪstlik vЪ vЪzifЪpЪrЪstlik xЪstЪliyinЪ tutulur. BelЪ vЪziyyЪt istЪr- istЪ-mЪz ъliqulunu gЖlЖnc vЪziyyЪtЪ qoyur. VЪzifЪsiz, kabinet-siz, stolsuz, telefon vЪ katibЪsiz yaЬamaЭШ idealШndan kЪnar hesab edЪn, aЭlШna belЪ sШЭШЬdШra bilmЪyЪn ъliqulu vЪzifЪdЪ daimi vЪ mЖntЪzЪm qalmaq ЖВЖn mЖxtЪlif Жsul vЪ tЪdbirlЪrЪ Ъl atdШqca qorxulu vЪ tЪhlЖkЪli bir varlШЭa Вevrilir. MЖЪllif onun ЬЪxsindЪ lЪyaqЪtlЪri olmadШЭШ halda mЪsul vЪzifЪlЪrЪ can atan, onun quluna ВevrilЪn vЪ bu naqis mЪqsЪd ucundan gЖlЖnc vЪziyyЪtlЪrЪ dЖЬЪn insanlarШ qЪlЪmЪ almШЬ vЪ ifЬa etmiЬdir. ъliqulunun iЬВisi SЪfЪr dЪ satirik gЖlЖЬ doЭuran obrazdШr. Bundan baЬqa, pyesdЪ bir neВЪ mЖsbЪt surЪt dЪ vardШr. Pensioner XЪlil, sovxoz direktoru Azad, rayon maarif ЬЧbЪsinin mЖdiri SЪadЪt, aqronom Kamal, Qumral belЪ surЪtlЪrdЪndir.

⌠ъliqulu evlЪnir■ komediyasШ mЖasir dramaturgiyanШn uЭurlu nЖmunЪlЪrindЪn biridir.

⌠Yalan■ komediyasШ mЧvzu etibarilЪ ⌠ъliqulu evlЪnir■ pyesinЪ yaxШn ЪsЪrdir. Burada da cЪmiyyЪt, Ъxlaq normalarШ, davranШЬ qaydalarШ, insan vЪ mЪnЪvi borc mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edilir. BЖtЖn bunlarla ЪlaqЪdar olaraq pyesdЪ vЪzifЪpЪ-rЪstlik vЪ ЬЧhrЪtpЪrЪstlik kimi iyrЪnc sifЪtlЪrin kЪskin tЪnqidi verilir, yalan vЪ fШrШldaЭШn mЪnЪvi saflШq vЪ ucalШq qarЬШsШnda miskin, aciz vЪ iyrЪnc olduЭu real sЪhnЪlЪrlЪ Ъks etdirilir. S.RЪhman yalan anlayШЬШnШ daxili mЪzmunu, ЧzЖnЪmЪxsus xarakter cЪhЪtlЪri ilЪ gЧtЖrЖr vЪ bЖtЖn yalanlarШ hЪqiqЪtЪ kЧlgЪ saldШЭШna gЧrЪ inkar edir. Komediyada iЬtirak edЪn on ЖВ nЪfЪrin ЪksЪriyyЪti yaxЬШ insanlardШr. Onlar Чz imkanlarШ vЪ bacarШqlarШ dairЪsindЪ yalanlarШn aВШlmasШna vЪ inkarШna ВalШЬШr, hЪr cЖrЪ naqisliyi pis vЪ yabanВШ gЧrЖnЪn cЪhЪtlЪri rЪdd edirlЪr. YazШВШ Umud, Aslan, FЪrman, Saleh, RЪfiqЪ, Bilal kiЬi, GЖllЖ xala, KЪklik kimi insanlarШn simasШnda cЪmiyyЪtin saЭlam Ъxlaq normalarШnШn mЖqЪddЪsliyini, insan lЪyaqЪtinin kamilliyini vermЪk istЪmiЬdir. Bununla yanaЬШ, mЖЪllif Чz xЪbisliklЪri ilЪ fЪrqlЪnЪn ьЪlalЪ, TЪrlan xanШm obrazlarШ ilЪ cЪmiyyЪtdЪ hЪlЪ dЪ qЖsurlu adamlarШn mЧvcud olduЭunu vЪ onlara qarЬШ mЖbarizЪ aparmaЭШn zЪruriliyini gЧstЪrmiЬdir.

Tarixi mЧvzuda yazШlmШЬ ⌠KЖlЪklЪr■ S.RЪhman gЖlЖ-ЬЖnЖn daha yeni, sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪrini ЖzЪ ВШxaran bir kome-diyadШr. PyesdЪ Ъsrimizin ЪvvЪllЪrindЪki neft BakШsШnШn tЪbii vЪ geniЬ mЪnzЪrЪsi canlanШr. YazШВШ ЧlЖmЪ mЪhkum kЧhnЪ dЖnyanШn iЬШqlШ vЪ qaranlШq cЪhЪtlЪrini bu ЬЪhЪrin ikiyЪ, inqilabi Ъhvali-ruhiyyЪ ilЪ tЖfeylilЪrЪ vЪ dЪlЪduzlara ayrШlmШЬ mЖhiti fonunda nЪzЪrЪ ВarpdШrШr, inqilablar BakШsШnШn tЪbliЭi altШnda qeyri-saЭlam ЬЪraiti satira atЪЬinЪ tutur. Dramaturq belЪ bir nЪticЪyЪ gЪlir ki, keВmiЬin qara vЪ natЪmiz guЬЪlЪrindЪn ЪsЪn kЖlЪklЪrin zЪmanЪmizЪ gЪtirib ВШxardШЭШ yabanШ, ВЖrЖk toxumlarШ zЪmanЪ kЖlЪyi dЪ sovurub kЪnara tullayШr. PyesdЪ hЪr iki tЪrЪfi tЪmsil edЪn bir sШra maraqlШ vЪ yaddaqalan obrazlar vardШr. RЪЬid MЪЭrur, KЪblЪ Muxtar, NЪsir bЪy OtaylШnski, ъhmЪd bЪy ButaylШnski, Roza, Xos-rov, AlagЧz vЪ baЬqalarШ tipik vЪ canlШ sЪhnЪlЪri ilЪ tЪqdim olunurlar.

S.RЪhman ЧzЖnЪmЪxsus sЪnЪtkarlШq xЖsusiyyЪtlЪri, zЪngin vЪ maraqlШ mЧvzular alЪmi olan yazШВШlardandШr. O, ЪsЪrlЪri ЖzЪrindЪ dЧnЪ-dЧnЪ iЬlЪyЪn vЪ onlarШ tЪkmillЪЬ-dirmЪyЪ ВalШЬan sЪnЪtkarlardan olmuЬdur.

 

 

ьEхR MъDъNхYYъTх

 

 

 

ir ЪsrЪ yaxШndШr ki, AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinin qШzШl fondunda, millЪtimizin hafizЪ vЪ yadda-ЬШnda ⌠KimlЪr gЪldi, kimlЪr getdi, bu dЖnyadan, bu dЖnyadan■ adlШ bir mahnШ yaЬayШr. Zeynal XЪlil bu mЪhnШnШn sЧz mЪtnini yazanda yaxЬШ bilirdi ki, dЖnyaya gЪlmЪk, dЖnyadan getmЪk tanrШ qismЪti, tale vЪ alШn yazШsШ olsa da ⌠necЪ vЪ nЪ ЖВЖn yaЬamaq■, hЪyatda bir iz qoymaq, sonra ЖВЖn ikinci ЧmЖr, rЪhmЪt qazanmaq insanШn Чz ЪlindЪdir. ZЪngin bЪdii irsi, o cЖmlЪdЪn bu qЪbildЪn olan digЪr ЪsЪrlЪrinin milli zЧvqlЪ kЧklЪnmiЬ bЪdii ruhi tЪsiri, xЖsusЪn dЪ ⌠Arif olan nakam getmЪz...■ misrasШnШМ real fЪlsЪfi tutumu Zeynal XЪlilin Ьairlik vЪ insanlШq talei, sЪnЪtkarlШq qЖdrЪti haqda belЪ bir aydШn fikir formalaЬdШrШr ki, ВoxsaylШ oxucularШnШn, ЪdЪbi ictimaiyyЪtin hЪqiqi Ьair, vЪtЪninЪ vЪ millЪtinЪ qЪlbdЪn baЭlШ olan gЧzЪl insan kimi tanШdШЭШ vЪ qЪbul etdiyi Zeynal XЪlil vЪfatШndan sonra ЖВЖn minnЪtsiz vЪ tЪmЪnnasШz olaraq ikinci, Ъbdi ЧmЖr qazandШ.

ъgЪr gЧzЖm kor olsa

Baxaram dЖnyaya mЪn

VicdanШmШn gЧzЖylЪ

ъgЪr dilim lal olsa

DanШЬaram zamanla

BulaqlarШn sЧzЖylЪ...

ъgЪr dЖnya qaralsa

DЧnЖb bir Ьama hЪmЪn

хЬШq ollam insana

Ulduzlara nur verib

 

ZЖlmЪtli gecЪlЪrdЪ

KЖl ollam yana-yana...

AzЪrbaycan Ьeirinin ilk yaradШcШlarШndan olan Zeynal Rza oЭlu XЪlilov (Zeynal XЪlil) 1914-cЖ il mart ayШnШn 23-dЪ GЪncЪ ЬЪhЪrindЪ anadan olmuЬdur. On yeddi yaЬШnda ikЪn poeziya alЪminЪ gЪlЪn Zeynal XЪlil, az bir mЖddЪt ЪrzindЪ ЧzЖnЖ tanШtmaЭa, XX Ъsrin 30-cu illЪrindЪ sЖrЪtlЪ irЪli ВШxan S.VurЭun, M.MЖЬfiq, R.Rza, S.RЖstЪm, M.Rahim, O.Sa-rШvЪli kimi qЖdrЪtli sЧz ustalarШ arasШnda gЧrЖnmЪyЪ baЬlayШr. HЪyata, insana, tЪbiЪtЪ olan aydЪn baxШЬШ, obrazlШ dili, lirik-romantik Жslubu, ciddi fЪrdi xarakteri hЪm Ьair, hЪm dЪ insan kimi ona xЖsusi hЧrmЪt qazandШrШr. YaЬadШЭШ, yazШb-yaratdШЭШ dЧvrЖn ictimai-siyasi vЪziyyЪtini, ЪdЪbi proseslЪrin tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШ aydШn gЧrЪn, dЖzgЖn qiymЪtlЪndirЪn Z.XЪlil ilk ЪsЪrlЪrindЪn ⌠SЪnЪtkar vЪ zaman■, ⌠YazШВШ vЪ oxucu■ prinsiplЪrinЪ sadiq qalmШЬ, poeziyanШn qЖdrЪt vЪ lЪyaqЪtini qorumaЭa ВalШЬmШЬdШr.

XX Ъsr AzЪrbaycan poeziyasШnШn 70-ci illЪrЪ qЪdЪr davam edЪn ЪdЪbi-bЪdii mЪrhЪlЪlЪri ilЪ bilavasitЪ baЭlШ olan, sЖrЪtlЪ inkiЬaf edЪn milli Ьeirimizin bir sШra forma vЪ mЪzmun xЖsusiyyЪtlЪrini ЧzЖnЖn bЪdii sЪnЪt nЖmunЪlЪrindЪ Ъks etdirЪn Z.XЪlilin ЪdЪbi bЪdii fЪaliyyЪtindЪ xalq ЪdЪbiyyatШna, Klassik irsЪ, ЖmumЪn ЪdЪbi-bЪdii ЪnЪnЪlЪrЪ qayЭШ, diqqЪt, sЪdaqЪtlЪ yanaЬШ mЖasir hЪyatШn aktual vЪ qabarШq hadisЪlЪrinЪ, ⌠tarix-insan-tale■, milli ruh, milli zЧvq mЪsЪlЪlЪrinЪ tЪbii, orijinal bir mЖnasibЪt olmuЬdur. Buna gЧrЪ dЪ Z.XЪlilin ЪdЪbi-bЪdii yaradШcШlШЭШ AzЪrbaycan milli poeziyasШnШn qШrz illik (30-70) inkiЬaf mЪrhЪlЪlЪrini ЧyrЪnmЪk, tЪdqiq etmЪk baxШmШndan nЖmunЪvi poetik mЪnbЪlЪrdЪn sayШlШr.

MЖЬahidЪ vЪ axtarШЬlardan kamillik zirvЪsinЪ doЭru addШm-addШm irЪlilЪyЪn Z.XЪlil ВoxsaylШ Ьeir kitablarШnШn, on dЧrd poemanШn, bir romanШn, beЬ mЪnzum dram ЪsЪrinin, onlarla publisist mЪqalЪnin, P.Antaqolski, R.HЪmzЪtov, D.QuramЬvili, Q.Qulam vЪ digЪr xarici ЧlkЪ yazШВШlarШndan etdiyi xeyli tЪrcЖmЪ ЪsЪrinin mЖЪllifidir.

⌠Yeni kЪnd■ adlШ ilk Ьeirini 1932-ci ildЪ ⌠HЖcum■ jurnalШnda Вap etdirdikdЪn sonra Z.XЪlilin oxucularШn dЪrin rЪЭbЪtini qazanan kitablarШ nЪЬr olunur. ⌠хstЪk■ (1936), ⌠QШlШnc■ (1940), ⌠QatШr MЪmmЪd■, ⌠DaЭlar oЭlu■ (1941), ⌠DЖЬЖncЪlЪr■ (1942), ⌠Etibar■ (1947), ⌠Arzular■ (1949), ⌠хki dЖnya■ (1952), ⌠BЪnЧvЬЪ■ (1956), ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪr■ (1958), ⌠Ulduzlar■ (1961), ⌠ьeirlЪr■ (1963), iki cilddЪn ibarЪt ⌠SeВilmiЬ ЪsЪrlЪr■ (1965) ⌠Sevdiyim rЪng■ (1970), ⌠GЖnЪЬ, dЪniz vЪ insan■ (1973), vЪfatШndan sonra nЪЬr olunan ⌠ъsrim, taleyim mЪnim■ (1978) kitabШ vЪ ВoxsaylШ lirik ЪsЪrlЪri Z.XЪlilin poetik irsini, hЪmВinin yazШb √ yaratdШЭШ onilliklЪrin ictimai, siyasi, ЪdЪbi-bЪdii mЖhitini ЧyrЪnmЪk baxШmШndan ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. TЪkcЪ ikinci dЖnya mЖharibЪsi (BVM) dЧvrЖ yaradШcШlШЭШna ЪsasЪn Z.XЪlili orijinal mЖЬahidЪlЪr vЪ axtarШЬlar Ьairi adlandШrmaq olar. Bu dЧvrdЪ onun ⌠YЪhЪrlЪyin atlarШ■, ⌠416■, ⌠DЧyЖЬВЖnЖn vЪsiyyЪti■, bu qЪbildЪn olan onlarla Ьeiri, ⌠Tatyana adlШ poemasШ■, ⌠DaЭlar oЭlu■ pyesi Вap olunmuЬdur. ⌠KoroЭlunun qocalШЭШ■, ⌠хnsan vЪ fЪlakЪt■, ⌠ьah vЪ qarШЬqa■, ⌠ьairin yuxusu■ poemalarШ, ⌠QatШr MЪmmЪd■, ⌠GЪnc ustalar■, ⌠хntiqam■ pyeslЪri, ⌠Ulduzlar■ romanШ Z.XЪlil yaradШcШlШЭШnШn janr ЪlvanlШЭШnШ, tematik zЪnginliyini gЧstЪrЪn ЪsЪrlЪrdir. Z.XЪlilin bir neВЪ ЪsЪri xarici dillЪrЪ tЪrcЖmЪ olunmuЬdur.

Z.XЪlil ilk ЪsЪrlЪrindЪn hЪyatШn inkiЬaf axШnШnШ izlЪ-yЪn, ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬan insanШn ЪmЪk, zЪhmЪt, arzu vЪ dЖЬЖncЪlЪr alЪmini tЪrЪnnЖm etmЪyЪ ВalШЬan, ЧzЖnЖ yaradШcШ insanlar iВЪrisindЪ axtaran sЪnЪtkar idi.

Harda bir ocaq sЧndЖ,

dЧnЖb o gЖn bir Ьama

orda yandШ ЖrЪyim!

Kim dЖЬdЖ fЪlakЪtЪ -

ЧzЖnЖ fЪlakЪtdЪ,

odda sandШ ЖrЪyim!

вЪkib Ъsrin yЖkЖnЖ

Чz ВiynindЪ... ъsrimЪ,

oldu sirdaЬ ЖrЪyim...

XX Ъsr AzЪrbaycan ЬeirindЪ sЖjetli lirikanШn gЧzЪl nЖmunЪlЪrini yaradanlarШndan biri Z.XЪlil olmuЬdur. Hadi-sЪ, Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪrin tЪbii, maraqlШ obrazlarla veril-mЪsi, fikrin, mЪtlЪbin bЪdii lЧvhЪlЪrlЪ ВatdШrШlmasШ Z.XЪlil ЬeirinЪ hЪzin bir romantika, tЪbii obrazlШlШq, estetik mЖasir ruh gЪtirmiЬdir. BelЪ ЬeirlЪrdЪ qabarШq gЧrЖnЪn detalВШlШq, predmet vЪ ЪЬyaВШlШq, ЖmumЪn mЪtlЪbin obrazlШ mЪnzЪ-rЪlЪrlЪ ВatdШrШlmasШ Z.XЪlil poeziyasШnШn ЧzЖnЪmЪxsuslu-Эundan xЪbЪr verirdi. ObyektlЪ subyekt arasШnda olan mЧhkЪm ЪlaqЪ vЪ baЭlШlШq, mЖqayisЪ vЪ bЪnzЪtmЪlЪrin ВoxmЪnalШlШЭШ, bir-birini tamamlamaq, fikri, mЪtlЪbi tЪsdiq etmЪk, konkret lЧvhЪ yaratmaq xarakteri Z.XЪlilin bЪdii kateqoriyalara bЪlЪdВiliyi, sЪdaqЪti vЪ istifadЪ mЪharЪti ilЪ baЭlШ idi. ⌠Ulduz■, ⌠хЬШq■, ⌠DaЭ■, ⌠Duman■, ⌠GЖnЪЬ■, ⌠Su■ predmetlЪrindЪn yaranan poetik lЧvhЪlЪr ⌠хnsan vЪ zaman■, ⌠Tarix vЪ tale■ mЪsЪlЪlЪrinin ЬЪrhi, aВШlmasШ ЖВЖn Ъn uЭurlu sЪnЪtkar tapШntШlarШ idi.

MЪn sЪni ulduzlarШn

хЬШЭШnda axtardШm...

QarШЬШb ЬimЬЪklЪrЪ

DaЭda dumanШ yardШm

Al gЖnЪЬdЪ, gЧy suda

Daim sЪni axtardШm

Sevgilim, yarШm mЪnim!

Z.XЪlil bЖtЖn ЪsЪrlЪrindЪ mЖasir olmuЬdur. VЪtЪnЪ, torpaЭa, zЪhmЪt, ЪmЪk adamlarШna vЪ yaradШcШ insanlara mЪhЪbbЪt, mЖqЪddЪs Ъxlaq normalarШnШ, daЬlaЬmШЬ adЪt-ЪnЪnЪlЪri qorumaq, ulu tarixЪ, doЭma ana dilinЪ mЪhЪbbЪt Z.XЪlil mЖasirliyinin ЪsasШnШ tЪЬkil edir. хlk ЪsЪrlЪrindЪn qЪhrЪman keВmiЬi ilЪ ЧyЖnЪn, zЪngin el ЪdЪbiyyatШ, Klassik irsi ilЪ fЪxr edЪn Z.XЪlil hЪmiЬЪ xalqШnШn gЖcЖnЪ vЪ mЪhЪbbЪtinЪ inanmШЬ, ЧmrЖnЖn sonuna qЪdЪr AzЪrbaycanШ tЪrЪnnЖm etmiЬdir.

... Vulkan olsam √ sЪnsiz sЧnnЪm,

Hara getsЪm √ sЪnЪ dЧnnЪm.

Bir ildШrШm olsam ЪgЪr,

DaЭlarШnda Вaxaram mЪn.

Ya bir sЪrin bulaq olsam,

DЖzlЪrindЪ axaram mЪn.

NЪ aЭШrdШr hЪsrЪt aman!

Elim, obam AzЪrbaycan!

MЖxtЪlif vaxtlarda yazdШЭШ ⌠DЖnya, ey gЧzЪl dЖnya■, ⌠ъsrim, taleyim■, ⌠ьair olmaq istЪyirЪm■, ⌠PirЬaЭШ■, ⌠AtШlШb yol ЖstЪ qalan bir daЬa■ vЪ digЪr ЬeirlЪrindЪ Z.XЪlilin vЪtЪnЪ, torpaЭa, insana sЪmimi mЪhЪbbЪt hisslЪri tЪrЪnnЖm olunmuЬdur.

Z.XЪlilin sЖjetli, yЖksЪk obrazlШ dili, lirik-romantik Жslubu ilЪ yanaЬШ ideya √ mЧvzu rЪngarЪgliyi ilЪ diqqЪt cЪlb edir. Bu poeziyanШn ictimai-siyasi, tЪbiЪt vЪ mЪhЪbbЪt lirikasШ kimi ЖВ istiqamЪtdЪ qruplaЬdШrmaq olar. HЪr ЖВ xЪtt mahiyyЪt etibarilЪ Ьair mЪnini - Z.XЪlil mЧvqe vЪ mЖnasibЪ-tini, vЪtЪnЪ, torpaЭa, insana, tarixЪ vЪ mЖasir hЪyata baЭlШ-lШЭШnШ birmЪnalШ ЬЪkildЪ Ъks etdirir. хctimai-siyasi ЬeirlЪrindЪ Z.XЪlil mЖasir dЧvrЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШ, hЪyatШn uЭur vЪ nЧqsanlarШnШ, insan vЪ zaman mЖnasibЪtlЪrini tЪbii, real boyalarla Ъks etdirЪn sЪnЪtkar kimi aydШn gЧrЖnЖr. Onun ⌠хstЪmirЪm■, ⌠XX Ъsrin mЪnim■, ⌠Biri dedi■, ⌠MЪn odlu bir qШlШncam■, ⌠QЪhrЪman aЭac■, ⌠хnsanlar, insanlar■ vЪ ЪsЪrlЪrindЪ yaЬadШЭШ mЖhitin bir sШra sosial vЪ fЪrdi mЖnasibЪtlЪri ЖmumilЪЬdirmiЬdir. XЪyallara dalmaЭШ, vЪtЪn torpaЭШndan hЪr gЖn xЪbЪr almaЭШ, hЪr yazdШЭШ Ьeirin oduna yanmaЭШ ЧzЖnЪ borc bilЪn Ьair bЖtЖn qЪlЪm sahiblЪrini, yaradШcШ insanlarШ mЖqЪddЪs vЪtЪni qorumaЭa sЪslЪyir.

чlsЪm dЪ, qoy ЧlЖm mЪn

DЧyЖЬlЪrin selindЪ,

GЧzЖm insan gЧzЖndЪ,

ъlim √ insan ЪlindЪ.

Zeynal XЪlilin yaradШcШlШЭШnda mЪhЪbbЪt xЖsusi yer tutur.

Daha Вox psixoloji, mЪnЪvi-Ъxlaqi kamilliklЪ baЭlШ olan ⌠mЪhЪbbЪt■ Zeynal XЪlilin qЪlЪmindЪ milli, sosial vЪ humanist xarakter kЪsb edir, Вox xЪtli Вox sahЪli mЪna vЪ mЪzmununu ilЪ VЪtЪn √ millЪt, daha geniЬ mЪnada vahid AzЪrbaycanla baЭlШ olub mЖaisr bЪdii ideal kimi ВШxШЬ edir. Zeynal XЪlilin lirik ⌠MЪn■indЪ mЪhЪbbЪt ⌠insan-tЪbiЪt-tarix■ mЪzmununu kЪsb edib bir vurЭu altШna dЖЬЖr, mЖasir tale yollarШndan keВir, son anda insan ЧmrЖnЖn, yaЬamaq haqqШnШn fЪrdi vЪ sosial tЪrcumanШna ВevirЪlЪПЪЙ cЪmiyyЪtЪ layiq ЬЪxsiyyЪt vЪ xarakter formalaЬdШrmaqda iЬtirak edir. Zeynal XЪlilin mЪhЪbbЪt lirikasШnda heВ bir kЪnar mЖnasibЪtЪ yer olmadШЭШ ЖВЖn o yalnШz davamlШ hissi-idrakШ qanunlarla idarЪ olunur. Bu yolda lirik ⌠MЪn■ imkanШ vЪ bacarШЭШ dairЪsindЪ mЪhЪbbЪti uЭrunda inamla irЪli √ iЬШЭa doЭru fedir. Zeynal XЪlilin mЪhЪbЪЪt ЬeirlЪrinin ruhunda mЪskЪn salan mЪnЪvi saflШq vЪ kamillik iЬШЭШ hЪqiqЪt ЬЪklindЪ bЖtЖn mЪqamlarda, xЖsusilЪ realist vЪ romantik qovЬaq-larda aydШn gЧrЖnЖr. MЪhrumiyyЪtlЪrlЪ, Ъzab-ЪziyyЪt, sevincli vЪ kЪdЪrli anlarla mЖЬaiyЪt olunan mЪhЪbbЪt hadisЪlЪrdЪn keВdikcЪ, mЪЬЪqqЪtlЪrlЪ ЖzlЪЬdikcЪ, ЪzablarШ ram etdikcЪ mЪЭrurlaЬШr, sosial vЪ fЪrdi qЖvvЪyЪ Вevrilir, mЪnsub olduЭu millЪtin Ъxlaq normalarШ, adЪt-ЪnЪnЪlЪri, yazШlmШЬ vЪ yazШlmamШЬ ⌠insan vЪ zaman■ qanunlarШ haqda mЖsbЪt ideyalar-fikirlЪr formalaЬdШrШr.

... MЪni sellЪr uВurmaz,

Uda bilmЪz sШldШrШm.

YandШra bilmЪz mЪni,

QЪzЪblЪnib ildШrШm.

SanmayШn ki, bir quЬam,

ZirvЪlЪrdЪ sЖzЖrЪm.

 

TorpaЭШ sevdiyimdЪn

MЪn torpaqda gЪzirЪm!..

хctimai, siyasi vЪ tЪbiЪtЪ hЪsr olunan ЪsЪrlЪrindЪ olduЭu kimi mЪhЪbbЪt ЬeirlЪrindЪ dЪ Zeynal XЪlil hiss vЪ duyЭularШnШ, mЪhЪbbЪt alЪminin sevinc vЪ kЪdЪr notlarШnШ eyni hЪrarЪtlЪ tЪsvir edir. Bu ЪsЪrlЪrdЪ istЪk vЪ arzularla yanaЬШ giley-gЖzarlar, qЪriblik, tЪnhalШq ВaЭlarШ, ЪlВatmaz mЪqamlarШn yaratdШЭШ pЪriЬanlШq yЖksЪk sЪviyyЪdЪ Чz poetik hЪllini tapШr. MЪhЪbbЪt ЬeirlЪrindЪ hЪyatШn ЧzЖndЪn doЭan real aЬШq-mЪЬuq mЖnasibЪtlЪri, lirik duyЭularШn, hissi anlarШn oyatdШЭШ pak tЪЪssuratlar onlarШn mЪnЪvi-Ъxlaqi tЪsir gЖcЖ, insan hЪyatШnШn kamillЪЬmЪsindЪki rolu real boyalarla verilir. ⌠MЪn sЪni axtardШm■, ⌠GЪldi yar■, ⌠ъllЪrin sЪnin■, ⌠хlk mЪhЪbbЪt■, ⌠Ay iЬiЭinda■, ⌠QonЬu qШz■, ⌠ъlin ЪlimЪ dЪydi■, ⌠SЪn nЪ gЧzЪlsЪn■, ⌠Bu gecЪ■ vЪ digЪr ЬeirlЪrindЪ insan ЧmrЖnЖn, mЪnЪvi-psixoloji alЪmin kЧvrЪk, lirik ВaЭlarШ, tale, bЪxt mЪsЪlЪlЪri barЪdЪ Ьair xЪyallarШ ilЪ Жz-ЖzЪ qalan oxucunun lirik duyЭularШ-arzularШ birlЪЬir.

MЪn sЪni gЧrdЖm

ay iЬШЭШnda,

KЧnlЖmЖ verdim

ay iЬШЭШnda √

deyЪrЪk tЪbiЪtdЪn vЪ taleindЪn razШlШq edЪn Ьair.

FikrimdЪ aylШ, ulduzlu,

Asiman var bu gecЪ!

KЧnlЖmdЪ kЧrpЪ quzu tЪk

Bir Жmman var bu gecЪ! √

etirafШ ilЪ mЪhЪbbЪtin tЪbiЪt vЪ insan taleindЪki bЧyЖk gЖcЖnЖ tЪrЪnnЖm edir.

ъksЪr ЬeirlЪrindЪ bЪdii sual vЪ nidalardan mЖqayisЪ vЪ dialoqlardan istifadЪ yolu ilЪ bЪdii lЧvhЪlЪr yaradan Zeynal XЪlilin mЖqayisЪlЪrЪ, mЪcaz, istiarЪ vЪ bЪnzЪtmЪlЪrЪ yaradШcШ mЖraciЪti tЪbiЪtЪ hЪsr etdiyi ЪsЪrlЪrindЪ Ъsas yer tutur. ⌠BЪnЧvЬЪ■, ⌠вinar vЪ sarmaЬШq■, ⌠AЭ ВiyЪlЪk■, ⌠KЖ-lЪk vЪ aЭac■, ⌠DЪniz kЪnarШnda■, ⌠BaЭВada■, ⌠AВШn ВiВЪk-lЪr, aВШn■, ⌠PayШz■, ⌠GЧy gЧldЪ gecЪ■, ⌠Bulaq vЪ mЪn■, ⌠KЪklik■ vЪ bu qЪbildЪn olan digЪr ЬeirlЪrindЪ tЪbiЪtin in-sanla, insanШn tЪbiЪtlЪ ЖnsiyyЪti yЖksЪk sЪviyyЪdЪ tЪrЪnnЖm olunur.

Zeynal XЪlil tЪbiЪtin romantikasШ ilЪ hЪyatШn bЪdii ruhi tЪsiri arasШnda tЪbii, Жzvi bir ЪlaqЪ yaradШr. хki varlШЭШn; tЪbiЪt vЪ insanШn tЪsvirindЪ vahid bir ideya tЪbliЭ edir. хnsan yaЬayШr √ hЪyat davam edir. Bu ЪsЪrlЪrdЪ yЖksЪk sЪviyyЪdЪ tЪbliЭ olunan vЪtЪnЪ, torpaЭa, tЪbiЪt vЪ insana mЪhЪbbЪt, ЪnЪnЪlЪrЪ sЪdaqЪt, tarixi, milli keВmiЬi qorumaq Zeynal XЪlil poeziyasШnШn Ъsas ideyasШnШ, ruhunu tЪЬkil edir. Zeynal XЪlilin tЪbiЪt ЪsЪrlЪrindЪn ВШxan nЪticЪlЪrdЪn biri dЪ budur ki, tЪbiЪt insan ЖВЖ olduЭu kimi, insan da tЪbiЪt ЖВЖndЖr. BunlarШn ikisi bir olanda hЪyat, yaЬamaq daha gЖclЖ vЪ mЪnalШ olur. ьair tЪbiЪtin vЖqarШnШ, gЧzЪlliklЪrini tЪrЪnnЖm edЪndЪ dЪ, onu konkret canlШ varlШq kimi gЧstЪrЪndЪ dЪ insanШ baЬ obraz, ideal kimi verir.

Ulduzlar seyrЪlib axШr buludlar.

OyanШr yuxudan ВiВЪklЪr, otlar.

ъsir sЪrin-sЪrin sabahШn yeli,

GЖlЖr xalШ kimi daЭlarШn beli...

Turac qaqqШltШsШ, bЖlbЖl nЪЭmЪsi.

DaЭlardan tЧkЖlЪn sularШn sЪsi.

Bir dЪ gЧy ЖzЖndЪ durna karvanШ

SaxlayШr yolundan hЪr bir insanШ!

шstЪr mЪhЪbbЪt, istЪrsЪ dЪ tЪbiЪt lirikasШnda hЪyat hЪr iki tЪrЪfdЪn, acШlШ-Ьirinli ВaЭlarШ ilЪ vЪsf edilir. Odur ki, Zeynal XЪlilin poeziyasШnda mЖasir gЖnlЪrin tЪbii axШnШ, uЭurlarШ, nЧqsanlarШ, real poeziya predmeti, mЧvzusu tЪsiri baЭШЬlayШr.

GЧldЪ qayШq var, gЧldЪn insan keВmiЬdir.

GЧldЪ dЪvЪ izi var, ВЧldЪn karvan keВmiЬdir.

DaЭa bir cuna dЖЬЖb, daЭdan duman keВmiЬdir.═

BaЭda yarpaqlar solub, baЭdan xЪzan keВmiЬdir!.

KЧnlЖmdЪ gЖllЪr aВШb, ordan canan keВmiЬdir. √

deyЪn Ьairin tЪbiЪt vЪ insanla baЭlШ dЖЬЖncЪlЪrinin hissi, idrakШ duyЭularШnШn zЪnciri uzandШqca uzanШr. NЪticЪ aydШndШr. TЪbiЪt vЪ insan bir kЧkdЪndir. шnsan tЪbiЪtdЪ yaЬadШЭШ kimi, tЪbiЪt dЪ insanda yaЬayШr. Onun

KimlЪr gЪldi, kimlЪr getdi

bu dЖnyadan, bu dЖnyadan,

Arif olan nakam getmЪz

bu dЖnyadan, bu dЖnyadan.

vЪ digЪr lirik-romantik ЪsЪrlЪrindЪ dЪ hЪyat, tЪbiЪt vЪ insan vahid bir ideya kimi tЪrЪnnЖm olunur.

Zeynal XЪlil poeziyasШ bЖtЖn ruhu ilЪ mЪnЪvi-psixo-loji mЪzmunla ЪhatЪ olunan hissi-idrakШ mahiyyЪt daЬШyan poetik nЖmunЪlЪr toplusunu xatШrladШr. Bu baxШmdan ⌠Kim-lЪr gЪldi, kimlЪr getdi...■ AzЪrbaycan poeziyasШnШn mЪnЪvi-psixoloji Ьeirin gЧzЪl nЖmunЪlЪrindЪn sayШlmalШdШr. Bu ЪsЪr realist vЪ romantik qovЬaqdan yaranan hЪzin dЖЬЖncЪnin, hЪyata, cЪmiyyЪtЪ fЪlsЪfi baxШЬШn mЪhsulu olsa da, bЪЬЪri tutuma, dЪrin tЪsir gЖcЖnЪ malikdir. Milli ruh, saЭlam Ъxlaqi zЧvqlЪ yazШlan, ictimai-siyasi mЪzmunla cШlananan bu poeziya nЖmunЪsinin ⌠tarix-insan-tale■ vЪ yaxud ⌠tarixdЪ insan √ insanda tarix■ faktШnda ЪzЪli vЪ ЪbЪdi mЧvcud olan dЖnyanШn insan vЪ tЪbiЪtin yaЬamaq haqШШ yЖksЪk bЪdii formada tЪsdiq olunur. Son dЪrЪcЪ tЪbii, lirik vЪ romantik tЪrzdЪ deyilmiЬ ⌠Arif olan nakam getmЪz...■ hЧkmЖndЪ daima axtarШЬda olan insan xislЪtinin bir sШra fЪrdi vЪ sosial mЪqamlarШ, ikinci ЧmЖr qazanmaq, tarixdЪ, hafizЪ vЪ yaddaЬlarda yaЬamaq ЖВЖn gЧstЪrdiyi ciddi cЪhdlЪri, mЖЬahidЪ vЪ axtarШЬlarШ ЖmumilЪЬir. Bu ЖmumilЪЬmЪdЪ ikinci ЧmЖrЖn mЪnЪvi-Ъxlaqi kamillik yollarШnda qazanШlan uЭur vЪ nailiyyЪtlЪrlЪ baЭlШ olmasШ faktШ tЪsdiq edilir. Bu tЪsdiqnamЪdЪ ⌠insan vЪ zaman■ amili ЧМ plana ВЪkilir, hЪyatШn ЪbЪdiliyinЪ, nЪsillЪrin bir-birini ЪvЪz etmЪsi qanunauyЭunluЭuna nikbin bir baЬШЬ ifadЪ olunur.

Zeynal XЪlilin bir insan vЪ ЬЪxsiyyЪt kimi tЪbiЪtinЪ xas olan sakitlik, tЪmkinlilik, qЖrur hissi vЪ aЭayanalШq onun yaradШcШlШЭШna da siraЪt etmiЬdi. Gurultulu tЪrif gecЪlЪrindЪ, zЪif, sЧz-sЧhbЪtli ЪbЪdi-bЪdii yШЭШncaqlarda gЧrЖnmЪkdЪn uzaq olan Zeynal XЪlil redaksiya vЪ nЪЬriyyatlarda ⌠yatШb qalan■ sЪnЪtkarlardan deyildi. BЪzЪn poeziya alЪmindЪ bir mЖddЪt gЧrЖnmЪz olurdu. Amma sonradan elЪ Ьeir nЖmunЪlЪri ilЪ ЖzЪ ВШxШrdШ ki, bЖtЖn nigaranВШlШqlar aradn qaldШrШlШr, hЪtta belЪ ⌠gЧrЖnmЪmЪzlik■ sЪnЪt vЪ sЪnЪtkarlШq axtarШЬlarШ, yaradШcШlШq mЪЬqlЪri baxШmШndan uЭurlu sayШlШr, yЖksЪk qiymЪtlЪndirilirdi. Zeynal XЪlilin hiss, duyЭu vЪ dЖЬЖncЪlЪrinin tЪrcumanШ olan ⌠sЪnЪtkar xЪyalШ■nШn fЪzasШ, uВuЬ mЪkanШnШn sЪrhЪddi nЪ qЪdЪr geniЬ, ЪhatЪli, sonsuz olsa da son anda Чz poetik mЪnasШnШ, hissi-idrakШ gЖcЖnЖ yerdЪ; vЪtЪn-torpaq-insan-zaman faktlarШnda, mЪzmununda tapШrdШ. Bu, Zeynal XЪlilin son ana qЪdЪr sadiq qaldШЭШ realist vЪ romantik qovЬaqdan yaranan lirik-epik-deramatik Жslubu, gЖclЖ poetik √ obrazlШ dili. VЪtЪnЪ-insana-tЪbiЪtЪ olan dЪrin mЪhЪbbЪti ilЪ baЭlШ olan bir mЪziyyЪt idi

SЖnbЖl dЪnЪ dolub Ъydi baЬШnШ,

SЪhЪrin mehindЪ baxdШ torpaЭa.

ElЪ bil o gЧrdЖ can sirdaЬШnШ,

O, torpaq qoynunda qalxmШЬ ayaЭa...

Zeynal XЪlil mahnШlarda, musiqi mЪdЪniyyЪtindЪ yaЬayan sЪnЪtkarlandandШr. O, mЖasir insanШn hissi-idraki kЪЬfi yollarШnda misilsiz xidmЪtlЪr gЧstЪrЪn, XX Ъsrin ustad ЬairlЪrinin yaradШcШ ЪnЪnЪlЪrini uЭurla davam etdirЪn, yaЬadШЭШ poetik yollara iЬШq saВan, sabahШn poeziyasШ ЖВЖn Ьeir mЪktЪblЪrindЪn olan sЪnЪtkar idi.

Zeynal XЪlil yaradШcШlШЭШnda poemalarШ da mЖhЖm yer tutur. Onun mЖxtЪlif vaxtlarda yazdШЭШ beЬ poemasШ MingЪВevir su elektrik stansiyasШnШn tikintisinЪ hЪsr olunan ⌠Ulduzlar■ romanШ, ⌠DaЭlar oЭlu■ pyesi ЪdЪbiyyatШmШzШn sonrakШ inkiЬafШnda mЖhЖm rol oynamШЬdШr.

Zeynal XЪlilin ЪdЪbi irsi indi dЪ mЖasir Ьeirimizin ilk, uЭurlu qaynaqlarШndan biri kimi yaЬayШr vЪ tЪsir gЧstЪrir.

BakШ - 2006

ъdЪbх═ tЪnqхd═ vЪ═ sЪnЪtkar ЬЪxsхyyЪtх

 

 

 

zЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ vЪ xalq maarifinin inkiЬafШ ilЪ mЧhkЪm baЭlШ olan M.HЖseyn ЪdЪbiyyatШ-mШzda o qЪdЪr dЪ Вoxluq tЪЬkil etmЪyЪn M.F.Axundov, жzeyir HacШbЪyov, N. NЪrimanov, Mir CЪlal, M. хbrahimov kimi alim-publisist yazШВШlar nЪslinЪ mЪnsubdur. AzЪrbay-can ЪdЪbi tЪnqidini M.HЖseynsiz tЪsЪvvЖr etmЪk qeyri-mЖmkЖndЖr. MЖasir ЪdЪbi prosesi qabaqcШl ideyalar sЪviy-yЪsindЪ gЧrmЪk vЪ dЖzgЖn qiymЪtlЪndirmЪk, sЪnЪt vЪ ЪdЪ-biyyata dair bir sШra vaxtШ ВatmШЬ problem mЪsЪlЪlЪri prin-sipial vЪ obyektiv ЬЪkildЪ ЬЪrh etmЪk, gЪnc ЪdЪbi qЖvvЪlЪrЪ dЖzgЖn istiqamЪt vermЪk iЬindЪ M. HЖseyn Вox bЧyЖk xidmЪtlЪr gЧstЪrmiЬdir. 1920-1930-cu illЪrdЪ yazdШЭШ bir sШra elmi, publisist ЪsЪrlЪrini nЪzЪrЪ almasaq o, tЪxminЪn 40 illik tЪnqidВilik fЪaliyyЪtindЪ (1926-1964) zЪngin bir elmi irs yaratmШЬdШr.

M.HЖseyn tЪnqidВilik fЪaliyyЪtinЪ 20-ci illЪrin ortala-rШnda baЬlamШЬdШr. ⌠BizdЪ futurizm cЪrЪyanШ■ adlШ ilk mЪqa-lЪsi 1926-cШ ildЪ ⌠Dan ulduzu■ jurnalШnШn 7-ci nЧmrЪsindЪ Вap olunmuЬdur. HЪmin ildЪn baЬlayaraq M.HЖseyn ta ЧmrЖnЖn axШrШna qЪdЪr nЪsr, dram ЪsЪrlЪri ilЪ yanaЬШ bir silsilЪ maraqlШ elmi-tЪnqidi mЪqalЪ vЪ publisist ЪsЪr yazmШЬ vЪ ilk dЪfЪ onlarШ ⌠Kommunist■, ⌠GЪnc iЬВi■, ⌠ъdЪbiyyat■, ⌠Yeni yol■, ⌠AzЪrbaycan gЪnclЪri■, ⌠AzЪrbaycan mЖЪlli-mi■, ⌠Pravda■ kimi qЪzetlЪrdЪ, ⌠хnqilab vЪ mЪdЪniyyЪt■, ⌠AzЪrbaycan iЬВi kЪndli mЖxbiri■, ⌠HЖcum■, ⌠Revolyusiya vЪ kultura■, ⌠VЪtЪn uЭrunda■, ⌠Dan ulduzu■, ⌠AzЪrbay-can■ vЪ ⌠ьЪrq qadШnШ■ jurnallarШnda Вap etdirmiЬdir. Sonralar ⌠ъdЪbi dЧyЖЬlЪr■ (1931), ⌠ъdЪbi qeydlЪr■ (1947), ⌠ъdЪbiyyat vЪ sЪnЪt mЪsЪlЪlЪri■ (1958), ⌠ъsЪrlЪri■ шX (1979) vЪ X (1979) cildlЪrindЪ toplanan elmi materiallarШn AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn, tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin, elЪcЪ dЪ xalqШmШzШn ictimai, etik vЪ estetik fikrinin inkiЬafШna mЖsbЪt tЪsiri olmuЬdur.

M.HЖseynnin ЪdЪbi-tЪnqidi mЪqalЪlЪri mЧvzularШna gЧrЪ ВoxsahЪli, janrlarШ etibarilЪ ВoxВalarlШdШr. BelЪ ki, o, ВoxЪsrli ЪdЪbiyyatШmШzШn klassik vЪ mЖasir sЪnЪtkarlarШ, ЪdЪbi nЧv vЪ janrlarШ, mЖxtЪlif problem vЪ nЪzЪri mЪsЪlЪlЪri, elЪcЪ dЪ tarix vЪ ЪdЪbiyyat tarixi mЪsЪlЪlЪri ilЪ yanaЬШ teatr, kino vЪ tЪrcЖmЪ ЪdЪbiyyatШna aid qiymЪtli ЪsЪrlЪr yazmШЬ, klassik vЪ mЖasir rus ЪdЪbiyyatШ haqqШnda maraqlШ fikirlЪr sЧylЪmiЬ, dЖnya klassikasШnШn bir sШra mЪsЪlЪlЪrinЪ toxun-muЬdur. M.HЖseyn bЪdii yaradШcШlШЭШnda olduЭu kimi elmi fЪaliyyЪtindЪ dЪ sadЪdЪn mЖrЪkkЪbЪ, axtarШЬlardan √ klassik ЪnЪnЪlЪrdЪn novatorluЭa doЭru inkiЬaf edЪn tЪnqidВi olmuЬdur. Bu qЖdrЪtli alimin yarШm ЪsrЪ yaxШn davam edЪn fЪaliyyЪtindЪ Ъsas meyarШ mЖasir hЪyat, yaЬadШЭШ dЧvrЖn tЪlЪblЪrinЪ cavab vermЪk, yeni insanШn ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬan xarakterini ЧyrЪnmЪk, ЪdЪbiyyatШn ideya-bЪdii istiqamЪtinЪ bЪlЪd olmaq, tipik ЬЪraitЪ uyЭun, tipik ЪsЪrlЪr yaratmaq olmuЬdur. ⌠MЪЬhur fransШz yazШВШsШ Lui Araqon haqlШ olaraq gЧstЪrirdi ki, M.HЖseyn tЪkcЪ Qafqazla ЪlaqЪdar problemlЪri hЪll etmЪyЪ ВalШЬan bir yazШВШ deyil, ЧzЖnЖn bЖtЖn biliyi vЪ yaradШcШlШЭШnШ Жmum ЪdЪbiyya-tШn vЪzifЪsindЪn ayШrmayan bir sЪnЪtkardШr■1.

M.HЖseynin elmi yaradШcШlШЭШnШ ЬЪrti olaraq ЖВ hissЪyЪ ayШrmaq olar. AxtarШЬ illЪri √ ilk addШmlar (1926-1940), BЧyЖk VЪtЪn mЖharibЪsi dЧvrЖ yaradШcШlШЭШ (1941-1945) vЪ mЖharibЪdЪn sonrakШ dЧvr (1945-1964).

BЪdii ЪdЪbiyyatda, sЪnЪtdЪ vЪ ЖmumЪn ictimai-siyasi hЪyatda olduЭu kimi, tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn inkiЬa-fШnda da bu dЧvrlЪrin hЪr birinin ЧzЖnЪmЪxsus tarixi ЬЪraiti, tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ, hЪyata, insanlШЭa, sЪnЪt vЪ ЪdЪbiyyata baxШЬШ vЪ mЖnasibЪti olmuЬdur.

AzЪrbaycanda XX Ъsrin ilk onilliyi (1920-1930) ЧzЖnЪ-mЪxsus xЖsusiyyЪtlЪrЪ malik idi. хlk illЪr mЪfkurЪ sahЪsindЪ kЧhnЪ ideologiya qalШqlarШna qarЬШ mЖbarizЪ aparmaq, hЪyatШ, ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪti milli Ъsaslar ilЪ yenidЪn qurmaq, AzЪrbaycan dЧvlЪtini qorumaq, nailiyyЪtlЪrini yaymaq vЪ kЖtlЪlЪri milli vЪ bЪЬЪri ideologiya ilЪ silahlandШrmaq Ъn ЖmdЪ vЪzifЪlЪrdЪn idi. хnqilabi ruh, dЧyЖЬkЪnlik, sЪnЪt vЪ ЪdЪbiyyatШ mЖasir ictimai-siyasi mЪfkurЪnin fЪal, mЖbariz bir sahЪsi sЪviyyЪsinЪ qaldШrmaq, hЪr cЖr ЪyintiyЪ qarЬШ mЖbarizЪ aparmaq kЖtlЪvi xarakter daЬШdШЭШndan ЪdЪbiyya-tШn gЖclЖ nЪzЪri bir sahЪsi olan tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq da Чz fЪaliyyЪt istiqamЪtini mЖasir tЪlЪb vЪ ehtiyaclardan, ЪdЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪti yenidЪn qurmaq, onu ЪnЪnЪvi milli Ъsaslar ЖzrЪ inkiЬaf etdirmЪk ЖВЖn hЪyatШn irЪli sЖrdЖyЖ tЪlЪblЪrdЪn alШr, mЪfkurЪ dЧyЖЬlЪrindЪ fЪal, mЖbariz mЧvqedЪ dayanШrdШ. Bununla yanaЬШ 20-30-cu illЪr tЪnqidi, dЧvrЖn, ЪdЪbi mЖhitin xarakterindЪn irЪli gЪlЪn bЪzi sЪhvlЪrЪ, ЪdЪbi mЖbahisЪ vЪ dЧyЖЬlЪrdЪ ЪyintilЪrЪ dЪ yol vermiЬdir. Bu mЪnada M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪti nЪinki bЖtЖn dЧvrlЪrdЪ eyni sЪviyyЪdЪ olmamШЬdШr, hЪmВinin o, yaradШcШlШЭШnШn ilk dЧvrlЪrindЪ ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪt mЪsЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪdar mЖЪyyЪn sЪhvlЪrЪ, bЪzi ЪyintilЪrЪ yol vermiЬdir. ⌠M.HЖseynin bu illЪrdЪ ЪdЪbi-tЪnqidi mЪqalЪlЪri Вoxdur vЪ bu mЪqalЪlЪrdЪ ЬЖbhЪsiz RAP-ВШlШqdan vЪ vulqar sosiologizmdЪn irЪli gЪlЪn yanlШЬ mЖlahizЪlЪr dЪ vardШr. O, AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn saflШЭШ vЪ mЧhkЪmliyi uЭrunda vuruЬarkЪn bЪzЪn ifrata varШr, ayrШ-ayrШ yazШВШlar haqqШnda yanlШЬ mЖlahizЪlЪr dЪ sЧylЪyirdi■1. Lakin M. HЖseyn sonrakШ tЪnqidВilik fЪaliyyЪtindЪ ЪsasЪn prinsipial, obyektiv mЧvqe-dЪ dayanmШЬ, ЪdЪbiyyatШn saflШЭШ uЭrunda yorulmadan mЖbarizЪ aparmШЬdШr. ⌠MЪfkurЪ sahЪsindЪ bЪzilЪrinin ⌠yeni-lik■ cЖmlЪpЪrdazlШЭШna bЖrЖnЪrЪk mЪdЪni irsimizi lЪkЪlЪyib hЧrmЪtdЪn salmaq istЪdiyi zamanda oxucularШmШz birinci etiraz sЪsini M.HЖseyndЪn eЬitdilЪr■1.

M.HЖseyn hЪyatШn nЪbzini tutan ЪdЪbi qЖvvЪlЪrin yaxШn dostu vЪ xeyirxahШ olmuЬdur. Onun C.CabbarlШ, C.MЪmmЪdquluzadЪ, M.S.Ordubadi, S.HЖseyn, R.Rza, ъ.ъbЖlhЪsЪn, B.TalШblШ, Simurq vЪ baЬqa yazШВШlar haqqШn-dakШ mЪqalЪlЪri bu qЪbildЪndir. TЪnqidВi B.TalШblШnШn ⌠MЪdЪn sahibinin fЪrasЪti■ hekayЪsindЪn bЪhs edЪrЪk yazШr: ⌠TalШblШ hekayЪВilik sЪnЪtinЪ gЧzЪl bir yenilik gЪtirmiЬdir. O, qЖvvЪtli rus sЪnЪtkarlarШnda olan bu xЖsusiyyЪti Чz hekayЪtinЪ Вox ustalШqla tЪtbiq edir. YazШВШ hЪr zaman hadisЪni gЧstЪrmЪk yolu ilЪ tiplЪrini verir. MЪdЪn sahibinin boЬluЭunu, dЖЬЖncЪsizliyini quru sЧzlЪ deyib keВmЪyir, bЪlkЪ gЧstЪrir, gЧstЪrmЪk yolu ilЪ isbat edir■2.

M.HЖseyn mЪqalЪdЪn-mЪqalЪyЪ inkiЬaf edЪn tЪnqidВi idi. ъdЪbi mЪhsula yanaЬdШЭШ kimi ЧzЖnЪ dЪ eyni tЪlЪbkarlШq vЪ mЪsuliyyЪt hissilЪ, tЪnqidi surЪtdЪ yanaЬmaЭШ bacarШrdШ. TЪsadЖfi deyildir ki, M.HЖseyn saЭlШЭШnda Вap etdirdiyi tЪnqidХ mЪqalЪlЪr mЪcmuЪlЪrinЪ ilk illЪrdЪ yazdШЭШ bЪzi ЪsЪrlЪrini daxil etmЪmiЬdir. BЧyЖk Ъdib Mir CЪlal haqlШ yazШr ki, ⌠Mehdi bЪzi ЪsЪrlЪrindЪki kЪsir vЪ nЧqsanlara da ayШq baxmШЬ, iti gЧzlЪ gЧrmЖЬ, sЪylЪ dЖzЪltmЪyЪ ВalШЬmШЬ, yenidЪn nЪЬrЪ verdiyi ЪsЪrlЪrdЪ Вox zaman kЧklЖ dЪyiЬiklik-lЪr aparmaqdan ВЪkinmЪmiЬdir■3. чzЖnЪ olan bu tЪlЪb vЪ mЪsuliyyЪt hissi M.HЖseynin elmi fЪaliyyЪtinin ildЪn-ilЪ tЪkmillЪЬmЪsinЪ, yeni mЪna vЪ mЪzmun kЪsb etmЪsinЪ sЪbЪb olmuЬdur. Buna gЧrЪdir ki, M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliy-yЪtinin ikinci vЪ ЖВЖncЖ dЧvrЖ ЧzЖnЖn kamilliyi, mЖdrikliyi, orijinallШЭШ ilЪ diqqЪti cЪlb edir. 40-cШ illЪrdЪn baЬlayaraq M.HЖseyn artШq AzЪrbaycan tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin M.Arif, M.C.CЪfЪrov, C.CЪfЪrov, Mir CЪlal, M.хb-rahimov kimi professional alim nЪslinЪ daxil olur. Onun janrШ, mЧvzusu, ifadЪ tЪrzi ilЪ rЪngarЪng vЪ orijinal olan mЪqalЪlЪri mЖasir ЪdЪbi tЪnqidin gЧzЪl nЖmunЪlЪrindЪn sayШlШr: ⌠BЖtЖn yaradШcШlШЭШ, ЪdЪbi fЪaliyyЪti vЪ ЬЪxsiyyЪti ilЪ xarakter Ъdib■ vЪ alim olan M.HЖseynin ЪdЪbi-tЪnqidi mЪ-qalЪlЪrini mЧvzularШna gЧrЪ aЬaЭШdakШ kimi qruplaЬdШrmaq olar. ⌠MЖasir ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪrinЪ aid mЪqalЪlЪr■, ⌠Klas-sik vЪ mЖasir sЪnЪtkarlar haqqШnda■, ⌠Xalq ЪdЪbiyyatШnШn tЪbliЭi■, ⌠TЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭa dair■, ⌠Xarici ЧlkЪ sЪnЪtkarlarШ haqqШnda mЪqalЪlЪr■, ⌠UЬaq ЪdЪbiyyatШ uЭrun-da■, ⌠Teatr tЪnqidi, dramaturgiya vЪ sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШ mЪsЪlЪlЪri■ vЪ s. O, hЪr bir mЪqalЪsindЪ qaldШrdШЭШ mЪsЪlЪlЪri ⌠SЪnЪtkar vЪ zaman■, ⌠YazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu■ prin-siplЪri ilЪ ЬЪrh etmЪyЪ ВalШЬmШЬ, realizm, xЪlqilik vЪ vЪtЪn-pЪrvЪrlik ideyalarШna sadiq qalmШЬdШr.

M.HЖseynin tЪnqidi mЪqalЪlЪri janrlarШna gЧrЪ dЪ mЖxtЪlifdir. O, tЪnqidin biblioqrafiya, mЪktub, mЖsahibЪ, mЪqalЪ, aВШq mЪktub: sual-cavab, mЖqЪddimЪ vЪ s. formalarШndan istifadЪ etmiЬdir.

M.HЖseynin ЪdЪbi-tЪnqidi fЪaliyyЪtindЪ mЖasir ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪrinЪ aid yazdШЭШ ЪsЪrlЪr xЖsusi yer tutur. ъvvЪlЪn, bu qism mЪqalЪlЪr Вoxdur, ЧzЖ dЪ mЖasir ЪdЪbi prosesin tЪlЪblЪri ilЪ, ЪdЪbi mЪhsulun mЖvЪffЪqiyyЪtlЪri vЪ nЪzЪrЪ Вarpan bЪzi qЖsurlarШ ilЪ ЪlaqЪdar yazШlmШЬdШr.

ьeirimizdЪ realizm vЪ inqilabi romantika, ⌠ъsrimizin qЪhrЪmanШ nЪ zaman yaranacaqdШr?■, ⌠ъdЪbi qeydlЪr■, ⌠ъdЪbiyyatШmШzda mЖasir mЧvzu mЪsЪlЪsi■, ⌠BЧyЖk sЪnЪt uЭrunda■, ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn yaradШcШlШq problem-lЪri■, ⌠ъdЪbiyyatШmШzШn mЪfkurЪvi-bЪdii yЖksЪliЬi uЭrunda■ vЪ s. mЪqalЪlЪrindЪ M. HЖseyn mЖasirlik vЪ mЖasir mЧvzu, realizm vЪ inqilabi romantika, real hЪyat vЪ gЪlЪcЪyin romantikasШ, ЪdЪbiyyat vЪ insan, romantik Жslub vЪ xarakter yaratmaq mЪsЪlЪsi, ЪdЪbiyyat vЪ tЪrbiyЪ, sЪnЪtkar vЪ zaman vЪ baЬqa problem mЪsЪlЪlЪri ЧzЖnЪmЪxsus bir tЪrzdЪ ЬЪrh etmiЬdir. O, sЪnЪtkar vЪ zaman mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edЪrkЪn yazШrdШ: ⌠... ZЪmanЪ dЪyiЬmiЬdir. Elm atom enerjisini kЪЬf etdiyi bir dЧvrdЪ, Homer kimi ЪsrlЪri heyrЪtЪ salan bir istedad da kafi deyildir. хndi ⌠ьah Edip■ mЖЪllifinin ilhamШna qanad verЪn miflЪr dЧvrЖ deyildir■1.

M. HЖseynЪ gЧrЪ hЪyat vЪ mЖasir insan sЪnЪtkarШn ilk materialШ vЪ meyarШ olmalШdШr. MЖsbЪt obraz vЪ qЪhrЪman yaratmaЭШn sirri mЪhz sЪnЪtkar realizminin gЖcЖndЪ, zamanШ lЪkЪsiz-boyasШz, olduЭu kimi tЪqdim etmЪk mЪharЪtindЪdir. хnsanШn fЪrdi vЪ ictimai tЪrЪflЪrini mЖhit vЪ zaman ЧlВЖsЖ ilЪ saf-ВЖrЖk edib dЖzgЖn qiymЪtlЪndirЪ bilmЪk bacarШЭШndadШr. YaЬadШЭШ zЪmanЪni hЪrtЪrЪfli dЪrk edЪn M.HЖseyn mЖasir insan haqqШnda Вox aydШn tЪsЪvvЖrЪ malik idi. Onun nЪzЪrindЪ ЧzЖnЪmЪxsus zahiri gЧrkЪmi, danШЬШЭШ, davranШЬШ, daxili dЖnyasШ, hЖquq vЪ vЪzifЪlЪri olan hЪr bir insan Чz qabiliyyЪtini, qanacaЭШnШ gЧstЪrmЪk ЖВЖn cЪmiyyЪtdЪn, onun aВdШЭШ imkan vЪ bacarШqdan istifadЪ etmЪlidir vЪ edir. Bununla yanaЬШ hЪr bir adamШn cЪmiyyЪt vЪ zaman, ЖmumiyyЪtlЪ insanlШq qarЬШsШnda borcu vardШr. Bu, vЪtЪndaЬlШq borcudur ki, hЪr bir ictimai insan ilk nЧvbЪdЪ mЖasirlik, xЪlqilik, vЪtЪnpЪrvЪrlik, humanizm vЪ beynЪlmilЪlВilik kimi yЖksЪk hisslЪrЪ, mЪfkurЪvi anlayШЬlara yiyЪlЪnmЪli vЪ onlarШ ЬЪrЪflЪ qorumalШdШr. ъgЪr sЪnЪtkar yaЬadШЭШ zЪmanЪni aydШn gЧrЖrsЪ, mЖasir insanШ, qЪlЪmЪ aldШЭШ obrazШ bu cЪhЪtdЪn yaxЬШ tanШyШrsa, oun ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ yerini, mЧvqeyini, cЪmiyyЪtЪ, insanlara mЖnasibЪtini tЪyin edЪ bilirsЪ, demЪli, mЪqsЪdinЪ nail olacaqdШr. ObrazШn fЪrdi xЖsusiyyЪtlЪri haqqШndakШ qЪnaЪtlЪrindЪ dЪ M.HЖseyn insanШ tam halda, kЖtlЪvi mЪnada qЪbul edir, onun fЪrdi cЪhЪtlЪrini baЬqalarШna mЖnasibЪtilЪ, onda olan ictimai xЖsusiyyЪtlЪrin saЭlamlШЭШ, xЪlqiliyi, kЖtlЪviliyi ilЪ qiymЪtlЪndirirdi. M.HЖseyn belЪ bir fikri tЪkrar edirdi ki, insan nЪ qЪdЪr gЖclЖ fЪrdi cЪhЪtlЪrЪ malik olsa da vЪzifЪ borcuna gЧrЪ ictimai varlШqdШr. Onun yaЬadШЭШ dЧvrЖn xarakterindЪn asШlШ olan ЧzЖnЪmЪxsus hЖququ, vЪzifЪsi vЪ tЪdbirlЪri vardШr. O, baЬqalarШnШn saЭlam iradЪsi, arzu vЪ dЖЬЖncЪlЪri, insanlarШn xeyrinЪ atmШЬ olduЭu hЪr bir addШm uЭrunda mЖbarizЪ aparmaЭa, onlarШn hЪyata keВmЪsinЪ ВalШЬmaЭa borcludur. CЪmiyyЪtЪ, mЖhitЪ kЧmЪk etmЪk insanШn vЪtЪndaЬlШq sifЪtidir. M.HЖseyn xarakteri, ЬЪxsiyyЪti qabarШq hadisЪlЪr, qarШЬШq vЪziyyЪtlЪr iВЪrisindЪ axtarmaЭШn, formal yaxЬШlШq, xeyirxahlШq gЧstЪrЪn insanlar arasШnda tapmaЭШn hЪmiЬЪ ЪleyhinЪ olmuЬ, bunu obraz yaratmaЭШn saxta, qondarma vЪ zЪrЪrli yolu hesab etmiЬdir. O, inamla deyirdi ki, cЪmiyyЪt tЪrЪfindЪn xarakter-ЬЪxsiyyЪt adlanmaq ЬЪrЪfli olduЭu qЪdЪr dЪ mЪsuliyyЪtlidir. PaxШllШq, eqoizm, ЬЧhrЪtpЪrЪstlik ЬЪxsiyyЪtin tЪbiЪtinЪ nЪinki yaddШr, belЪ insanlar hЪmiЬЪ yalan, bЧhtan vЪ iftira kimi Вirkin ЪmЪllЪrЪ, yaltaqlШq, sЧzgЪzdirmЪk, ara vurmaq, gЖndЪ bir mЪslЪkЪ xidmЪt etmЪk, dЖz adamlarШn iЬinЪ mЖxtЪlif yollarla mane olmaq kimi iyrЪnc sifЪtlЪrЪ qarЬШ ardШcШl mЖbarizЪ aparШr. ъsЪrdЪ xarakter varsa, demЪli cЪmiyyЪtin √ saЭlam arzu vЪ dЖЬЖncЪlЪrin mЖdafiЪВisi vЪ qoruyucusu var. AlimЪ gЧrЪ xarakterin gЖcЖ mЪslЪkinЪ, saЭlam arzularШna olan bЧyЖk inamШnda, arxalandШЭШ kЖtlЪdЪ vЪ cЪmiyyЪtdЪdir. M.HЖseyn bu fikrini ъ.ъbЖlhЪsЪnin, Mir CЪlalШn, S.RЪhi-movun, S.VurЭunun ЪsЪrlЪri haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪlЪ-rindЪ konkret faktlarla ЪsaslandШrШr, bЪdii ЪdЪbiyyatda belЪ bir keyfiyyЪtin √ pafosun yaranmasШnШ, yazШВШnШn siyasi fЪallШЭШ vЪ xalqa daha yaxШn olmasШ ilЪ izah edirdi: ⌠MЪlum-dur ki, hЪr hansШ bir ЪdЪbiyyat, ЪgЪr o doЭrudan da, ictimai varlШЭШn bЪdii ifadЪsi olmaq istЪyirsЪ, mЖsbЪt qЪhrЪmansШz yaЬayШb, inkiЬaf edЪ bilmЪz. ъdЪbiyyatШn Ъsas mЪqsЪdlЪri isЪ yalnШz yЖksЪk mЪnЪviyyata vЪ yaradШcШlШq qЖdrЪtinЪ malik olan insanlarШn simasШnda, qЖdrЪtli cЪmiyyЪt yaradan insanlarШn simasШnda ifadЪ oluna bilЪr. BЧyЖk ideyalar daЬШyan hЪqiqi insanШn bЪdii surЪti olmadan, heВ vaxt sЪnЪtkar Чz arzu vЪ istЪklЪrini tЪcЪssЖm etdirЪ bilmЪz■1.

M.HЖseynЪ gЧrЪ mЖasir insanШn obrazШnШ yaratmaq, onu yalnШz ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ tЪqdim etmЪk deyil. YaradШlmШЬ hЪr bir ЪsЪr, surЪt hЪm dЪ bЪdii estetik dЪyЪrЪ, hisslЪrЪ, duyЭulara tЪsir edЪ bilЪcЪk tЪbliЭi gЖcЪ malik olmalШdШr. TЪnqidВiyЪ gЧrЪ bu, artШq yaradШcШlШЭШn, sЪnЪtkarlШЭШn Ъn incЪ, ЬЪrЪfli tЪrЪfidir, yazШВШnШn istedadШnШ, tendensiyasШnШ, xЪlqiliyini, dil vЪ Жslub ЪlvanlШЭШnШ ЬЪrtlЪndi-rЪn cЪhЪtidir. HЪr ЬeydЪn ЪvvЪl isЪ sЪnЪtkarШn mЖasir tЪlЪb vЪ ehtiyaclara, inqilabi romantika vЪ realizmЪ sadiq qalmasШ demЪkdir. MЖasirlik anlayШЬШna da o, bu nЧqteyi-nЪzЪrdЪn yanaЬШrdШ. O, mЖasir mЧvzu mЪsЪlЪsini yalnШz bu gЖndЪn yazmaqla mЪhdudlaЬdШrmШrdШ. Onu daha geniЬ mЪnada gЧtЖrЖrdЖ. MЧvzunun tarixiliyi, ЪfsanЪviliyi, psixoloji vЪ fantastik mahiyyЪtindЪn asШlШ olmayaraq mЖasirlik mЪsЪlЪlЪ-rini bir an belЪ unutmamaq, hЪr bir hadisЪyЪ zamanШn gЧzЖ ilЪ baxmaq yazШВШnШn Чz ЪsrinЪ sЪdaqЪti demЪkdir. 1946-cШ ildЪ yazdШЭШ mЪqalЪlЪrinin birindЪ deyirdi: ⌠MЖasir mЧvzu √ yalnШz mЖasir mЪiЬЪtdЪn yazmaq deyildir. MЖasir mЧvzu, eyni zamanda, mЖasir fЪlsЪfi gЧrЖЬ, dЧvrЖmЖzЖn mЪzmunu vЪ mahiyyЪti demЪkdir. ъgЪr biz zЪmanЪmizin adamlarШnШ tЪsvir etmЪklЪ kifayЪtlЪnsЪk, bu, Вox az olar. MЪsЪlЪ dЧvrЖn ruhunu vЪ Ъsas xЖsusiyyЪtlЪrini gЧrmЪyi bacarmaqdadШr. ъgЪr yazШВШda belЪ qЖvvЪtli duyЭu yoxdursa, onun yaratdШЭШ ЪsЪrlЪr dЪ uzun zaman yaЬaya bilmЪz■2.

M.HЖseyn realizmin tЪrkib hissЪsi olan inqilabi romantikada da varlШЭШn pafosunu, inqilabШn qЪlЪbЪlЪrini, bЖtЖn pisliklЪrЪ qarЬШ aparШlan mЖbarizЪlЪri, hЪyatШn nailiyyЪtlЪrini vЪ gЪlЪcЪyini gЧrЖrdЖ. Onu ⌠varlШЭШn gЪlЪcЪk inkiЬaf perspektivlЪrini ehtiva edЪn xЪyalШnШn bЪdii ifadЪsi adlandШrШrdШ■. YaranmШЬ hЪr bir ЪsЪrЪ dЪ bu baxШmdan yanaЬШr vЪ qiymЪt verirdi. O, ⌠ьeirimizdЪ realizm vЪ inqilabi romantika■ mЪqalЪsindЪ yazШrdШ ki, ЪgЪr sЪnЪtkar ⌠konkret insanШ gЧstЪrmЪklЪ, insanШn bЪdii obrazШnШ vermЪklЪ Чz ide-yasШnШ, Чz fikrinin bЖtЖn daxili mahiyyЪtini oxucuya anlat-maq yolu ilЪ emosional tЪsir buraxmaq istЪyirsЪ, o zaman biz xarakterin tam olmasШnШ, canlШ-qanlШ gЧstЪrilmЪsini hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl, bЪdii surЪtdЪ ifadЪ olunmasШnШ tЪlЪb etmЪliyik. хnsanШn quru tЪsvir edilmЪsi, insan xarakterinin saxta gЧstЪrilmЪsi, ЬЖbhЪsiz ki, oxucu ЖzЪrindЪ tЪsir qЖvvЪsini dЪ mЖtlЪq azaldacaq vЪ canlШ hЪyat ЪvЪzinЪ, sxem verilmiЬ olacaqdШr■1.

M.HЖseynin mЖxtЪlif illЪrdЪ poeziya, nЪsr, dramatur-giya, tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq, tЪrcЖmЪ ЪdЪbiyyatШ, ЪdЪbi ЪlaqЪlЪr vЪ s. mЪsЪlЪlЪrЪ hЪsr etdiyi mЪqalЪlЪrindЪ dЪ bu qЪbilli qiymЪtli fikirlЪr Вoxdur. Onun ⌠DumanlШ TЪbrizdЪ inqilab■, ⌠Sabir-novator■, ⌠BЪdii prozamШz haqqШnda■, ⌠GЪnc lirik■, ⌠ъdЪbiyyat vЪ gЪnclik■, ⌠ъdЪbi tЪnqidimizin vЪzifЪlЪri■ mЪqalЪlЪrindЪ mЖasir ЪdЪbiyyatШn nailiyyЪtlЪrinЪ obyektiv qiymЪt verildiyi kimi, nЧqsan vЪ qЖsurlar da prinsipiallШqla tЪnqid olunur. M.HЖseynin tЪnqidi qeydlЪri ЪdЪbiyyatШmШzШ qЪlbЪn sevЪn, onun inkiЬafШ uЭrunda yorulmadan fЪdakarlШqla mЖbarizЪ aparan xeyirxah alim vЪ yazШВШ qeydlЪridir. MЪsЪlЪn, o, ъ.ъbЖlhЪsЪnin ⌠MЖharibЪ■ romanШnШn bЪzi qЖsurlarШndan bЪhs edЪrЪk yazШr: ⌠ъbЖlhЪ-sЪnin dilindЪki kЪlЪ-kЧtЖrlЖk ⌠MЖharibЪ■ romanШnШn oxucu tЪrЪfindЪn sevilmЪsinЪ ciddi surЪtdЪ mane olur. Bu nЧqsan onun ilk romanlarШndan indiyЪ qЪdЪr davam edib gЪlir... ⌠MЖharibЪ■ romanШ ЖzЪrindЪ yenidЪn vЪ dЪrin iЬ aparШlmalШdШr. MЖЪllif bu zЪrurЪti hiss etmiЬ vЪ romanШn yeni variantШnda bir sШra ciddi kЪsirlЪri dЖzЪldЪ bilmiЬdir■2. DoЭrudur, M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪtindЪ, xЖsusilЪ bЪzi tЪnqidi mЪqalЪlЪrindЪ Жmumi faktlardan ВШxШЬ etmЪk, sЪnЪtkarlardan mЧvzusundan asШlШ olmayaraq bЪdii hЪyat materiallarШndan artШq izahat vЪ ЬЪrh tЪlЪb etmЪk, bЪzi hallarda isЪ ЖmumЪn tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin Вoxdan qЪbul vЪ tЪsdiq etdiyi mЪsЪlЪlЪrЪ yenidЪn qayШdШb fЪrdi, subyektiv mЖlahizЪ yЖrЖtmЪk meyli dЪ olmuЬdur. M.HЖseyn yazШr ki, ⌠... hЪmin qeydlЪrdЪ, yЪqin ki, mЖЪyyЪn tЪkrarlar, mЖbahisЪli vЪ yanlШЬ cЪhЪtlЪr dЪ yox deyildir. BelЪ hallada hЪrbi istilah iЬlЪtmЪk caizsЪ, mЪn yalnШz bunu deyЪ bilЪrЪm ki, Ъn yaxЬШ snayperlЪrin dЪ gЖllЪsi bЪzЪn hЪdЪfЪ dЪymir. Onlar ЖВЖn Ъsas ЬЪrt √ dostla dЖЬmЪnЪ fЪrq qoymaЭШ bacarmaq vЪ sЪngЪrdЪ mЧhkЪm dayanmaqdШr■1.

M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪtinin ikinci bЧyЖk sahЪsini mЪdЪni irs √ klassik sЪnЪtkarlar vЪ tarixilik prob-lemlЪrinЪ aid yazdШЭШ mЪqalЪlЪri tЪЬkil edir. ⌠M.F.Axundov dramaturgiyasШ haqqШnda bЪzi qeydlЪr■, ⌠YazШВШ vЪ tarix■, ⌠чlmЪz komediya■, ⌠Dahi sЪnЪtkar■, ⌠NatЪvan■, ⌠DЖЬЖn-dЖrЪn sЪnЪtkar■, ⌠SЪadЪt vЪ mЪhЪbbЪt mЖЭЪnnisi■, ⌠BЧyЖk dramaturq■, ⌠LЪnkЪran xanШnШn vЪziri■, ⌠MЖasir ЪdЪbiyya-tШn tЪcrЖbЪsini ЖmumilЪЬdirmЪli■ vЪ baЬqa mЪqalЪlЪrindЪ ВoxЪsrli klassik ЪdЪbiyyatШmШz haqqШnda qiymЪtli fikirlЪr vardШr. O, klassik irsi sadЪcЪ olaraq ЧyrЪnmЪk, onun haqqШnda mЖЪyyЪn fikir sЧylЪmЪklЪ kifayЪtlЪnmirdi, keВmiЬ mЪdЪni irsin qabaqcШl vЪ realist ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirmЪklЪ dЧvrЖn mЖasir sЪnЪtkarlarШnШ da bu nЪcib vЪ mЖhЖm mЪsЪlЪnin hЪllinЪ ВaЭШrШr, klassik irsin tЪdqiq vЪ ЬЪrh olunmasШnШn zЪruriliyini tЪnqid vЪ ЪdЪ-biyyatЬЖnaslШq elminin qarЬШsШnda bir vЪzifЪ kimi qoyurdu: ⌠ъdЪbiyyatЬЖnaslarШmШzШn klassik ЪdЪbi irsi ЧyrЪnmЪsi, ЬЖbhЪsiz, yaxЬШ hadisЪdir. Bunsuz ЪdЪbi irs mЪsЪlЪsini dЖzgЖn hЪll etmЪk olmaz, bunsuz bЪdii sЪnЪtkarlШЭШn ЪsaslarШ haqqШnda dЪrin vЪ ЪtraflШ sЧhbЪt aВmaq olmazdШ. Bizim bЧyЖk sЪlЪflЪrimizin yaradШcШlШЭШnШ tЪdqiq edib ЧyrЪnmЪk, bЪdii yaradШcШlШqda yeni estetik anlayШЬlarШn, yeni prin-siplЪrin doЭmasШna kЧmЪk edir■1.

M.HЖseyn mЪdЪni irsЪ aludЪВiliyin hЪmiЬЪ ЪleyhinЪ idi. Onu tЪnqidi surЪtdЪ ЧyrЪnib, klassik sЪnЪtkarlara aydШn vЪ saЭlam qiymЪt vermЪyin, eyni zamanda mЪdЪni irsin milli lЪyaqЪtini qorumaЭШn fЪal tЪbliЭatВШsШ olmuЬdur. M.HЖseynЪ gЧrЪ yazШВШnШn, alimin ЖmdЪ vЪzifЪsi ЪdЪbiyyat tarixindЪn ayrШ-ayrШ faktlarШ, hadisЪ vЪ vЪziyyЪtlЪri sadalamaq, gЧstЪr-mЪk olmamalШdШr. KeВilmiЬ yollarla addШmlamaq, deyilmiЬ sЧzlЪri tЪkrar etmЪk, gerilik Ъn azШ yerindЪ saymaqdШr. O, hЪr bir tЪdqiqatВШ vЪ tЪnqidВi ЖВЖn klassiklЪrin yaЬadШЭШ dЧvrlЪrin imkanlarШndan mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪlЪrini, onlarШn qaldШrdШЭШ bЪЬЪri hisslЪri duymaЭШ ЖmdЪ vЪzifЪ sayШrdШ. Bu mЖnasibЪtlЪ dЪ yazШrdШ: ⌠KlassiklЪri ЧyrЪnmЪk o demЪkdir ki, gЪrЪk onlarШn ЪdЪbi ЪnЪnЪlЪrini nЪinki davam etdirЪsЪn, eyni zamanda hЪmin ЪnЪnЪlЪri sЪn Чz istedadШnШn xЖsusiyyЪtlЪrinЪ vЪ yaЬadШЭШn zЪmanЪnin tЪlЪblЪrinЪ uyЭun olaraq inkiЬaf etdirЪsЪn. KlassiklЪrdЪn, mЖasir ЪdЪbiyyatШn banilЪrindЪn ЧyrЪnmЪk √ son dЧvrlЪrin ЪdЪbiyyatШnШn ЪldЪ etdiyi nailiyyЪtlЪrЪ Ъsaslanaraq ЧyrЪnmЪk demЪkdir■2.

M.HЖseyn klassik ЪnЪnЪlЪrdЪn ЧyrЪnmЪyi, onlardan yaradШcШ ЬЪkildЪ istifadЪ etmЪyi yalnШz AzЪrbaycan mЪdЪni irsi ilЪ mЪhdudlaЬdШrmШrdШ. O, dЖnya klassikasШndan, rus ЪdЪbiyyatШ ЪnЪnЪlЪrindЪn, habelЪ qardaЬ xalqlar ЪdЪbiyyatШ xЪzinЪsindЪn dЪ xЪbЪrdar olmaЭШ, ЧyrЪnmЪyi, sЪmЪrЪli istifadЪ etmЪyi vacib sayШrdШ. Buna nail olmaq ЖВЖn mЖasir hЪyatШn, realizm metodunun aВdШЭШ geniЬ imkanШ, sЪnЪtkar-lar ЖВЖn yaratdШЭШ hЪrtЪrЪfli ЬЪraiti onlara xatШrladШr, qЪlЪm sahiblЪrini bu iЬЪ hЪvЪslЪndirir vЪ ruhlandШrШrdШ. M.HЖseyn tЪkrar-tЪkrar qeyd edirdi ki, ⌠KlassiklЪrdЪn ЧyrЪnmЪyin Ъsil dЖzgЖn yolu budur ki, gЪrЪk onlardan ЧyrЪnЪrkЪn Чz dЧvrЖnЖ, Чz yazШВШ fЪrdiliyini vЪ keВmiЬ ЪnЪnЪlЪri nЪzЪrdЪ tutasan. ъsil yaradШcШlШq yolu ilЪ ЧyrЪnmЪk budur■1.

M.HЖseynin klassik irslЪ baЭlШ ayrШ-ayrШ sЪnЪtkarlar haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪlЪr dЪ Вoxdur. AzЪrbaycan, rus vЪ bЪzi dЖnya klassik sЪnЪtkarlarШ haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪ-lЪrin hЪr birindЪ M.HЖseyn bЧyЖk sЪnЪt uЭrunda aparШlan mЖbarizЪlЪrЪ, mЖasir qЪhrЪman yaratmaq cЪhdlЪrinЪ kЧmЪk edirdi. M.HЖseynin bu mЪsЪlЪ ilЪ ЪlaqЪdar mЪqalЪlЪrindЪ yЖrЖdЖlЪn fikirlЪrdЪn biri sЪnЪtkar ЬЪxsiyyЪtinin bЧyЖklЖyЖ, yazШВШnШn tam, aydШn biliyЪ malik olmasШ mЪsЪlЪsi idi. O, qeyd edirdi ki, mЖasir yazШВШ ЖВЖn hЪyatШ dЪrindЪn duymaq, zЪmanЪsini dЖnya ictimai mЖnasibЪtlЪri ЪhatЪsindЪ dЪrk etmЪk azdШr, onu bЪdii hЪyat materialШna ВevirmЪyi bacarmaq lazШmdШr. Bu sahЪdЪ atШlan ilk addШm mЖasir ЪdЪbi prosesin tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna, saЭlam mЪfkurЪsinЪ dЪrindЪn yiyЪlЪnmЪk, xalqШn ВoxЪsrli tarixini ЧyrЪnmЪk, ona mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪsindЪ, ЧzЖ dЪ yЖksЪk obrazlarla bЪdii tЪfЪkkЖrЖn bЖtЖn imkanlarШndan istifadЪ edЪrЪk yanaЬmaЭШ bacarmaq olmalШdШr. вЖnki sЪnЪtkarШn mЧhkЪm ictimai-siyasi biliyЪ, xalqШnШn tarixini, yaЬadШЭШ dЧvrЖ dЪrindЪn duymaq vЪ qavramaq qabiliyyЪtinЪ malik olmasШ, ona mЧvzu seВmЪkdЪ, tarixi hadisЪlЪri, fakt vЪ mЖlahizЪlЪri dЖzgЖn izah etmЪkdЪ vЪ qiymЪtlЪndirmЪkdЪ kЧmЪk edir. M.HЖseynЪ gЧrЪ ЪdЪbiyyatla baЭlШ vЪ ЪlaqЪdar olan elmlЪrЪ: tarix, dilВilik, coЭrafiya, biologiya, pedaqogika, psixologiya vЪ s. vaqif olmaq nЪinki yalnШz ЬairЪ, nasirЪ, dramaturqa lazШmdШr, bu, eyni zamanda tЪnqidВi, ЪdЪbiyyatЬЖnas, tЪrcЖmЪВi, ЖmumЪn bЪdii vЪ elmi yaradШcШlШqla mЪЬЭul olan bЖtЖn qЪlЪm sahiblЪri ЖВЖn vacibdir. Bu cЪhЪti M.HЖseyn hЪr bir sЪnЪtkarШn xalqШna, onun keВmiЬinЪ, indisinЪ vЪ gЪlЪcЪyinЪ olan yЖksЪk mЪhЪbbЪti hesab edirdi. M.HЖseynЪ gЧrЪ bu elmlЪrЪ dЪrindЪn vaqif olmaq heВ dЪ yazШВШnШ sЪnЪtkar olmaqdan ВШxarmШr, ЪksinЪ yazШВШ bunlarШ bЧyЖk sЪnЪtkar olmaq ЖВЖn edir, o, nЪ qЪdЪr Вox bilsЪ dЪ ilk nЧvbЪdЪ yazШВШdШr vЪ yazШВШ olaraq da qalШr. Bu mЖnasibЪtlЪ dЪ M.HЖseyn L.Tolstoyun, ъ.Firdovsinin, N.GЪncЪvinin vЪ S.VurЭunun adШnШ ВЪkir vЪ gЧstЪrir ki, bu yazШВШlar tarixi Вox gЧzЪl vЪ dЪrindЪn bilmiЬlЪr, ona gЧrЪ dЪ bЧyЖk, dahi sЪnЪtkar kimi ЬЧhrЪt qazanmШЬlar. M.HЖseyn tarixВi ilЪ tarixi dЪrindЪn bilЪn yazШВШnШ mЖqayisЪ edЪrЪk belЪ bir nЪticЪyЪ gЪlir: ⌠ъgЪr tarixВi ayrШ-ayrШ faktlar ЪsasШnda mЖЪyyЪn elmi nЪticЪlЪr ВШxarmaq yolu ilЪ gedirsЪ, yazШВШnШn ВШxardШЭШ nЪticЪlЪr bЪdii surЪtdЪ Ъks etdirilЪn hadisЪlЪrin Жmumi mЪntiqindЪn, fЪrdilЪЬdirilmiЬ insan surЪtlЪrinin bir-birinЪ qarЬШ mЖnasibЪtindЪn doЭur.

TarixВi dЧvrЖn Жmumi ictimai mЖnasibЪtlЪrini═ Ъks etdirirsЪ, yazШВШ Ъn Вox dЧvrЖn psixologiyasШnШ tЪЬrih edir. TarixВi psixoloq deyildir. Lakin sЪnЪtkar psixoloq olmalШ-dШr. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bЪdii ЪsЪr yarana bilmЪz■1. M.HЖseyn bu fikri ilЪ tarixВi ilЪ sЪnЪtkar arasШnda sЪrhЪd qoymaq istЪmir. O bu qЪlЪm sahiblЪrinin mЖtЪqabil surЪtdЪ ЪlaqЪdЪ olmasШnШn nЪinki sadЪcЪ olaraq ЪhЪmiyyЪtini qeyd edir, hЪmВinin bunu vacib-zЪruri bir mЪsЪlЪ sayШr. M.HЖseyn yazШВШ vЪ hЪyat biliyi, sЪnЪtkar vЪ zaman mЪsЪ-lЪsinЪ o qЪdЪr bЧyЖk ЪhЪmiyyЪt verirdi ki, 30-40-cШ illЪrdЪ yaranmШЬ bir neВЪ tarixi mЧvzulu ЪsЪrlЪrin mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elminin nЪzЪrindЪn kЪnarda qalmasШnШn sЪbЪbini tarixВilЪrin vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslarШn tarixЪ vЪ tarixi hadisЪlЪrЪ mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪsindЪ yanaЬa bilmЪmЪlЪ-rindЪ gЧrЖrdЖ. O, sЪnЪtkardan, alimdЪn mЧvzusundan asШlШ olmayaraq tarixi ЪsЪrЪ sЪnЪtkar vЪ zaman ЧlВЖsЖ ilЪ qiymЪt vermЪyi, tarixi vЪ mЖasir insanШn ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪri-sindЪ formalaЬan fЪaliyyЪtinЪ, onun duyЭular, dЖЬЖncЪlЪr alЪminЪ, vЪzifЪ borclarШna, yaradШcШlШq qabiliyyЪtinЪ dЖzgЖn yanaЬmaЭШ tЪlЪb edirdi. Buna gЧrЪ dЪ tarixi elm, bЪdii ЪdЪbiyyatШ isЪ ixtira adlandШrШrdШ: ⌠хxtira edЪn hЪr kЪs, birinci nЧvbЪdЪ elmi ЧyrЪnmЪlidir. Elm isЪ ixtiranШn mЪna-sШnШ izah etmЪlidir■1. O, klassik sЪnЪtkarlara da bu prinsiplЪ yanaЬШrdШ. YaЬadШЭШ dЧvrlЪrin xarakterindЪn asШlШ olmayaraq yazШb-yaradan bЖtЖn sЪnЪtkarlara onlarШn cЪmiyyЪtЪ fЪal mЖnasibЪtlЪrinЪ gЧrЪ qiymЪt verirdi. Nekrasovun ⌠Ьair olmaya da bilЪrsЪn, lakin vЪtЪndaЬ olmaЭa mЪcbursan■ fikrini dЪ bu mЪnada misal gЧstЪrirdi. MЖlahizЪlЪrini Жmu-milЪЬdirЪrЪk qeyd edirdi ki, yalnШz vЪ yalnШz vЪtЪndaЬ olmaЭa borclu olduЭunu dЪrindЪn duyan vЪ buna nail olmaq ЖВЖn axШra qЪdЪr ВalШЬan sЪnЪtkardan novatorluq axtarmaq olar. ⌠SЪadЪt vЪ mЪhЪbbЪt mЖЭЪnnisi■ mЪqalЪsin-dЪ yazШr: ⌠ъgЪr Nizami Чz Ъsrinin bЖtЖn elmi hЪqiqЪtlЪrini dЪrindЪn bilirdisЪ, bu da onu gЧstЪrir ki, hЪr bir bЧyЖk Ьair, alim vЪ mЖtЪfЪkkir qЪdЪr hЪyat hЪqiqЪtinin mahiyyЪtinЪ nЖfuz etmЪyi bacarmalШdШr. Nizami bunu tam mЪnasШ ilЪ bacardШЭШ ЖВЖn bЖtЖn mЖasirlЪrindЪn fЪrqlЪnir■2.

M.HЖseyn N.GЪncЪvi vЪ ЖmumЪn klassiklЪrЪ yaЬadШq-larШ dЧvrЖn tarixi ЬЪraiti vЪ imkanlarШ daxilindЪ yanaЬШr, mЖasir dЧvrЖn tЪlЪblЪri ilЪ qiymЪt verirdi. KlassiklЪrdЪ olan vЪtЪn, xalq, humanizm anlayШЬlarШnШ, insan vЪ azadlШq, ЬЪxsiyyЪt vЪ mЪhЪbbЪt mЪsЪlЪlЪrini dЪ hЪmin dairЪdЪ qЪbul edir vЪ qiymЪtlЪndirirdi. SЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪrinЪ gЪldikdЪ isЪ onlarШ yaЬadШqlarШ dЧvrlЪrin imkan vЪ ЬЪraitindЪn asШlШ olmayaraq tЪqdir edir, nЖmunЪ gЧstЪrirdi. N.GЪncЪvi M.HЖseynin nЪzЪrindЪ bir dЪ ona gЧrЪ bЧyЖk √ novator sЪnЪtkar idi ki, o, bЖtЖn poetik imkanlara, poeziyanШn qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪtinЪ tam mЪnasШ ilЪ bЪlЪd idi, ⌠sЧz dЖn-yasШnШn hakimi■ olmaq kimi ЬЪrЪfli bir ad qazanmШЬdШ. HЪyatШ vЪ yaradШcШlШЭШ boyu sЧzЖn poetik imkanlarШndan insan taleyinin qaranlШqlarШnШ, mЖqЪddЪs adamlarШn ucalШЭШnШ, qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪtini tЪsvir vЪ tЪrЪnnЖm etmЪk ЖВЖn istifadЪ etmiЬdir. Nizamini ⌠yaЬadan, onun bЖtЖn yaradШcШlШ-ЭШna tЪkan verЪn ... insanlara hЪqiqi sЪadЪt arzulamaq meyli olmuЬdur■ deyЪn alim bЧyЖk cЪsarЪtlЪ qeyd edirdi ki, ⌠Nizaminin qЖdrЪtli romantikasШ da buradan qida alШr. O, Ьeir sЖzgЪcindЪn keВirib yaratdШЭШ insan surЪtlЪrini bir sШra yЖksЪk vЪ ideal mЪziyyЪtlЪrlЪ bЪzЪmiЬ, insanШn qЖdrЪtini tЪrЪnnЖm edЪrkЪn boyasШnШ ЪsirgЪmЪmiЬdir. Onun romanti-kasШndakШ Ъsas mЪzmun, insana vЪ onun mЪnЪvi qЖdrЪtinЪ inanmaq meylindЪn ibarЪtdir■1.

M.HЖseyn tЪnqidВilik fЪaliyyЪti dЧvrЖndЪ tarixilik vЪ mЖasirlik, AzЪrbaycan klassikasШ mЪsЪlЪlЪrinЪ aid onlarca elmi-nЪzЪri mЪqalЪ yazmШЬdШr. ⌠чzЖnЖn dЧyЖЬkЪnliyi, mЖba-rizliyi, ЪhatЪliliyi, mЪzmunlu olmasШ, aВШqlШЭШ, kЪskinliyi vЪ sЪmimiliyi ilЪ sЪciyyЪlЪnЪn■ bu mЪqalЪlЪrdЪ AzЪrbaycan xalqШnШn ВoxЪsrli tarixini, ЪdЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪtini dЪrin-dЪn bilЪn, dЖnya klassikasШnШn bir sШra dahilЪrinin yaradШcШ-lШЭШna bЪlЪd olan, klassik dЖnya ЪdЪbiyyatШ haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖrЪ malik olan bЧyЖk alim, gЧrkЪmli ЪdЪbiyyatЬЖnas ruhu duyulur. O, bЧyЖk Ьair M.ъ.SabirdЪn danШЬarkЪn ya-zШr: ⌠Sabir ona gЧrЪ bЧyЖk vЪ ЧlmЪzdir ki, o, gЖndЪlik mЪsЪlЪlЪri yЖksЪk bЪdii sЪviyyЪdЪ hЪll etmЪyi bacaran bir sЪnЪtkar olmuЬdur. Bu sahЪdЪ onu FransanШn mЪЬhur ЬЪrqi sЪnЪtkarШ Beranje ilЪ mЖqayisЪ etmЪk olar. Sabir hЪqiqЪtЪn gЧzЖ aВШq, diribaЬ, mЖbariz, dЖЬmЪni ustalШqla dЧyЪclЪyЪn bir satirikdir. Qoy Sabirin oxucularШ bir daha onun dialoq-larШnШ, sЪhnЪciklЪrini diqqЪtlЪ oxusunlar, bu ЪsЪrlЪrdЪ Sabi-rin bЧyЖk bir mЪharЪtlЪ tamam bir epoxanШn Вirkin cizgi-lЪrini necЪ qavradШЭШnШ, xalqШn dЖЬmЪnlЪrini acШ qЪhqЪhЪlЪrlЪ necЪ dЧyЖb taqЪtdЪn saldШЭШnШ gЧrЪcЪklЪr■2. YazШВШ vЪ tЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪrinЪ M.HЖseynin klassik sЪnЪt-karlarla ЪlaqЪdar yazdШЭШ ЪksЪr mЪqalЪlЪrindЪ, xЖsusilЪ dЪ N.GЪncЪvi, M.F.Axundov, X.B.NatЪvan, C.MЪmmЪdqulu-zadЪ vЪ AЬШq ъlЪsgЪrdЪn bЪhs edЪn ЪsЪrlЪrindЪ rast gЪlirik. O, ⌠Sabirin yaradШcШlШЭШ vЪtЪndaЬlШq motivlЪri ilЪ nЪfЪs alШrdШ■, ⌠M. F. Axundov arzularШ ilЪ, gЧrdЖyЖ iЬlЪr arasШnda heВ bir ziddiyyЪtЪ yol vermЪyЪn sЪnЪtkar idi■, ⌠NatЪvan Чz xalqШnШn qШzШ idi■, ⌠ъlЪsgЪr ЬЖurlu olaraq Чz yaradШcШlШЭШ qarЬШsШnda mЖЪyyЪn vЪzifЪlЪr qoyur■, ⌠Molla NЪsrЪddin bu gЖn bizimlЪ yanaЬШ duraraq, yeni dЖnyanШn keЬiyini ВЪkir■ vЪ s. kimi hЧkmlЪri ilЪ bu qЖdrЪtli yazШВШlarШn gЖclЖ vЪtЪndaЬlШq hissi ilЪ yaranan bЧyЖk sЪnЪtlЪrini nЖmayiЬ etdirirdi.

M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪtindЪ ЖВЖncЖ bЧyЖk sahЪni Ьifahi xalq ЪdЪbiyyatШ haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪlЪri tЪЬkil edir. Bu mЧvzulu ЪsЪrlЪr say etibarilЪ az olsa da, ideyasШ, qaldШrdШЭШ problem mЪsЪlЪlЪrinЪ gЧrЪ ciddi elmi-nЪzЪri xarakter daЬШyШr. M.HЖseyn yalnШz folklora aid yazdШЭШ mЪqalЪlЪrindЪ deyil, ЖmumЪn mЖasir vЪ klassik ЪdЪbiyyat vЪ sЪnЪtkarlar haqqШnda yazdШЭШ ЪsЪrlЪrindЪ dЪ yeri gЪldikcЪ xalq ЪdЪbiyyatШ mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunmuЬ vЪ bir sШra maraqlШ fikirlЪr sЧylЪmiЬdir. O, xalq ЪdЪbiyyatШna bЧyЖk, zЪngin bir xЪzinЪ kimi baxШrdШ, yazШlШ ЪdЪbiyyatШn inkiЬafШnda onun tЪsiredici, bЧyЖk rolunu yЖksЪk qiymЪtlЪn-dirirdi. M.HЖseynЪ gЧrЪ bu ЪdЪbiyyatШ dЪrindЪn bilmЪyЪn yazШВШ, alim, xalqШnШn tarixini, klassik mЪdЪni alЪmi, onun bir sШra qabarШq vЪ mЖrЪkkЪb tarixi hadisЪlЪr iВЪrisindЪ for-malaЬan iqtisadi-ictimai ЬЖur tЪrzini, mЪiЬЪtini, adЪt-ЪnЪnЪsini bilЪ bilmЪz. XalqШ yaxЬШ tanШmaq, xЖsusilЪ dЪ kamil mЖasir bЪdii vЪ elmi ЪsЪr yaratmaq ЖВЖn bu ЪdЪbiy-yatШ dЪrindЪn bilmЪk lazШmdШr. M.HЖseynin folklorun bayatШ, dastan, naЭШl, aЬШq sЪnЪti vЪ baЬqa janrlarШ haqqШnda qiymЪtli fikirlЪri vardШr. O, bayatШlardan danШЬarkЪn onu xalqШn Ъn doЭma, ona Ъn yaxШn janrШ hesab edirdi. HЪmiЬЪ canlШ yaradШcШlШq prosesi keВirЪn, fЪrdi hiss vЪ dЖЬЖncЪlЪrin mЪna vЪ mЪzmunu ilЪ yoЭrulub ictimai xarakter daЬШyan: ⌠BayatШlar hЪr zaman AzЪrbaycan Ьeirinin zЪngin xЪzinЪ-sindЪ son dЪrЪcЪ gЧrkЪmli yer tutmuЬ vЪ tutacaqdШr. жmu-miyyЪtlЪ, bayatШlar xalq ЬЖurunun dЪrinliyini, xalq hissinin zЪnginliyini Ъn aydШn vЪ Ъn sЪmimi ЬЪkildЪ ifadЪ edЪn sadЪ janr olmaqla bЪrabЪr, eyni zamanda ЪdЪbi tЪsir qЖvvЪsini hifz edЪn Ъn dЪrin Ьeir formasШdШr■1.

M.HЖseyn bayatШlarШ nЪinki yarandШЭШ dЧvrlЪrdЪ, eyni zamanda mЖasir ЬЪraitdЪ dЪ Вox bЧyЖk tЪlim-tЪrbiyЪ, Ъxlaqi tЪsir gЖcЖnЪ malik olduЭunu qeyd edir, onlarШn hЪr cЖr ЪyintilЪrЪ qarЬШ kЪsЪrli bir silah sayШrdШ, hЪr bir misrasШnda vЪtЪni, ana torpaЭШ, onu hЪmiЬЪ uca tutan insanШ gЧrЖr. KЧnЖllЪri fЪth edЪn bu ЪsЪrlЪri nЪinki sadЪcЪ olaraq oxumaЭШ, onlarШ dЪrk etmЪyi hЪr bir misra altШnda gizlЪnЪn bЪdii fikri √ insan, vЪtЪn anlayШЬШnШ duymaЭШ tЧvsiyЪ edir. вЖnki ⌠VЪtЪn hЪsrЪti, ana torpaЭШn eЬqi AzЪrbaycanШn dahi ЬairlЪrinЪ - NizamiyЪ, FЖzuliyЪ, VaqifЪ ilham verdiyi kimi, bu dЧrd misralШ ЧlmЪz ЪsЪrlЪrin bЪdii istedadШna ЪbЪdi qida vermiЬdir■2.

M.HЖseynin bayatШlara hЪsr etdiyi mЪqalЪnin adШnШ ⌠ZЪngin xЪzinЪlЪr■ adlandШrmasШ da tЪsadЖfi deyildir. O bu zЪnginliyi nЪinki bayatШlarda, Жmumn xalqШn yaratdШЭШ el ЪdЪbiyyatШnШn bЖtЖn janrlarШnda, onlarШn dЪrin mЪna vЪ mЪzmununda, estetik tЪsir gЖcЖndЪ, tЪbliЭi xarakterindЪ gЧrЖrdЖ. Ona gЧrЪ dЪ yazШrdШ ki, ⌠XalqШn tarixini vЪ ЪzЪmЪtini duymaq, anlamaq istЪyЪn hЪr bir kЪs onun yalnШz saf ictimai mЪzmunlu ЪdЪbiyyatШnШ ЧyrЪnmЪklЪ kifayЪtlЪnЪ bilmЪz. XalqШn mЪnЪviyyatШnШ duymaq ЖВЖn onun sevgi lirikasШnШ, hЪtta bЪzЪn mЖЪyyЪn dЪrЪcЪdЪ erotik xarakterdЪ olan ЪsЪrlЪrini dЪ diqqЪtlЪ ЧyrЪnmЪk lazШmdШr■3. M.HЖsey-nin mЪqalЪsindЪ bayatШlarШn mЧvzu mЖxtЪlifliyi xЖsusi qeyd olunur. OnlarШn xalq hЪyatШnШn bЖtЖn sahЪlЪrinЪ nЖfuz etdiyi, sadЪ oynaq vЪzndЪ yazШldШЭШ, ruhi ilЪ vЪtЪnlЪ, azadlШq mЪsЪlЪlЪrilЪ vЪ insanla baЭlШ olmasШ haqda maraqlШ nЖmunЪ-lЪr verilir. ъmЪk, zЪhmЪt, mЪhЪbbЪt, hЪyata vЪ gЪlЪcЪyЪ inam vЪ s. mЧvzulu bayatШlardan verilЪn nЖmunЪlЪr M.HЖ-seynin bu el icadШna nЪ qЪdЪr dЪrindЪn bЪlЪd olduЭunu aydШn gЧstЪrir.═ O, mЖxtЪlif mЧvzulu bayatШlardan gЪtirdiyi maraqlШ misallarШ ЧzЖnЪmЪxsus bir Жslubda yЖksЪk sЪviyyЪdЪ tЪhlil edir:

⌠Qara at nalШ neylЪr?

Qara qaЬ xalШ neylЪr?

SЪn kimi yarШ olan

DЧvlЪti, malШ neylЪr?

Bu sadЪcЪ bayatШ nЪcib insan mЪhЪbbЪtini nЪ qЪdЪr yЖksЪk vЪ qiymЪtli bir sЪrvЪt kimi tЪrЪnnЖm edir!... Burada mЪhz xalqШmШza xas olan sadЪ, lakin eyni zamanda dЪrin bir fЪlsЪfЪ vardШr: insan dЧvlЪtdЪn, maldan mЖqayisЪedilmЪz dЪrЪcЪdЪ yЖksЪkdЪ durur!...■1 vЪ s.

ZamanШn, ictimai zЧvqЖn sШnaq vЪ imtahanШndan mЪrdliklЪ ВШxan bayatШlarШn dil ЪlvanlШЭШ, yШЭcamlШЭШ, ifadЪ zЪnginliyi haqqШnda da M.HЖseyn maraqlШ fikirlЪr sЧylЪmiЬ-dir. хnsanШn sevinc anlarШndan iztirab dЪqiqЪlЪrinЪ qЪdЪr keВirdiyi bЖtЖn psixoloji vЪziyyЪtlЪrinin bayatШlarda tam halda Ъks olunmasШ M.HЖseyni belЪ bir qЪnaЪtЪ gЪtirirdi ki, ⌠Bu gЖn vЪtЪn eЬqilЪ bЖtЖn cЪbhЪlЪrdЪ yorulmadan vuruЬan vЪ qalib gЪlЪn bir xalq ЖВЖn belЪ ЪsЪrlЪrin ЪhЪmiyyЪti xЖsusilЪ bЧyЖkdЖr■2.

M.HЖseynin ⌠BЧyЖk aЬiq■, ⌠MЖbarizЪ vЪ qalibiyyЪt mahnШlarШ■, ⌠MЪlik MЪmmЪd■ mЪqalЪlЪrindЪ dЪ folklor haqqШnda maraqlШ fikirlЪri vardШr. O, 1938-ci ildЪ yazdШЭШ ⌠BЧyЖk aЬШq■ mЪqalЪsindЪ el-aЬШq sЪnЪtinin gЖcЖ, ЪhЪmiyyЪti, mЖasir ЪdЪbiyyata tЪsiri mЪsЪlЪlЪrini mЖasir tЪlЪblЪr sЪviyyЪsindЪ ЬЪrh edirdi. ъlЪsgЪr poeziyasШnШn qЖdrЪtini, dЪrinliyini onun realizmindЪ, hЪyatШ Жlvi bir mЪhЪbbЪtlЪ sevmЪsindЪ, dЖnya iztirablarШndan bЪdbin olma-masШnda gЧrЖrdЖ. M.HЖseyn son dЪrЪcЪ obyektiv, real vЪ bЧyЖk talant olan ъlЪsgЪri optimizmin nЖmunЪsi adlandШr-maqda da haqlШdШr. ъlЪsgЪr poeziyasШ dil, Жslub ЪlvanlШЭШ ilЪ yanaЬШ, forma rЪngarЪngliyi, janr xЖsusiyyЪtlЪri, mЖqayisЪ-lЪri, mЪcazlarШ, tЪzadlarШ, bЪnzЪtmЪlЪri, bЪdii sual vЪ nidalarШ ilЪ dЪ orijinaldШr. O, aЬШq sЪnЪtindЪ epik vЪ lirik sЪhnЪlЪrin Ъn gЧzЪl nЖmunЪlЪrini yaradan dahi bir sЪnЪtkar olmuЬdur. BЖtЖn ruhi ilЪ lirik olan ъlЪsgЪr, eyni zamanda mЪrd, mЖbariz vЪ dЧyЖЬkЪn bir poeziya yaratmШЬdШr. Buna gЧrЪdir ki, ⌠ъlЪsgЪrin lirikasШ xalq Ьeirinin qШzШl fonduna daxil olur. вЖnki o, bЪdii Жslubi cЪhЪtdЪn xalqa baЭlШdШr, onun yaradШ-cШlШЭШ AzЪrbaycan poeziyasШnШn ЪnЪnЪlЪri ЖzЪrindЪ yЖksЪlmiЬ-dir. Xalq dilinin Ъn gЧzЪl xЖsusiyyЪtlЪrini bilЪn, bu dili olduqca yЖksЪk Ьeir sЪviyyЪsinЪ qaldШran aЬШq ъlЪsgЪrdЪ mЖЪyyЪn bir fikir ifadЪ etmЪyЪn sЖni misralara rast gЪlЪ bilmЪzsiniz. Bu, ЪlbЪttЪ, aЬШq ъlЪsgЪrin Вox bilikli, bacarШqlШ, xalqШ ilЪ yaxШndan baЭlШ olan bir ЪdЪbi ЬЪxsiyyЪt olduЭunu aydШn gЧstЪrir. O, qorxmayШr, dЖЬmЪnlЪri cЪsarЪtlЪ qШrmac-layШr, bЪzЪn kЪskin satiraya qЪdЪr yЖksЪlir, din nЖmayЪndЪ-lЪrini, bЪylЪri dЧyЪclЪyir■1.

AЬШq ъlЪsgЪr bir sЪnЪtkar kimi nЪ qЪdЪr dahi idisЪ, bir vЪtЪndaЬ kimi dЪ o qЪdЪr bЧyЖk idi. O, poeziyanШn qЖdrЪ-tini, ona olan el mЪhЪbbЪtini sЪnЪtkarШn xalqШna yaxШnlШЭШn-da, onu ЧzЖnЖ xalqa tanШtmasШnda vЪ sevdirmЪsindЪ gЧrЖr-dЖ: ⌠Onun fikrincЪ, aЬШq hЪr cЪhЪtdЪn nЖmunЪ olmalШdШr. O, aЬШqlardan aЭШl, kamal tЪlЪb edir. Onun nЧqteyi-nЪzЪrincЪ, ⌠aЬШq mЪrifЪt elmindЪ dolu gЪrЪkdir■, aЬШq dediyi sЧzlЪrin qЪdrini bilmЪlidir. Bu, o demЪkdir ki, aЬШq xalqШ ЧyrЪdЪndЪ, onun nЧqsanlarШnШ gЧstЪrЪndЪ birinci nЧvbЪdЪ ЧzЖnЖ dЖzЪltmЪli, ЧzЖnЖ tЪrbiyЪ etmЪlidir. MЖasir dildЪ sЧylЪyЪcЪk olsaq, ъlЪsgЪr aЬШqdan yЖksЪk bir ЬЪxsiyyЪt olmaЭШ tЪlЪb edir■2.

TЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq elmi hЪr zaman M.HЖ-seynin diqqЪtini mЪЬЭul etmiЬdir. O, elmi yaradШcШlШЭШnШn de-mЪk olar ki, ЪksЪr sahЪsini mЪhz bu mЪsЪlЪyЪ hЪsr etmiЬdir.

Bu mЧvzu M.HЖseyn tЪnqidi fЪaliyyЪtinin dЧrdЖncЖ bЧyЖk sahЪsidir. ⌠YaradШcШlШq vЪzifЪlЪrimiz■, ⌠ъdЪbi tЪnqi-dimiz haqqШnda■, ⌠ъsrimizЪ layiq ЪsЪrlЪr yaradaq■, ⌠ъdЪbi tЪnqidimizin vЪzifЪlЪri■ vЪ s. mЪqalЪlЪrindЪ tЪnqid vЪ ЪdЪ-biyyatЬЖnaslШq elminin mЖasir vЪziyyЪti, onun ЪdЪbi proseslЪ ЪlaqЪsi, ЪdЪbiyyata, gЪnc ЪdЪbi qЖvvЪlЪrЪ istiqamЪt vermЪk bacarШЭШ, mЖasirlik, xЪlqilik, millilik vЪ yЖksЪk beynЪlmi-lЪlВilik uЭrunda mЖbarizЪsi geniЬ ЬЪkildЪ tЪhlil vЪ ЬЪrh olunur. M. HЖseyn tЪnqidin predmeti, funksiyasШ, tЪlЪblЪri, vЪzifЪlЪri vЪ borcu haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖrЪ malik idi. O, Вox yaxЬШ bilirdi ki, tЪnqid mЖstЪqil bir sahЪ kimi heВ vaxt ЧzЖnЖ ЪdЪbi prosesdЪn ayШra bilmЪz, ondan kЪnarda qala bilmЪz. TЪnqid nЪinki ЪdЪbi hЪrЪkata istiqamЪt vermЪyЪ, hЪmВinin onun ЪdЪbi mЖhitlЪ baЭlШ, ictimai zamanШn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШndan doЭan ciddi yaradШcШlШq problemlЪrini hЪll etmЪyЪ borcludur. вЖnki mЖasir ЪdЪbi tЪnqid cЪmiyyЪti-mizin mЖqЪddЪs qanunlarШna vЪ qanunauyЭunluqlarШna, realizmin ЪdЪbi-bЪdii prinsiplЪrinЪ, hЪyatШ, mЖasir insanШ bЪdii obrazlarda, yЖksЪk sЪnЪt ЪsЪrlЪrindЪ Ъks etdirЪn mЖdrЖk ЪdЪbiyyata, cЪmiyyЪtimizin tЪcrЖbЪlЪrinЪ, ictimai rЪy vЪ mЖnasibЪtlЪrЪ ЪsaslanШr. MЖstЪqil vЪ sЪrbЪst yaradШ-cШlШq imkanlarШna, xЖsusi tЪsir gЖcЖnЪ malik olan tЪnqid■ ... hЪmiЬЪ ЪdЪbi tЪcrЖbЪnin nЪzЪri ЪsaslarШnШ aydШnlaЬdШrmШЬ, ЪdЪbi hadisЪlЪrЪ xalq hЪrЪkatШ mЪnafeyi nЧqteyi-nЪzЪrindЪn yanaЬmШЬ, bu vЪ ya digЪr sЪnЪtkarШn ЪsЪrini izah etmЪklЪ kifayЪtlЪnmЪyib, Жmumi nЪzЪri nЪticЪlЪr ВШxarmШЬ, Вox zaman xalq adШndan yazШВШlara mЖЪyyЪn ictimai sifariЬlЪr verib, onlarШn bЪdii hЪllini tЪlЪb etmiЬdir■1.

M.HЖseyn 1948-ci ildЪ yazdШЭШ ⌠ъdЪbi tЪnqidimizin vЪzifЪlЪri■ mЪqalЪsindЪ tЪnqidin son nailiyyЪtlЪrinЪ qШsaca nЪzЪr salШr, onun mЖvЪffЪqiyyЪtlЪri ilЪ yanaЬШ, nЧqsanlarШn-dan, tЪnqidin qarЬШsШnda duran vЪzifЪlЪrdЪn danШЬШr. ъdЪbi irsЪ mЖnasibЪtdЪ obyektivliyi, prinsipiallШЭШ bir an belЪ unutmamaЭШ, klassiklЪri dЪrindЪn ЧyrЪnmЪyi, keВmiЬi idea-lizЪ etmЪdЪn onun ЪnЪnЪlЪrini mЪnimsЪmЪyi ilk vЪ vacib mЪsЪlЪ sayШrdШ. Bununla yanaЬШ qeyd edirdi ki, mЖasir ЪdЪbi tЪnqid dЧvrЖn, ЪdЪbi mЖhitin tЪlЪblЪrindЪn bЪzЪn kЪnarda qalШr. O, hЪlЪlik nЪinki ЪdЪbiyyatШmШzШn Жmumi nЪzЪri mЪsЪlЪlЪrinЪ, eyni zamanda ayrШ-ayrШ yazШВШlarШn bЪdii yaradШcШlШЭШna dair kifayЪt qЪdЪr mЖkЪmmЪl elmi-nЪzЪri ЪsЪr yarada bilmЪmiЬdir. O, tЪnqidВi kadrlarШn mЖbahisЪ doЭu-ran mЪsЪlЪlЪrЪ Вox hЪvЪs gЧstЪrmЪlЪrini, mЖasir ЪdЪbiyyat-dan daha Вox klassik irsЪ meyl etmЪlЪrini onlarШn ЪdЪbi prosesdЪn uzaq dЖЬmЪlЪri ilЪ ЪlaqЪlЪndirir vЪ bunu tЪnqiddЪ ehkamВШlШq hesab edirdi. HansШ ki, AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ ilЪ ЪsasЪn yaЬШd olan mЖasir ЪdЪbi tЪnqid, ilk gЖndЪn onunla Вiyin-ВiyinЪ mЖbarizЪ aparmШЬ, tarixi inkiЬafШnda mЖbariz bir mЧvqedЪ dayanmШЬ, mЪfkurЪ dЧyЖЬlЪrindЪ hЪmiЬЪ Чn atЪЬ xЪttindЪ olmuЬdur. M.HЖseyn tЪnqidin keВirdiyi ЬЪrЪfli yola nЪzЪr salaraq yazШr: ⌠HЪr cЖr xШrda burjua tЪmayЖllЪ-rinЪ qarЬШ vuruЬmuЬ bu tЪnqid, ЪdЪbiyyatШn qЪlЪbЪsinЪ kЧmЪk etmiЬ, realizm prinsiplЪrinin izah vЪ ЬЪrhindЪ Ъdib vЪ ЬairlЪrimizin yaxШn dostu olmuЬdur. Uzun vЪ ВЪtin mЖbari-zЪdЪ, illЪr boyu ЪdЪbi proses vЪ mЪrhЪlЪlЪrin milli vЪ xЪlqi siyasЪtini mЖxtЪlif tЪhriflЪrdЪn qorumuЬ bu ЪdЪbi tЪnqid bir sШra qiymЪtli ЪsЪrlЪr yaratmШЬdШr■1. Lakin 1947-1948-ci illЪrdЪ yazdШЭШ mЪqalЪlЪrindЪ tЪnqidin bu ЬЪrЪfli mЖbarizЪ yolundan bЪzЪn ВЪkildiyini, zЪif, bЪsit vЪ primitiv yazШlara yol verdiyini qeyd edir, bЪzi tЪnqidВilЪrin mЖasir ЪdЪbi pro-sesin dЪrinliklЪrini, onun yЖksЪk mЪfkurЪli ideya-mЪzmunlu ЪsЪrlЪrini obyektiv ЬЪkildЪ ЬЪrh edЪ bilmЪdiklЪrini, asan yolla gedЪrЪk ЪsasЪn daha Вox klassik irsЪ mЖraciЪt etdik-lЪrini bir ВoxlarШnШn isЪ vahid bir xЪtt gЧtЖrЪrЪk, ⌠hЪmiЬЪ nЖfuzlu yazШВШ■lardan yazmaqla ЧzlЪrini ЪdЪbi prosesdЪn kЪnara ВЪkdiklЪrini, sЪnЪtkara xoЬ gЪlmЪk ЖВЖn tЪnqidi ⌠hЪm yaxЬШdШr, hЪm pis■ vЪziyyЪtinЪ saldШqlarШnШ, Вox vaxt isЪ tЪnqidin kЧhnЪlmiЬ ЖsullarШndan istifadЪ edib, dЧyЪc-lЪmЪklЪ mЪЬЭul olduqlarШnШ pislЪmiЬ, onlarШ tЪnqidin sЪmimi, obyektiv, prinsipial yoluna dЪvЪt etmiЬdir. ⌠TЪbiilik■ vЪ ⌠inandШrШcШlШq■ mЪfhumunu bЪzilЪri hЪyatШmШzШn, artШq sЪciy-yЪvi olmayan xЖsusiyyЪtlЪrini tЪsvir etmЪkdЪ gЧrЖrlЪr. чz bЪdii ЪsЪrindЪ yeni fikirlЪr vЪ yeni hisslЪr ifadЪ etmЪyЪ meyl gЧstЪrЪn yazШВШ, tЪnqidimiz tЪrЪfindЪn hЪrarЪtlЪ mЖdafiЪ olunmalШ ikЪn, ЪksinЪ, qЪzЪbli hЖcumlara mЪruz qalШr. Bu, hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl tЪnqidВinin kЧhnЪ ЪnЪnЪlЪrin Ъsiri olmaq meylindЪn doЭan zЪrЪrli bir haldШr■1. M.HЖseyn mЖasir tЪn-qidin bir sШra mЖqtЪdir sЪnЪtkarlarШnШn adШnШ ВЪkir, ЪdЪbiy-yatШmШzШn inkiЬafШnda onlarШn fЪaliyyЪtlЪrini yЖksЪk qiymЪt-lЪndirir: ⌠YalnШz mЖasir ЪdЪbi fikir deyil, ЪdЪbiyyat tarixini dЪ hЪqiqi, saЭlam vЪ elmi bir yola salmaqda ЪdЪbi tЪnqidin gЧrkЪmli xidmЪtlЪrini heВ kЪs inkar edЪ bilmЪz... Nizaminin, FЖzulinin, MirzЪ FЪtЪli Axundovun, ъ.Haqverdiyevin, CЪ-fЪr CabbarlШnШn, SЪmЪd VurЭunun, M.S.Ordubadinin bЪdii yaradШcШlШЭШ haqqШnda dolЭun kitablar vЪ mЪqalЪlЪr yazШlmШЬ-dШr. XЖsusЪn iki cildlik ЪdЪbiyyat tariximizin yaradШlmasШ ЪdЪbi-tЪnqidi fikrimizin sЪviyyЪcЪ yЖksЪldiyini gЧstЪrЪn bir hadisЪdir■2.

TЪnqidi mЖasir ЪdЪbi proses kimi yЖksЪk qiymЪtlЪndi-rЪn M.HЖseyn onun ЪdЪbi ilin mЪhsullarШ ilЪ ЪlaqЪdar gЧstЪrdiyi fЪaliyyЪti haqqШnda da orijinal mЖlahizЪlЪr sЧylЪyir. O, tЪnqidin bЪzЪn hЪyatdan, dЧvrЖn Ъn ЖmdЪ vЪ mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrindЪn geridЪ qalmasШnШ, mЖasir adamlarШn mЪnЪvi tЪlЪblЪrindЪn uzaq dЖЬmЪsini, ЖmumЪn zamanШn ideya-nЪzЪri vЪ Жmumi mЪdЪni inkiЬafШndan kЪnarda olmasШnШ tЪnqidВilЪrin milli metod vЪ metodologiya mЪsЪlЪ-lЪrinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olmamalarШ ilЪ, insan, zaman anlayШЬ-larШnШ zЪif dЪrk etmЪlЪri ilЪ izah edirdi. M.HЖseynЪ gЧrЪ ⌠mЖasir ЪdЪbi tЪnqidimiz Ъsas mЪsЪlЪlЪrdЪ doЭru yoldan sapmШЬ, Чz borcunu unudaraq, ЪdЪbi hЪrЪkatШmШza nЪinki istiqamЪt verЪ bilmЪmiЬ, bЪlkЪ eyni zamanda ЧzЖ aydШn vЪ ardШcШl bir istiqamЪtdЪn mЪhrum olmuЬdur■1. M.HЖseyn tЪnqidi qeydlЪrindЪ hЪmiЬЪ ЪdЪbi-bЪdii kateqoriyalarШn prinsiplЪrinЪ ЪsaslanШrdШ. MЖasir hЪyatШn, ЪdЪbiyyat vЪ incЪsЪnЪt xadimlЪrinin qarЬШsШna qoyduЭu mЖhЖm vЪ ЬЪrЪfli vЪzifЪlЪrin layiqincЪ yerinЪ yetirilmЪsinЪ ВalШЬШrdШ. Ona gЧrЪdir ki, M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪti ЧzЖnЖn yЖksЪk mЪfkurЪviliyi, obyektivliyi, orijinallШЭШ vЪ xЖsusilЪ dЪ mЖasir dЧvrЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna ЧzЖnЪmЪxsus bir formada cavab vermЪsi ilЪ diqqЪti cЪlb edir. M.HЖseyn zЪmanЪyЪ layiq, ЪdЪbi mЖhitЪ mЖvafiq tЪnqidВi olmaq istЪyЪn qЪlЪm sahiblЪrinin qarЬШsШnda duran vЪzifЪlЪrin nЪdЪn ibarЪt oldu-Эundan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠TЪnqidВi ЧzЖ dЪ yazШВШ kimi hЪyatШmШzШ, cЪmiyyЪtimizi, mЖasir sЪnЪt vЪ ЪdЪbiyyat siyasЪtini dЪrindЪn vЪ mЖkЪmmЪl ЧyrЪnmЪlidir. TЪnqidВi dЪ hЪyatШmШz vЪ varlШЭШmШz haqqШnda mЖstЪqil mЖhakimЪ yЖrЖt-mЪyi bacarmalШdШr. Onun bЪdiilik ЧlВЖsЖ, mЪfkurЪvilik kriterisi Чz qidasШnШ varlШЭШmШzdan, hЪyat vЪ cЪmiyyЪtimiz-dЪn almalШdШr. HЪyatdan uzaq, varlШqdan kЪnar duran yazШВШnШ yalnШz vЪ yalnШz hЪyatШ bilЪn, varlШЭШ duyan tЪnqidВi hЪqiqi mЪnada tЪnqid edЪ bilЪr■2.

MЖharibЪdЪn sonrakШ dЧvrdЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ bir sШra yeni nailiyyЪtlЪrlЪ zЪnginlЪЬir. MЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbi tЪnqidi ЪdЪbiyyatda yaranan bu inkiЬafa biganЪ qalmШr. M.HЖseyn ъ.ъbЖlhЪsЪnin ⌠MЖharibЪ■, S.VurЭunun ⌠ZЪncinin arzularШ■, х.ъfЪndiyevin ⌠Bahar sularШ■, M.хbra-himovun ⌠GЪlЪcЪk gЖn■ ЪsЪrlЪrinЪ ЪsasЪn belЪ bir nЪticЪyЪ gЪlirdi ki, ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn son illЪrdЪ mЖasir problemlЪrЪ doЭru necЪ Жz Вevirdiyini yalnШz adlarШnШ ВЪkdiyimiz ЪsЪrlЪrdЪ deyil, mЖharibЪdЪn sonrakШ dЧvrdЪ mЖasir adamlarШn qЪhrЪman ЪmЪyini tЪsvir edЪn baЬqa ЪsЪrlЪrdЪ dЪ gЧrЪ bilirik■1. M.HЖseynin mЖasir ЪdЪbiyyatШ-mШz haqqШnda belЪ obyektiv vЪ orijinal fikirlЪrinЪ ⌠ъdЪbiy-yatШmШz Чn atЪЬ xЪttindЪ mЧhkЪm durmalШdШr■, ⌠BЧyЖk sЪnЪt uЭrunda■, ⌠Yeni qЖvvЪlЪr■, ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШnШn yaradШcШlШq problemlЪri■, ⌠ъsrimizЪ layiq dram ЪsЪrlЪri yaradaq■, ⌠AzЪrbaycan romanШ haqqШnda■ vЪ s. MЪqalЪ-lЪrindЪ dЪ rast gЪlmЪk olur. M.HЖseyn Ьeir, nЪsr, dramatur-giya ilЪ ЪlaqЪdar Жmumi nЪzЪri mЖlahizЪlЪr sЧylЪmЪklЪ tЪnqidВilik fЪaliyyЪtini mЪhdudlaЬdШrmamШЬdШr. O, ayrШ-ayrШ sЪnЪtkarlarШn ЪdЪbi irsini diqqЪtlЪ izlЪmiЬ, onlara mЖasir ЪdЪbi proseslЪ ЪlaqЪdar mЖnasibЪt bЪslЪmiЬdir. Bu cЪhЪtdЪn onun S.RЪhimov, ъ.ъbЖlhЪsЪn, S.VurЭun, S.RЖstЪm, R.Rza, T.ъyyubov, ъ.Abbasov, ъ.CЪmil, M.хbrahimov, х.ъfЪndiyev, M.Rahim vЪ baЬqa yazШВШlar haqqШndakШ fikirlЪri nЪinki hЪmin sЪnЪtkarlarШn sonrakШ yaradШcШlШЭШna dЖzgЖn istiqamЪt vermiЬ, eyni zamanda ЖmumЪn mЖasir ЪdЪbiyyatШmШzШn ideya-mЧvzu vЪ sЪnЪtkarlШq cЪhЪtdЪn daha da tЪkmillЪЬmЪsindЪ mЖhЖm rol oynamШЬdШr.

M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪtinin beЬinci sahЪsini dЖnya ЪdЪbiyyatШ vЪ klassiklЪri haqqШnda yazdШЭШ mЪqalЪlЪri tЪЬkil edir. O, bir yazШВШ kimi hЪmiЬЪ mЖasir vЪ klassik rus ЪdЪbiyyatШ ЪnЪnЪlЪrindЪn bЪhs etmiЬ, bir alim kimi rus tЪnqidВilЪrini dЧnЪ-dЧnЪ oxumuЬ vЪ yeri gЪldikdЪ onlara istinad etmiЬdir. DoЭrudur, M.HЖseyn rus ЪdЪbiyyatШ vЪ klassiklЪri haqqШnda sistemli, ardШcШl tЪdqiqat iЬi aparmamШЬdШr vЪ bu ЪdЪbiyyatШn nailiyyЪtlЪrini tam Ъks etdirЪn silsilЪ mЪqalЪlЪr dЪ yazmamШЬdШr. Lakin onun ⌠Maksim Qorkinin yolu■, ⌠A.N.Ostrovski■, ⌠Tufan■, ⌠AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ■, ⌠Maksim Qorki vЪ mЖasirlik■, ⌠PuЬkin vЪ biz■, ⌠A.A.Fadeyev■, ⌠BЧyЖk humanist■ vЪ baЬqa mЪqalЪlЪri sЖbut edir ki, o, rus ЪdЪbiyyatШna, onun bЧyЖk yaradШcШlarШnШn ЪdЪbi irsinЪ dЪrindЪn bЪlЪd olmuЬ, mЖasir rus ЪdЪbiyyatШnШ mЖntЪzЪm olaraq izlЪmiЬdir. ъnЪnЪ vЪ novatorluq, klassik irsin tЪdqiqi, realizm √ bЪdii hЪqiqЪt vЪ inqilabi romantika, mЖasirlik vЪ tarixilik vЪ s. kimi ЪdЪbi problemlЪri, o cЖmlЪdЪn insan vЪ zaman anlayШЬШnШ sЪnЪtin, mЖasir ЪdЪbiyyatШn mЪna vЪ mЪzmununda ifadЪ olunmasШn-da M.HЖseynЪ gЧrЪ rus ЪdЪbiyyatШ vЪ mЖasir rus sЪnЪtkar-larШ nЖmunЪ olmuЬlar. Bu problem mЪsЪlЪlЪri bЪdii ЪdЪbiy-yatda nЖmayiЬ etdirmЪyin Ъn gЧzЪl nЖmunЪlЪrini, M.Qorki, A.Tolstoy, A.PuЬkin, A.N.Ostrovski, M.ьoloxov yaradШcШlШ-ЭШnda axtarmaq lazШmdШr. Rus realizmini yЖksЪk inkiЬaf mЪrhЪlЪsinЪ qaldШran, canlШ insan tiplЪri qalereyasШ yaradan, ЪsЪrlЪrinin bЖtЖn ruhu ilЪ xalqa baЭlШ olan bu bЧyЖk dahilЪr dЖnya ЪdЪbiyyatШnШn bir sШra qabaqcШl sЪnЪtkarlarШna nЖmunЪ olmuЬlar. TЪsadЖfi deyildir ki, M.HЖseyn faЬizmЪ qarЬШ mЖbarizЪdЪ rus klassiklЪrindЪn ЧyrЪnmЪyi vacib sayШrdШ. ⌠BЧyЖk rus Ьairi Vladimir Mayakovskinin tЪcrЖbЪsi bu sahЪdЪ bizim ЬairlЪrЪ hЪr cЪhЪtdЪn nЖmunЪ ola bilЪr. Bizim Ъn qabaqcШl ЬairlЪrimiz, xЖsusЪn BЧyЖk VЪtЪn mЖhari-bЪsi dЧvrЖndЪ, mЪhz Mayakovskinin mЖbariz poetik Жsuluna daha Вox meyl edirlЪr■1. M.HЖseyn mЖasir rus ЪdЪbiyyatШnШn gЖcЖnЖ onun yЖksЪk realizmindЪ, hЪyat hadi-sЪlЪrinЪ mЖasir zamanШn tЪlЪblЪri ilЪ yanaЬmasШnda, insanШ, vЪziyyЪt, hadisЪ vЪ ЪhvalatlarШ tЪbiilik, sЪmimilik vЪ oriji-nallШq qanunlarШ ilЪ idarЪ edЪ bilmЪlЪrindЪ gЧrЖrdЖ. O, bЧyЖk sЪnЪtkar olmaЭШn sirrini dЪ mЪhz bunda axtarШrdШ, bЪЬЪr hadisЪlЪrini dЪrindЪn duyub qavramaqda, onlarШ yЖk-sЪk sЪnЪt dili ilЪ ifadЪ etmЪkdЪ vЪ xЖsusilЪ dЪ yazdШqlarШna bЪЬЪriyyЪti inandШra bilmЪkdЪ gЧrЖrdЖ. M.HЖseyn ⌠bЖtЖn dЖnyada Вox ЬЧhrЪt tapmШЬ, mЖasir yazШВШlar arasШnda ЧzЖnЪmЪxsus fЪxri mЧvqeyi■ olan M.ьoloxov haqqШnda yazШr: ⌠Rus ЪdЪbiyyatШ tarixi ьoloxovun adШ ilЪ fЪxr etmЪyЪ haqlШdШr. Rus xalqШnШn bahadШr qЖdrЪti bu sЪnЪtkarШn ЪsЪrlЪrindЪ yeni bir ЬЪkildЪ tЪzahЖr edir... ьoloxovun qЪlЪmi bЧyЖk bir rЪssam fШrВasШna bЪnzЪdilЪrsЪ, onun ВЪkdiyi par-laq insan surЪtlЪri hЪqiqi tablo parlaqlШЭШ ilЪ bizim zehni-mizdЪ dЪrin bir nЪqЬ baЭlayan klassik portretlЪrЪ bЪnzЪdilЪ bilЪr. Bu portretlЪrdЪ biz insanШn Ъn xШrda cizgilЪrini belЪ gЧrЖrЖk■1. Rus ЪdЪbiyyatШnШn tЪsiredici yЖksЪk gЖcЖ, cЪmiy-yЪtdЪ ЧzЖnЪ bЧyЖk hЖquq, hЧrmЪt vЪ haqq qazanmasШnШn sЪbЪbi hЪm dЪ bu ЪdЪbiyyatШn dЖЬЖndЖrmЪk, insanШ hЪyat hadisЪlЪrinЪ dЪrindЪn mЖdaxilЪ etmЪyЪ mЪcbur etmЪk, varlШЭШn, yaЬamaЭШn mЪna vЪ mЪzmununda yЖksЪk vЪtЪn-daЬlШq hissi aЬШlamaq qabiliyyЪtindЪdir. MЖasir rus ЪdЪbiy-yatШnШn nailiyyЪtlЪrini qeyd edЪrkЪn M.HЖseyn belЪ bir cЪhЪti daha qabarШq nЪzЪrЪ ВarpdШrmaq istЪyirdi ki, M.Qor-ki, V.Mayakovski, M.ьoloxov, A.Fadeyev vЪ baЬqa bu ki-mi rus sЪnЪtkarlarШ hЪqiqi mЪnada xalqШnШn vЪ ЖmumiyyЪtlЪ, bЪЬЪri sЖlh vЪ azadlШq ideyalarШnШn keЬikВisi olmuЬlar. Bu yazШВШlar Чz ЪtraflarШnda baЬ verЪn hadisЪlЪri yЖksЪk √ bЪdii ЬЪkildЪ tЪsvir vЪ izah etmiЬlЪr. Bu sЪnЪtkarlarШn adШ ilЪ baЭlШ olan mЖasir rus realizminin gЖcЖ, qЖdrЪti onda idi ki, bu realizm cЪmiyyЪtin, insanlarШn sevinc vЪ fЪrЪh hissindЪn yaranШrdШ, sarsШlmaz xalqlar dostluЭunun tamlШЭШndan, bЖ-tЧvlЖyЖndЪn doЭurdu. Demokratizm, insanpЪrvЪrlik anla-yШЬlarШ da hЪmin mЪqsЪdЪ, milli mЪdЪniyyЪtЪ xidmЪt edirdi. M.HЖseyn, A.PuЬkin, V.Mayakovski, M.ьoloxov, K.Fedin, A.Fadeyev, N.Ostrovski kimi yazШВШlar haqqШnda az yazmШЬdШr, lakin dЪrin mЪzmunlu vЪ yЖksЪk elmi sЪviyyЪdЪ yazmШЬdШr. Alim bu sЪnЪtkarlarШn yaradШcШlШЭШnШn mЪЭzini lakonik, konkret faktlarla ЬЪrh edЪ bilmiЬdir. O, A.Fade-yevdЪn danШЬarkЪn onu klassik rus, xЖsusilЪ dЪ M.Qorki ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪn Ъn gЖclЖ sЪnЪtkarlardan biri hesab edir, ⌠rus ЪdЪbiyyatШnШn yeni bЪdii nailiyyЪtlЪr qazanmasШ yolunda yorulmadan ВalШЬan sЪnЪtkar■ adlandШrШrdШ. BelЪ yЖksЪk fikirlЪrЪ baЬqa klassik vЪ mЖasir rus sЪnЪtkarlarШ haqqШnda yazdШЭШ ЪsЪrlЪrdЪ dЪ rast gЪlmЪk olur.

M.HЖseyn bЪЬЪr klassikasШ ilЪ maraqlanmШЬ, yeri gЪl-dikcЪ dЖnya ЪdЪbiyyatШnШn dahi sЪnЪtkarlarШ haqqШnda mЖЪyyЪn mЖlahizЪlЪr sЧylЪmiЬdir. O, Lope de Veqa, V.ьeks-pir, Servantes, H.Heyne vЪ baЬqa qЪrbi Avropa yazШВШlarШ haqqШnda danШЬarkЪn ilk nЧvbЪdЪ mЖasir ЪdЪbiyyatШ dЖЬЖnmЖЬ, onun inkiЬafШna kЧmЪk etmЪk istЪmiЬdir. Bu sЪnЪtkarlarШn yaradШcШlШЭШnda bЪЬЪri mЪsЪlЪlЪrlЪ baЭlШ olan, insan vЪ zaman anlayШЬШna xidmЪt edЪn cЪhЪtlЪri daha qaba-rШq, tЪhlil vЪ ЬЪrh etmЪk M.HЖseynЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyya-tШnШ bЪЬЪri mЪsЪlЪlЪrlЪ zЪnginlЪЬdirmЪk, bu ЪdЪbiyyatШn nЖfuz dairЪsini daha da artШrmaq ЖВЖn lazШm idi. M.HЖsey-nin bu qism mЪqalЪlЪrindЪ mЧvqe aydШnlШЭШ, tutarlШ dЪlillЪrЪ Ъsaslanmaq, gЖclЖ mЪntiqi hЧkmlЪr ВШxarmaq vЪ belЪliklЪ mЖasir sЪnЪtkarlarШ silkЪlЪmЪk meyli ilЪ yanaЬШ, tЪlЪbkarlШq, tЪvazЧkarlШq, mЖasir ЪdЪbiyyatШ hЪyat hadisЪlЪrinin, ictimai zЧvq vЪ dЖЬЖncЪlЪrin, sevinc vЪ ehtiraslarШn ЧnЖndЪ gЧrmЪk cЪhdi dЪ Вox gЖclЖdЖr. O, ⌠чlmЪz sЪnЪtkar■ mЪqalЪsindЪ yazШr: ⌠Dahi ispan dramaturqu Lope de Veqa vЪfat edЪndЪ, yЖz altmШЬdan Вox Ьair onun ЧlЖmЖnЪ yas saxlayШb mЪrsiyЪ yazmШЬdШ.

Bu ЧlЖm, bЧyЖk bir xalq matЪminЪ ВevrilmiЬdi. YЖz-lЪrcЪ dram vЪ komediya yaratmШЬ bu sЪnЪtkarШ itirЪrkЪn, ispan xalqШnШn ЪlЪm vЪ gЧz yaЬlarШna qЪrq olmasШ, hЪlЪ o zaman Ьeirin vЪ dramaturgiyanШn geniЬ tЪbЪqЪlЪrЪ Вox dЪrin tЪsir gЧstЪrdiyini sЖbut edirdi■1. M.HЖseyn ⌠Maqbet AzЪr-baycan sЪhnЪsindЪ■, ⌠Otello■, vЪ s. mЪqalЪlЪrindЪ V.ьeks-piri dЖnya dramaturgiyasШnШn banisi sЪviyyЪsinЪ qaldШran mЪsЪlЪlЪrЪ toxunur. V.ьekspirin AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШna vЪ ЖmumiyyЪtlЪ, mЖasir ЪdЪbiyyata gЧstЪrdiyi bЧyЖk, mЖsbЪt tЪsirdЪn bЪhs edir. O, V.ьekspirin bЪЬЪri ЪhЪmiyyЪt daЬШyan ЪsЪrlЪrini: ⌠Hamlet■, ⌠Otello■, ⌠Maqbet■, ⌠Kral Lir■ vЪ baЬqalarШnШ klassik nЖmunЪlЪr adlandШrmaqla yana-ЬШ, bu ЪzЪmЪtli sЪnЪtkarШn bЧyЖklЖyЖnЖ yaЬadШЭШ dЧvrЖn bЖtЖn tarixi, ictimai, siyasi hadisЪlЪrin qaynaЭШnda olma-sШnda, zЪmanЪsinЪ fЪal mЖnasibЪt bЪslЪmЪsindЪ gЧrЖrdЖ: ⌠ьekspir, zamanШndakШ ВarpШЬmalarШn mЪrkЪzindЪ durdu-Эundan, Чz dЧvrЖnЖn Ъn aktiv, Ъn mЖcadilЪВi mЖtЪfЪkkir, sЪnЪtkarШ, mЖbariz vЪ siyasЪtВisi olduЭuna gЧrЪ bЧyЖk vЪ ЧlmЪzdir■1.

M.HЖseynin ЪksЪr mЪqalЪlЪrindЪ dЪrin bilik vЪ savad-lШlШqla yanaЬШ, ЪdЪbiyyatШmШzШ qЪlbЪn sevЪn, onun alovlu mЖdafiЪВisi vЪ ehtiraslШ tЪbliЭatВШsШ olan vЪtЪnpЪrvЪr bir alim ruhu duyulur. O, ЪdЪbi ilin bЖtЖn mЪhsullarШna bЧyЖk qayЭШ vЪ tЪlЪbkarlШqla yanaЬШr, bЪdii ЪsЪrdЪ gЧrdЖyЖ bЖtЖn cЪhЪtlЪri: mЖvЪffЪqiyyЪt vЪ nЧqsanlarШ inandШrШcШ, konkret fakt vЪ dЪlillЪrlЪ ЪsaslandШrmaЭa, sЪnЪtkar vЪ oxucusunu inandШrmaЭa ВalШЬШr. BЪdii yaradШcШlШЭШnda olduЭu kimi elmi vЪ publisist fЪaliyyЪtindЪ dЪ M.HЖseyn bЖtЖn ruhu ilЪ mЖasir ЪdЪbiyyatЬЖnas alim idi. Ona gЧrЪ dЪ ЪksЪr mЪqalЪlЪrindЪ sЪnЪtkarШ hЪyatШ sevmЪyЪ ВaЭШrmasШ, onun nЪЬЪsi, qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪtindЪn doЭan fЪrЪh vЪ sevinc hissinin mЖasir insanШn ilk mЪnЪvi vЪ estetik tЪrbiyЪsinin ЪsasШnШ tЪЬkil etdiyini duymaЭШ tЧvsiyЪ etmЪsi yalnШz vЪ yalnШz mЖasirlik anlayШЬlarШna sЪdaqЪtdЪn doЭurdu. ъdЪbiyyatШn bЖtЖn nЧvlЪrindЪ, bЖtЖn janrlarШnda, hЪtta tЪrcЖmЪ ЪsЪrlЪ-rindЪ, kiВik uЬaqlar ЖВЖn yazШlmШЬ ЪdЪbi nЖmunЪlЪrdЪ dЪ mЖasir dЧvrЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШnШ axtarШrdШ. Buna gЧrЪdir ki, M.HЖseynin tЪnqidi mЪqalЪlЪrinin Жmumi ruhunu AzЪr-baycan ЪdЪbiyyatШnШn xЪlqiliyi vЪ saflШЭШ uЭrunda aparШlan mЖbarizЪ tЪЬkil edir. M.HЖseynin tЪnqidi mЪqalЪlЪrinin siyasi kЪskinliyi, onun tЪsiredici gЖcЖ mЪhz bunda idi.

MЖxtЪlif mЖnasibЪtlЪrlЪ yazdШЭШ ЪsЪrlЪrindЪ yeri gЪldikcЪ toxunsa da, M.HЖseyn uЬaq ЪdЪbiyyatШ haqqШnda yalnШz bir geniЬ mЪqalЪ yazmШЬdШr. ⌠AzЪrbaycan uЬaq ЪdЪbiyyatШnda ЪmЪk mЧvzusu■ mЪqalЪsindЪ M.HЖseyn yeni nЪslin √ kiВik uЬaqlarШn bЧyЖk xeyirxahШ kimi ВШxШЬ edir. BЖtЖn yazШВШlarШ uЬaqlar ЖВЖn ЪsЪr yazmaЭa ВaЭШrШr. YalnШz Mehdi SeyidzadЪ, ъyyub Abbasov, QШlman Musayev, Mirvarid Dilbazi kimi professional yazШВШlar deyil, gЪnc nЪslin tЪrbiyЪsinЪ bЖtЖn ЪdЪbi ictimaiyyЪtin borclu olduЭu-nu xatШrladШr. MЪqalЪ Чz ruhu etibarilЪ uЬaq ЪdЪbiyyatШ ilЪ ЪlaqЪdar klassik ЪnЪnЪlЪrin yeni dЧvrЖn tЪlЪblЪrinЪ uyЭun yaradШcШ davamШ vЪ inkiЬafШdШr. M. HЖseyn bu mЪqalЪsindЪ dЧvrЖ mЪtbuatda, xЖsusilЪ uЬaq jurnallarШnda Вap olunan uЬaq ЪdЪbiyyatШ nЖmunЪlЪrindЪn, onlarШn ideya bЪdii xЖsu-siyyЪtlЪri vЪ mЧvzular alЪmindЪn bЪhs edir. Yeri gЪldikcЪ bu sahЪdЪ nЪzЪrЪ Вarpan qЖsurlardan danШЬШr. M.HЖseynЪ gЧrЪ uЬaq ЪdЪbiyyatШ sahЪsindЪ Ъn bЧyЖk nЧqsan ondan ibarЪtdir ki, ⌠AzЪrbaycan uЬaq ЪdЪbiyyatШnШn yaradШcШlarШ tematika cЪhЪtdЪn son dЪrЪcЪ mЪhdud bir dairЪdЪn hЪlЪ dЪ kЪnara ВШxa bilmЪmiЬlЪr. AzЪrbaycanda yaranmШЬ istЪr kЧhnЪ vЪ istЪrsЪ dЪ yeni kitablar iВЪrisindЪ elmi-bЪdii sЪciyyЪ daЬШyan ЪsЪrlЪrin yoxluЭu, bizcЪ, Ъn bЧyЖk qЖsurlardan biridir■1. MЪqalЪ yЖksЪk ilhamla yazШlmШЬdШr. хstЪr ayrШ-ayrШ ЪsЪrlЪrin tЪhlilindЪ, istЪrsЪ dЪ ВШxarШlan ЖmumilЪЬdirilmiЬ hЧkmlЪrdЪ yetkin vЪtЪnpЪrvЪr bir alim ruhu duyulur. M.HЖseyn Q.Mu-sayevin ⌠ZЪngli saat■, ⌠SahildЪ■, S.RЪhimovun ⌠Ata vЪ oЭul■, ъ.Abbasovun ⌠NailЪ■, Y.ъzimzadЪnin ⌠MaraqlШ sЪ-yahЪt■, F. DЪrgahovun ⌠KЧmЪk■ vЪ baЬqa hekayЪlЪrin ide-ya-bЪdii xЖsusiyyЪtlЪrindЪn danШЬarkЪn ⌠uЬaq ЪdЪbiyyatШnШn ilk vЪ baЬlШca vЪzifЪsi insan zЪhmЪtinЪ vЪ yaradШcШlШЭШna dЪrin mЪhЪbbЪt oyatmaq■ olmalШdШr prinsipini Ъsas tutur, ЪmЪyi, zЪhmЪti, zЪmanЪyЪ uyЭun olan yaradШcШlШq mЪsЪlЪlЪrini uЬaq ЪdЪbiyyatШ ЖВЖn Ъn mЪnalШ, Ъn mЪzmunlu, dЪrin tЪsir gЖcЖnЪ malik mЧvzu hesab edirdi. M.HЖseyn heВ vaxt mЪhdud mЪsЪlЪlЪrlЪ mЪЬЭul olmamШЬ, yalnШz xalqШn mЪdЪni inkiЬafШ ilЪ maraqlanmШЬ, gЪnc nЪslin tЪrbiyЪsi sahЪsindЪki nailiyyЪt-lЪri tЪqdir etmiЬdir. O, uЬaq ЪdЪbiyyatШ mЪsЪlЪlЪrindЪ dЪ realizmi, inqilabi demokratik mЪzmunu, yЖksЪk sЪnЪtkarlШ-ЭШ, xЖsusilЪ dЪ dil vЪ Жslub ЪlvanlШЭШnШ, kiВik yaЬlШ uЬaqlara mЪxsus romantikanШ yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi. OnlaШ hЪyata baЭlamaqda ilk vЪ mЖqЪddЪs yolu ЪmЪkdЪ - zЪhmЪtdЪ gЧrЖrdЖ. вЖnki ЪmЪk, zЪhmЪt yeni mЪna vЪ mЪzmun kЪsb etmЪlidir. VaxtilЪ yalnШz yaЬamaq vasitЪlЪrindЪn biri olan ЪmЪk indi sevinc, fЪrЪh, qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪt mЪnbЪyinЪ ВevrilmiЬ, yaradШcШlШq sahЪlЪrindЪn biri olmuЬdur. Buna gЧrЪ dЪ M.HЖseyn ЪmЪk anlayШЬШnШ, mЖsbЪt amal vЪ ideal uЭrunda aparШlan mЖbarizЪlЪrin, yeni cЪmiyyЪtЪ uyЭun yeni insan tЪrbiyЪsi mЪsЪlЪlЪrinin ruhuna daxil etmЪyi vЪ bu sahЪdЪki fЪaliyyЪti uЬaqlardan baЬlamaЭШ Ъn dЖzgЖn vЪ ЬЪrЪfli yol hesab edirdi. OnlarШ ВЪtin vЪziyyЪtlЪrdЪ belЪ sarsШlmayan, mЪtin, mЪrd vЪ mЖbariz kimi yetiЬmЪsindЪ uЬaq ЪdЪbiyyatШnШn son dЪrЪcЪ tЪbliЭi tЪsir gЖcЖnЪ malik olduЭunu qeyd edirdi: ъmЪyin hЪr cЖr formasШ ЧlkЪmizdЪ yЖksЪk qiymЪtlЪndirilir. GЪnc nЪsildЪ dЪ bu qЪnaЪt yaran-malШdШr ki, zЪhmЪt hЪr zaman insan hЪyatШnШn ЪsasШnШ tЪЬkil etmiЬ, bЪЬЪr mЪdЪniyyЪti dЪ bЧyЖk zЪhmЪtlЪr sayЪsindЪ inkiЬaf vЪ tЪrЪqqi etmiЬdir. Bu tЪsЪvvЖrЖn ЪmЪlЪ gЪlmЪsindЪ mЪktЪblЪrin rolu Вox bЧyЖkdЖr. UЬaq ЪdЪbiyyatШ yaradШcШla-rШ ЪmЪyin kamil insan xarakteri yetiЬdirmЪkdЪ nЪ dЪrЪcЪdЪ qЖvvЪtli bir amil olduЭunu bir an belЪ unutmayШb, Чz ЪsЪr-lЪri ilЪ bu ЪmЪyЪ dЪrin mЪhЪbbЪt hissi tЪrbiyЪ etmЪlidirlЪr. Onun da pafosunu vermЪk bЪdii sЧz ustalarШmШzШn Ъn fЪxri vЪzifЪlЪrindЪn biridir■1.

M.HЖseyn uЬaq ЪdЪbiyyatШna hЪsr olunan ЪsЪrlЪrin mЧvzu yeknЪsЪqliyi ilЪ razШlaЬmШrdШ, ЪmЪk, tЪlim-tЪrbiyЪ xarakterli ЪsЪrlЪrin nЪinki azlШЭШnШ, hЪmВinin sambalШnШ da qeyri-kafi hesab edirdi. жstЪlik onu da gЧstЪrirdi ki, ЪmЪk mЧvzusunda bu sahЪdЪ Вoxdan ВalШЬan sЪnЪtkarlar belЪ ehtiyatlШ olmalШdШr, onlar Чz oxucularШnШn yaЬШnШ, bilik sЪviy-yЪsini vЪ psixologiyasШnШ nЪzЪrЪ almalШ, pedaqoji tЪlЪblЪrЪ ciddi riayЪt etmЪlidir, dilini, Жslubunu uЬaqlarШn sЪviyyЪsinЪ endirmЪlidir. ElЪ etmЪlidir ki, bu cЪhЪt sЪnЪtkarШ bЪsitliyЪ, primitivliyЪ yox, sadЪliyЪ yЧnЪltsin, uЬaq dЖnyasШna aparsШn. M.HЖseyn uЬaqlarШn cЪmiyyЪtЪ layiq yetiЬdirilmЪsinin kЖtlЪ-vi xarakter daЬШdШЭШnШ qeyd edirdi. Bu iЬdЪ mЪktЪbin, ailЪnin vЪ uЬaq ЪdЪbiyyatШnШn eyni dЪrЪcЪli rola, tЪsir gЖcЖnЪ malik olduЭunu gЧstЪrirdi. UЬaqlarШn tЪrbiyЪsi ilЪ mЪЬЭul olan sahЪlЪr mЖxtЪlif tЪsir formalarШna malik olsalar da mЪqsЪd, istiqamЪt birdir: cЪmiyyЪtЪ layiq gЪnc nЪsil tЪrbiyЪ etmЪk!

Bu da onu gЧstЪrirdi ki, ⌠M.HЖseynin gЧrЖЬlЪrindЪ qiymЪtli cЪhЪt √ bЪdiiliklЪ vЪhdЪtdЪ yaradШcШlШЭШn ideya-siyasi ЪsaslarШnШn inkiЬafШna xЖsusi ЪhЪmiyyЪt verilmЪsidir. Onun mЖlahizЪsincЪ, ЪdЪbiyyatШn inkiЬafШ onun bЪdii keyfiy-yЪtlЪrinin, ideya-siyasi mЖndЪricЪsinin dЪrinlЪЬmЪsi demЪk-dir. Buna isЪ yalnШz bir yolla, mЖЪllifin qeyd etdiyi kimi, bЪdii yaradШcШlШЭШ quruculuq iЬlЪri ilЪ daha sШx vЪ daha mЖkЪmmЪl ЬЪkildЪ ЪlaqЪlЪndirmЪk yolu ilЪ nail olmaq mЖmkЖndЖr■1.

M.HЖseynin tЪnqidВilik fЪaliyyЪti yalnШz ЪdЪbiyyat mЪsЪlЪlЪri ilЪ mЪhdudlaЬmШr. O, mЪdЪniyyЪt vЪ incЪsЪnЪtin, xЖsusilЪ dЪ teatr, kino, heykЪltЪraЬlШЭШn da bЪzi mЪsЪlЪlЪri haqqШnda fikir sЧylЪmiЬdir. Bu mЪsЪlЪlЪrЪ aid yazdШЭШ mЪqa-lЪlЪrdЪ dЪ onu yalnШz mЖasir ЪdЪbiyyat, sЪnЪt vЪ onun inki-Ьaf perspektivlЪri dЖЬЖndЖrmЖЬdЖr. ⌠SЪhnЪmizin gЧrkЪmli sЪnЪtkarШ■, ⌠Maqbet■, ⌠AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ■, ⌠GЧzЪl sЪnЪt ЪsЪri■, ⌠MЪrziyЪ ьirin rolunda■, ⌠KazШm Ziya■, ⌠HЖcum■, ⌠FЪrhad vЪ ьirin■, ⌠YaradШcШlШq vЪzifЪlЪrimiz■, ⌠AtayevlЪr ailЪsindЪ■, ⌠Tufan■, ⌠хki vaqif■, ⌠Otello■ mЪqa-lЪlЪri M.HЖseynin teatr sЪnЪti, mЖasir sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШ haqqШnda dЪrin biliyЪ malik olduЭunu aydШn gЧstЪrir. M.HЖseyn teatra bЧyЖk tЪrbiyЪ mЪktЪbi kimi baxШrdШ. AzЪrbaycan, rus vЪ qЪrbi Avropa dramaturgiyasШ ilЪ baЭlШ olan teatrШ, AzЪrbaycan musiqisinin, rЪssamlШq sЪnЪtinin inkiЬafШnda musiqi vЪ incЪsЪnЪt xadimlЪrinin yetiЬmЪsindЪ qЖdrЪtli vasitЪlЪrdЪn biri sayШrdШ. M.HЖseyn yazШrdШ ki, ⌠Teatr sinkretik bir sЪnЪtdir. Bu sЪbЪbЪ gЧrЪ dЪ teatrda ВalШЬan hЪr bir yaradШcШdan daha mЖkЪmmЪl bilik, daha aydШn fikir vЪ daha saЭlam bir dЖnyagЧrЖЬЖ tЪlЪb olunur■1.

M.HЖseynin teatrla ЪlaqЪdar yazdШЭШ mЪqalЪlЪrindЪ sЪhnЪ tЪrtibatШ, aktyor oyunu, rejissor iЬi, rЪssamlШq vЪ sairЪ haqqШnda da maraqlШ fikirlЪr vardШr. O, teatrШn qarЬШsШna qoyduЭu ВЪtin vЪ mЪsul vЪzifЪlЪri ЬЪrЪflЪ yerinЪ yetirdiyini tЪqdir etmЪklЪ yanaЬШ bu sahЪnin xarakterini, funksiyasШnШ dЪrindЪn baЬa dЖЬЪn, onu idarЪ edЪ bilЪcЪk hЪqiqi sЪnЪtkar uЭrunda fЪal mЖbarizlЪrdЪn biri olmuЬdur. 1945-ci ildЪ yaz-dШЭШ ⌠YaradШcШlШq vЪzifЪlЪrimiz■ mЪqalЪsindЪ bu cЪhЪti xЖsu-si qeyd edirdi: ⌠Teatr sЪnЪtinin sЪciyyЪsi mЖrЪkkЪbdir. Burada mЖxtЪlif ЖnsЖrlЪrin vЪhdЪti vЪ mЖtЪqabil tЪsiri vardШr. Bir tЪrЪfdЪn dramaturgiya, aktyor yaradШcШlШЭШ, o biri tЪrЪfdЪn isЪ rejissorun Жmumi Жslub mЪsЪlЪlЪrinЪ mЖnasi-bЪti, rЪssam xЪyalШnШn vЪ nЪhayЪt tamaЬaВШnШn bu vЪ ya baЬqa teatr ЪsЪrinЪ ЪlavЪsi, teatrШn nЪ dЪrЪcЪdЪ ВЪtin vЪ mЪsuliyyЪtli bir vЪzifЪ daЬШdШЭШnШ gЧstЪrmЪk ЖВЖn kafidir■2. M.HЖseyn teatr mЪdЪniyyЪti mЪsЪlЪlЪrindЪn danШЬarkЪn geyim, davranШЬ, hЪrЪkЪt, iЬШq, dekorasiya ilЪ yanaЬШ, yЖksЪk sЪhnЪ danШЬШЭШ mЪsЪlЪsinЪ xЖsusi diqqЪt verirdi. O, dЧnЪ-dЧnЪ qeyd edirdi ki, ⌠AzЪrbaycan dilinin bЖtЖn zЪnginlik-lЪrini mЪnimsЪmЪk hЪr bir aktyor ЖВЖn Ъn mЖhЖm ЬЪrtlЪr-dЪndir■3. Bu cЪhЪtdЪn o, A. M. ьЪrifzadЪ, KazШm Ziya kimi mЖqtЪdir aktyorlarШ nЖmunЪ gЧstЪrirdi: ⌠KazШm Ziya sЪhnЪdЪ hЪyati danШЬШqlara qЖvvЪtli meyl gЧstЪrir vЪ demЪk olar ki, hЪr zaman bЪdii surЪtlЪri Чz tЪbii vЪ real zЪminЪsi ilЪ baЭlamaЭa mЖvЪffЪq olur... O, teatr mЪktЪbindЪ vЪ studiya-da illЪrdЪn bЪri sЪhnЪ dili dЪrslЪri vermЪklЪ yeni kadrlar yaratmaq sahЪsindЪ dЪ tЪqdirЪlayiq iЬlЪr gЧrmЖЬdЖr■1. Dra-matik quruluЬ, rejissor iЬi ayrШ-ayrШ aktyorlarШn sЪhnЪ sЪnЪt-karlШЭШ, teatrШn AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ, rus vЪ qЪrbi Avropa dramaturgiyasШ ilЪ sШxШ ЪlaqЪsi, musiqi mЪdЪniyyЪti sahЪsin-dЪki xidmЪtlЪri vЪ s. problem mЪsЪlЪlЪr haqqШnda M.HЖ-seynin ЪdЪbi-tЪnqidi mЪqalЪlЪrindЪ bir sШra maraqlШ fikirlЪr, bu gЖndЪ Чz ЪhЪmiyyЪtini itirmЪyЪn mЖlahizЪlЪr vardШr. BЖtЖn bunlar onu gЧstЪrir ki, M.HЖseyn AzЪrbaycan ЪdЪ-biyyatШnШn saflШЭШ, inkiЬafШ uЭrunda fЪal mЖbariz olduЭu kimi, teatrШn da Ъn yaxШn dostu vЪ xeyirxahШ olmuЬdur. BЧyЖk Ъdib, gЧrkЪmli dramaturq, gЧzЪl tЪdqiqatВШ vЪ ЪdЪ-biyyatЬЖnas alim olan M.HЖseyn ЪdЪbi irsi bu gЖn dЪ Чz mЪzmunlu tЪsir gЖcЖnЖ saxlayШr vЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ-nШn inkiЬafШna mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrir.

M.HЖseyn eyni zamanda gЧzЪl publisist idi. SЪnЪtdЪ realizmin alovlu tЪbliЭatВШlarШndan olan M.HЖseyn ilk gЖn-dЪn hЪyatШ yenidЪn qurmaq, mЧhkЪm ЪsaslШ vЪ ЪzЪmЪtli tЪsЪrrЖfat yaratmaq uЭrunda gedЪn mЖbarizЪlЪrЪ cavab ve-rЪn bir sШra maraqlШ portret oВerklЪri, sЪyahЪt vЪ xatirat dЪf-tЪrindЪn fraqmentlЪri, yol qeydlЪri vЪ ЪmЪk mЧvzusunda yazdШЭШ publisist ЪsЪrlЪri ilЪ ictimai hЪyatШn Ъn maraqlШ, sЪciyyЪvi-tipik cЪhЪtlЪrini Ъks etdirir, qabaqcШl ideyalarШ tЪbliЭ edib yayШrdШ. HЪyatШn ЪzЪmЪtindЪn doЭan sevinc vЪ fЪrЪh hissinin vЪ xalqlar dostluЭunun tЪrЪnnЖmЖ, ailЪ-mЪiЬЪt mЪsЪlЪlЪri M.HЖseyn publisistikasШnШn Ъsas mЧvzularШndan idi.

M.HЖseynin publisist ЪsЪrlЪri xЪlqilik vЪ vЪtЪnpЪrvЪr-lik ideyalarШnШn tЪbliЭindЪ, mЖasir insani hЪyata, namuslu ЪmЪyЪ mЧhkЪm baЭlamaq iЬindЪ tЪbliЭat vЪ tЪЬviqatВШlШq rolu oynamШЬdШr. O, gЖclЖ estetik tЪsir gЖcЖnЪ malik olan ЪsЪrlЪri ilЪ nЪinki klassik publisistikanШn mЖtЪrЪqqi, qabaq-cШl ЪnЪnЪlЪrini yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirirdi, eyni zamanda ⌠sЪnЪtkar vЪ zaman■, ⌠yazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu■ probleminЪ ЧzЖnЪmЪxsus formada cavab verirdi. BЪdii yaradШcШlШЭШnda olduЭu kimi, elmi-publisist fЪaliyyЪtin-dЪ═ dЪ belЪ bir mЖasir fikri tЪbliЭ vЪ mЖdafiЪ edirdi ki, ЪdЪbiyyatda vЪ ЖmumiyyЪtlЪ, sЪnЪtdЪ insan problemi vЪ mЖasirlik anlayШЬШ mЪsЪlЪsi ilk yerdЪ dayanmalШdШr. Mehdi HЖseynЪ gЧrЪ sЪnЪtkar tarixi mЧvzuda yazanda da, ЪfsanЪvi √ fantastik mЪsЪlЪlЪrЪ Ъl atanda da ailЪ-mЪiЬЪt, Ъxlaq-tЪrbiyЪ vЪ psixoloji hadisЪlЪrdЪn bЪhs edЪndЪ dЪ heВ vaxt mЖasirlik taktШnШ itirmЪmЪlidir. 1930-cu ildЪ ⌠Kommunist■ qЪzetindЪ Вap etdirdiyi ⌠ьЪrЪflЪ■ oВerkindЪ bir zavodun ЪmЪk adamlarШndan bЪhs edilir. OnlarШn bir mЪqsЪd uЭrunda apardШqlarШ mЖbarizЪ fonunda ЪmЪk √ zЪhmЪt yarШЬШnШn yeni-yeni tЪzahЖr formalarШndan, ЪmЪyin ЬЪrЪf iЬinЪ ВevrilmЪsi mЪsЪlЪlЪrindЪn maraqlШ fakt vЪ hadisЪlЪr verir. ъmЪyi kollektivЪ mЪxsus vahid amil kimi gЧtЖrЪrЪk Жmumi-lЪЬdirЪn Ъdib zavodun qaynar ЪmЪk hЪyatШnda qazanШlan qЪhrЪmanlШqlarla fЪxr edЪn zЪhmЪt adamlarШnШn sevinc vЪ fЪrЪh hisslЪrindЪn sЧhbЪt aВШr. ⌠Burada hЪyat qaynayШr... zavod gurultular iВЪrisindЪ iЬlЪyir■1.

M.HЖseyn yaradШcШlШЭШnda publisistikaya gЖclЖ bir meyl, inam, yazШВШ qayЭШsШ vЪ mЪhЪbbЪt olmuЬdur. O, hadisЪlЪrЪ daha fЪal mЖnasibЪtinЪ, konkretliyinЪ vЪ xЖsusilЪ dЪ kЖtlЪviliyinЪ gЧrЪ bu ЪdЪbi sahЪni sevmiЬ vЪ ondan mЪharЪtlЪ istifadЪ etmiЬdir. HЪtta bЪdii ЪsЪrdЪ publisist Жslub gЧrЖb aЭШz bЖzЪnlЪrin dЪ ЪleyhinЪ olmuЬdur. MЪsЪlЪn, 1945-ci ildЪ yazdШЭШ vЪ ■ъdЪbiyyat■ qЪzetindЪ Вap etdirdiyi ⌠ъdЪbi mЪktublar■ mЪqalЪsindЪ nЪinki sШrf publisist ЪsЪr yazmaЭШn, eyni zamanda bЪdii ЪdЪbiyyatШn digЪr janrlarШnda bu ЪdЪbi sahЪdЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ etmЪyin tЪbii vЪ lazШmlШ olduЭunu gЧstЪrirdi: ⌠bЪzi tЪqidВilЪr deyir ki, yazШВШnШn romanШndakШ═ Ъn bЧyЖk nЧqsan onun hadisЪlЪrЪ aktiv mЖnasibЪtindЪdir. O, bu mЖnasibЪti Вox vaxt publisistika adlandШrШr. ъlbЪttЪ, tЪnqidВi yanШlШr. Bizim sЪnЪtimizdЪn bu xЖsusiyyЪti silib atmaq olmaz. HЪqiqi vЪ ehtiraslШ publisisti-kanШ zЪiflЪtmЪk yox, gЖclЪndirmЪk lazШmdШr. Alovlu publi-sistika Gertsen, Qorki, CЪfЪr CabbarlШ vЪ hЪtta Lev Tolstoy kimi Ъn mЖxtЪlif sЪnЪtkarlarШn bЪdii hЪrarЪtini soyutma-mШЬdШ. ЪksinЪ onlarШn ЪsЪrlЪrini bizim ЖrЪyimizЪ yaxШnlaЬdШr-mШЬdШr■.1

M.HЖseyn publisistikasШnШn gЖcЖ hЪm dЪ onun ictimai-siyasi xarakterindЪ, tЪbliЭi tЪsir qЖvvЪsindЪ idi. Bu ЪsЪrlЪr eyni zamanda Ъdibin ictimai-siyasi gЧrЖЬlЪrini ЧyrЪnmЪk iЬindЪ bЧyЖk ЪhЪmiyyЪtЪ malikdir. DigЪr tЪrЪfdЪn bu ЪsЪrlЪr yaxШn keВmiЬimizin ictimai-siyasi mЪnzЪrЪsinin, xalqШmШzШn mЪdЪni sЪviyyЪsini vЪ yЖksЪliЬini ЧyrЪnmЪk ЖВЖn mЖasir gЪncliyin ЪlindЪ Ъn dЪyЪrli vasitЪlЪrdЪn biridir. вЖnki Ъdibin yazШb-yaratdШЭШ dЧvrЖn bir sШra mЖhЖm, qabarШq, ictimai-ЪdЪbi hadisЪlЪri publisist ЪsЪrlЪrindЪ Чz bЪdii inikasШnШ tapmШЬdШr. ⌠YazШВШnШn Ъn birinci obyekti insan vЪ onun hЪyatШdШr, Ъn birinci qЪhrЪmanШ isЪ xalq vЪ onun mЖ-barizЪsidir■ prinsipinЪ hЪmiЬЪ sadiq qaldШЭШ ЖВЖn M.HЖseyn dЧvrЖnЖn Ъn gЧrkЪmli alim-publisisti kimi ЬЧhrЪt qazan-mШЬdШr. M.HЖseyn publisist fЪaliyyЪtinin Ъn qaynar, qШzЭШn dЧvrЖ mЖharibЪ illЪrinЪ tЪsadЖf edir. ъdibin ⌠CЪbhЪ xatirЪ-lЪri■, ⌠MЧcЖzЪ■, ⌠SatqШn■, ⌠QanlШ sular■, ⌠DЪniz qЪhrЪ-manlarШ■, ⌠QaliblЪr■, ⌠GЪlЪcЪyin kЪЬfi■, ⌠Bir ay vЪ bir gЖn■ ЪsЪrlЪrini hЪyЪcansШz oxumaq olmur.

⌠CЪbhЪ qЪhrЪmanlarШ■, ⌠Bir ay vЪ bir gЖn■ ЪsЪrlЪrindЪ Ъdibin gЖclЖ istedad vЪ bacarШЭШ, ilhamШ, xЪlqilik, mЖasirlik, vЪtЪnpЪrvЪrlik anlayШЬlarШnШ ЧzЖndЪ birlЪЬdirЪn saЭlam ten-densiyasШ, klassiklЪrЪ mЪxsus gЖclЖ sЪnЪtkarlШЭШ gЧrЖnЖr. GЧzЪl bЪdii ЪsЪr tЪsiri baЭШЬlayan bu oВerklЪr tЪbiiliyi, sadЪ Жslubu, dil ЪlvanlШЭШ ilЪ bЪdii publisistikanШn gЧzЪl nailiyyЪt-lЪrindЪn sayШlШr. AdlarШ ВЪkilЪn bu ЪsЪrlЪrin hЪr birindЪ vЪtЪnЪ, ana dilinЪ, milli mЪdЪniyyЪtЪ sonsuz mЪhЪbbЪt hissi ifadЪ olunmuЬdur. Bu ЪsЪrlЪrdЪ xalqla, mЖqЪddЪs torpaqla baЭlШlШq, vЪtЪnin hЪr qarШЬШnШ qorumaq ehtirasШ, odlar yurdu AzЪrbaycanШn Ьan-ЬЧhrЪti ilЪ fЪxr etmЪk, onu tЪbliЭ vЪ tЪrЪn-nЖm etmЪk meyli ilk yerdЪ dayanШr. Bu cЪhЪt ЖmumiyyЪtlЪ M.HЖseynin bЖtЖn yaradШcШlШЭШna xasdШr. BЧyЖk vЪ kiВikli-yindЪn asШlШ olmayaraq mЖasir bЪdii ЪsЪrlЪrdЪn belЪ keyfiy-yЪtlЪr tЪlЪb edЪn Ъdib hЪlЪ 1948-ci ildЪ yazШrdШ: ⌠MЪn istЪr-dim ki, bundan sonra yaradacaЭШmШz ЪsЪrlЪrdЪ dЧvrЖmЖzЖn hЪqiqi qЪhrЪmanlarШ, qШzЭШn hЪyatШmШz, ЪzЪmЪtli quruculuq iЬlЪrimiz, sЪnaye, kЪnd tЪsЪrrЖfatШ, elm vЪ mЪdЪniyyЪt sahЪsindЪki tarixi qЪlЪbЪlЪrimiz Чz yЖksЪk bЪdii Ъksini tap-sШn... MЪn istЪrdim ki, respublikamШzШn gЖndЪn-gЖnЪ gЧzЪllЪ-ЬЪn mЪnzЪrЪsi, xalqШmШzШn durmadan artan maddi vЪ mЪnЪvi qЖdrЪti yaradacaЭШmШz bЪdii lЧvhЪlЪrdЪ Чz heyrЪtamiz tЪsvi-rini tapa bilsin■1. M.HЖseyn bunu yalnШz bЪdii ictimaiy-yЪtdЪn tЪlЪb etmirdi, ЧzЖnЪ dЪ hЪmin tЪlЪbkarlШqla yana-ЬШrdШ. YaratdШЭШ ЪsЪrlЪrin xЪlqi vЪ beynЪlmilЪl cЪhЪtdЪn kamil olmasШna xЖsusi fikir verirdi.

M.HЖseyn ЪdЪbiyyata yalnШz bЪdii ЪsЪr kimi baxmШrdШ. Onu dЧyЖЬkЪn, mЖasir hadisЪlЪrlЪ, onlarШn inkiЬaf qanunlarШ vЪ qanunauyЭunuqlarШ ilЪ baЭlШ dЪyiЬЪn, tЪkmillЪЬЪn tЪsir-edici sЪnЪt kimi qЪbul edirdi. вox haqlШ yazШrdШ ki, ⌠hЪr bir ЪdЪbiyyatШn qЖdrЪti vЪ dЧyЖЬ qabiliyyЪti bЧyЖk hadisЪlЪr baЬ verЪn zamanlarda daha tez bЪlli olur. FШrtШna qoparkЪn Чz sЖkanШnШ ЪldЪ mЧhkЪm saxlayan kapitan kimi Ъsil yЖksЪk ЪdЪbiyyatШn yaradШcШlarШ da belЪ sarsШntШlar dЧvrЖndЪ baЬlarШ-nШ itirmЪdЪn qЪhrЪmanlШqla Чz sЪslЪrini ucaltdШlar■2. ⌠CЪbhЪ xatirЪlЪri■ oВerkindЪ Ъdibin mЖvЪffЪqiyyЪtlЪri mЪhz bununla ЪlaqЪdardШr. Onun mЖasir vЪziyyЪtdЪn, qabarШq vЪ aktual hadisЪlЪrdЪn vaxtШnda, qabaqcШl ideyalar sЪviyyЪsindЪ nЪticЪ ВШxarmaq mЪharЪtindЪn asШlШ olmuЬdur. ъdibin ⌠DЪniz qЪhrЪmanlarШ■ oВerkindЪ dЪ bu xЖsusiyyЪt Вox gЖclЖdЖr. ⌠Neft daЬlarШ■ adШ ilЪ mЪЬhur olan kiВik bir adada gedЪn bЧyЖk √ qШzЭШn ЪmЪkdЪn, fЪdakar insanlarШn namuslu ЪmЪyindЪn bЪhs edilir.

Neft sЪnayesi, onun fЪdakar, namuslu insanlarШ M.HЖ-seyni Вoxdan maraqlandШrmШЬ, ⌠AbЬeron■, nisbЪtЪn dЪ ⌠SЪ-hЪr■ romanlarШnda bu zЪhmЪt bahadШrlarШnШn bЪdii obrazШnШ yaratmШЬdШr. 1961-ci ildЪ bitirdiyi ⌠DЪniz qЪhrЪmanlarШ■ oВerki dЪ Ъdibin mЖvЪffЪqiyyЪtli ЪsЪrlЪrindЪndir. AltШ kiВik hissЪdЪn ibarЪt bu oВerkin Ъsas ideyasШnШ ЧlkЪnin sЪnaye qЖdrЪtinin artШrШlmasШnda neftin bЧyЖk ЪhЪmiyyЪtini dЪrk edЪn adamlarШ yeni-yeni neft yataqlarШ kЪЬf etmЪk, bol mЪhsullu tЪzЪ quyular qazanmaq, sЪnaye iЬВilЪri qarЬШsШnda duran vЪzifЪlЪri ЬЪrЪflЪ vЪ vaxtШnda yerinЪ yetirmЪk sahЪsindЪki qШzЭШn ЪmЪk fЪaliyyЪtinin tЪrЪnnЖmЖ tЪЬkil edir. M.HЖseyn ⌠DЪniz qЪhrЪmanlarШ■ oЬerkindЪ namuslu ЪmЪk-lЪ ad-san qazanmaЭШn, ucalШЭШn mЖmkЖn olduЭu ideyasШnШ konkret hЪyat hadisЪlЪri ilЪ asanlaЬdШrmШЬdШr. ъsЪrdЪ xarakter etibarilЪ bir-birlЪrindЪn fЪrqli, lakin ЬЖuru, ideya-larШ, halal zЪhmЪtlЪri ilЪ vahid bir mЪqsЪdЪ xidmЪt edЪn Qurban Abbasov, ъjdЪr SadШqov, MЖrvЪt Abbasov kimi dЪniz bahadШrlarШ belЪ fЪdakar insanlarШn tipik nЖmayЪndЪ-lЪri kimi tЪsvir olunur. ъdib yazШr: ⌠MЪn cavan buruq ustasШ MЖrvЪt Abbasovla tanШЬ oldum. O, sadЪ iЬ libasШ geymiЬ ortaboylu, qarayanШz bir oЭlandШr. Onun tЪrcЖmeyi-halШ gЪnc buruq ustalarШndan ЪksЪriyyЪti ЖВЖn sЪciyyЪvidir... Abbasov ilk dЪfЪ neft mЪdЪnlЪrinЪ ayaq basanda adi fЪhlЪ olmuЬ vЪ Вox az bir mЖddЪtdЪ qazmaВШlШq sЪnЪtinin mЖrЪk-kЪb ЖsullarШnШ ЧyrЪnmiЬdir. Onu aВШq dЪnizЪ hЪm bacarШЭШ, hЪm cЪsarЪti gЪtirib ВШxarmШЬdШr■1. ъmЪyin ЬЪrЪf iЬi olmasШ ideyasШnШ tЪbliЭ edЪn bu oВerk bЧyЖk tЪrbiyЪvi ЪhЪmiyyЪtini indi dЪ saxlamaqdadШr.

M.HЖseynin publisistikasШ dilinin axШcШlШЭШ vЪ sadЪliyi, obrazlШlШЭШ mЖЪyyЪn mЪnada dramatikliyi ilЪ diqqЪti cЪlb edir. O, hЪr bir publisist ЪsЪri ЖВЖn gЧtЖrdЖyЖ mЧvzunun xarakterinЪ uyЭun ЪdЪbi priyom vЪ forma tapШr. HЪyat hadisЪlЪrini sadЪ, lakin maraqlШ vЪ aydШn sЖjet xЪttindЪ inkiЬaf etdirir. ⌠QaliblЪr■, ⌠Sarvan■, ⌠GЪlЪcЪyin kЪЬfi■, ⌠NeftВi qШzlar■ Ъdibin bu qЪbildЪn olan ЪsЪrlЪrindЪndir. ⌠GЪlЪcЪyin kЪЬfi■, ⌠QaliblЪr■ oВerklЪrindЪ qaynar ЪmЪk hЪyatШ, mЪqsЪdli insanlarШn fЪrdi xЖsusiyyЪtlЪri, Ъsil insana xas olan sadЪlik, mehribanВШlШq, xeyirxahlШq kimi Жlvi, insani sifЪtlЪri, yЖksЪk daxili alЪmlЪri Ъlvan boyalarla ifadЪ edilir. ⌠GЪlЪcЪyin kЪЬfi■ndЪ tЪqdim olunan kЪЬfiyyatВШ geoloq vЪ qoca buruq ustasШ ЪmЪk adamlarШnШn tipik nЖmayЪndЪ-lЪridir. Bir saatШn, bir dЪqiqЪnin qЪdrini bilЪn belЪ insanlar yazШzВШnШn ilham sЖzgЪcindЪn keВЪrЪk tЪqdim vЪ tЪbliЭ olunurlar. ъdЪbiyyatЬЖnas Famil Mehdi haqlШ yazШr ki, ⌠M.HЖseynin ⌠DЪniz qЪhrЪmanlarШ■, ⌠GЪlЪcЪyin kЪЬfi■ oВerklЪrinin qЪhrЪmanlarШ yenilik hissi ilЪ yaЬayШr, kЪЬflЪr edir, ЧlkЪni ЬЧhrЪtlЪndirmЪyЪ ВalШЬШr. QЪhrЪmanlar hЪm elmi tЪkliflЪrЪ laqeyd yanaЬan, ⌠aЭrШmaz baЬШna buz baЭlamaq istЪmЪyЪn■ adamlarla, hЪm dЪ tЪbiЪtin ЧlЖm qoxulu qЖvvЪ-lЪri ilЪ qarЬШlaЬШrlar. MЪnЪvi cЪhЪtdЪn gЖclЖlЪr qalib gЪlirlЪr. M.HЖseynin mЖsbЪt obrazlarШ istedadlШ yazШВШ qЪlЪminin mЪhsuludur. Bu qЪhrЪmanlar bЧyЖk ideyalarla yaЬadШqlarШ, bu ideyalarШn hЪyata keВirilmЪsi ЖВЖn Ъsil fЪdakarlШq nЖmunЪsi gЧstЪrdiklЪrinЪ gЧrЪ oxucunun da nЪzЪrindЪ bЧyЖyЖr■1.

M.HЖseyn publisist ЪdЪbiyyata hЪyatШn qaynar, dur-madan inkiЬaf edЪn, yЖksЪlЪn mЪnzЪrЪsini Ъks etdirЪn ЪdЪbi sahЪ kimi baxШrdШ. ZЪhmЪt adamlarШnШn fЪdakar ЪmЪyini tЪrЪnnЖm etmЪyi, hЪyatШn etik, estetik vЪ mЪfkurЪvi pafosu-nu Ъks etdirmЪyi onun baЬlШca mЧvzusu hesab edirdi: ⌠ъgЪr biz dЧvrЖmЖzЖn estetik kateqoriyalarШndan danШЬШrШqsa vЪ gЧzЪllik anlayШЬШnШn Ъsil mahiyyЪtini tЪyin etmЪk zЪrurЪti duyuruqsa, bЧyЖk bir hЪqiqЪti gЧrmЪliyik: insan hЪm Чz mЪnЪvi alЪmi, hЪm dЪ yaradШcШ ЪmЪyi ilЪ gЧzЪllik mЪfhu-munun Ъn real vЪ Ъn canlШ tЪcЪssЖmЖdЖr. MЪn hЪtta ideal qЪhrЪman sЧzlЪrini iЬlЪtmЪkdЪn dЪ qorxmuram■1. O ЧzЖnЖn ЪdЪbi fЪaliyyЪtinЪ dЪ bu prinsiplЪ yanaЬШr. YazdШЭШ hЪr bir publisist ЪsЪrin taleyini onun hЪyat sШnaЭШnda qazandШЭШ mЖvЪffЪqiyyЪtlЪ ЧlВЖrdЖ.

M.HЖseynin ⌠Bir ay vЪ bir gЖn■ ЪsЪri AzЪrbaycan pub-lisist ЪdЪbiyyatШnШn gЧzЪl nЖmunЪlЪrindЪn sayШlШr. Bu ЪsЪr qЖdrЪtli vЪ qЖvvЪtli ЧlkЪsi ilЪ fЪxr edЪn sЪnЪtkarШn elmi vЪ bЪdii tЪfЪkkЖrЖnЖn mЪhsuludur. M.HЖseyn TЖrkiyЪ sЪfЪrindЪn aldШЭШ tЪЪssЖratШnШ gЖclЖ ictimai xadim, bЧyЖk alim-publisist vЪ qЖdrЪtli yazШВШ kimi tЪqdim edir. TЖrkiyЪ-nin ictimai-siyasi, iqtisadi-mЪdЪni hЪyatШ ilЪ mЖxtЪlif peЬЪ, sЪnЪt, elm-maarif vЪ mЪdЪniyyЪt xadimlЪri, sadЪ zЪhmЪt adamlarШ ilЪ tanШЬ olan Ъdib sЪyahЪt dЪftЪrindЪki fraqmentlЪ-ri gЖndЪlik formasШnda tЪqdim edir. HЪr ЬeyЪ hЪssas sЪnЪt-kar gЧzЖ ilЪ baxan Ъdib, sЖlh, azadlШq-demokratiya, xalqШn xoЬbЪxtliyi naminЪ atШlan bir kiВik addШmШ belЪ sevinclЪ qarЬШlayШr. Mustafa Kamal AtatЖrk, sЪhnЪ xadimi Cuneyn KЧkВer haqqШndakШ qeydlЪrindЪ bu cЪhЪtlЪr aВШq gЧrЖnmЪk-dЪdir. ъsЪrin mЪrkЪzindЪ hadisЪlЪrЪ Ъsil sЪnЪtkar gЧzЖ ilЪ baxan vЪ mЖnasibЪt bЪslЪyЪn M.HЖseynin mЪЭrur publisist obrazШ dayanШr. YaxЬШnШ da, pisi dЪ eyni tЪmkinlЪ qЪlЪmЪ alan Ъdib yazШr: ⌠hЪr bir ЧlkЪdЪ olduЭu kimi burada da Чz xalqШnШn tarixini, milli adЪt-ЪnЪnЪlЪrini sevЪn fЪdakar insanlar olduЭuna mЪnim ЪvvЪldЪn dЪ heВ bir ЬЖbhЪm yox idi■2.

⌠Bir ay vЪ bir gЖn■ ЪsЪrindЪ yalnШz bЪdiilik, sЪnЪtkarlШq gЖclЖ deyildir. O, Чz dЪrin ideyasШ, xЪlqilik vЪ yЖksЪk vЪtЪnpЪrvЪrlik hissi ilЪ qЖdrЪtli kamil ЪsЪrdir. ⌠Bir ay vЪ bir gЖn■Жn mЪziyyЪti hЪm dЪ publisistika qanunlarШna, realizm prinsiplЪrinЪ tam cavab vermЪsindЪ, tЪbliЭi tЪsir gЖcЖndЪdir. Bu mЪnada Ъdibin ilk ЪvvЪl tЖrk xalqШnШn azadlШЭШ uЭrunda mЖbarizЪ aparan AtatЖrkЖ xatШrlamasШ tЪsadЖfi deyildir: ⌠MЪn ... AnqaranШn gecЪ iЬШqlarШna baxШrdШm. ElЪ bil rЪnga-rЪng muncuqlarШ parШldaЬan nЪhЪng bir boyunbaЭШ qШrШlШb dЖzЪ sЪpЪlЪnmiЬdi. SapШndan qopmayan bir cЪrgЪ muncuq isЪ dЖzЖnЪ uzanШb gedirdi. MЪn dostlarШmdan soruЬdum:

-          Bu, yЪqin ki, kЖВЪdir, deyilmi?

-          BЪli, - dedilЪr, - AtatЖrk caddЪsi!..

Sonralar AnqaranШn vЪ ЖmumiyyЪtlЪ, TЖrkiyЪnin hЪyatШ ilЪ yaxШndan tanШЬ olduqda, mЪn ЬЪhЪrin bu gecЪ mЪnzЪrЪsindЪ nЪ isЪ simvolik bir mЪna gЧrmЪyЪ baЬladШm: TЖrkiyЪnin istiqlaliyyЪtini

⌠Bir ay vЪ bir gЖn■ elmi, bЪdii vЪ siyasi publisist Жslubda yazШlmШЬdШr. Burada hadisЪlЪrЪ, vЪziyyЪt vЪ konkret olaraq adi detallara da aВШq yazШВШ gЧzЖ ilЪ yanaЬmaq vЪ onlarШ ictimai mЖnasibЪtlЪr ЪhatЪsindЪ tЪhlil edib aydШnlaЬdШrmaq meyli Вox gЖclЖdЖr. M. HЖseyn bu ЪsЪrindЪ nasir vЪ ЪdibdЪn daha Вox sosioloq, tЪnqidВi vЪ alim kimi ВШxШЬ edir. GЧrdЖyЖ vЪ tЪsadЖf etdiyi hЪr bir hadisЪyЪ obyektiv vЪ dЖzgЖn qiymЪt vermЪyi bacarШr. GЧrkЪmli yazШВШ vЪ alim Mir CЪlal haqlШ yazШr ki, ⌠O, (M.HЖseyn - A.A.) gЖndЪlik ЪmЪli iЬindЪ dЪ, yaradШcШlШq masasШnШn arxasШnda da, mЪtbuat sЪhifЪlЪrindЪ dЪ, Dehli, VarЬava kimi xarici ЬЪhЪrlЪrin ЪdЪbiyyat kЖrsЖsЖndЪ dЪ qЖdrЪtli elmi vЪ bЪdii ЪdЪbiyyatШnШ, onun xЪlqilik, beynЪlmilЪlВilik, humanizm, sЖlhsevЪrlik prinsiplЪrini lЪyaqЪtlЪ vЪ mЪharЪtlЪ tЪmsil edir■1.

MЖasir insanШ, xЖsusilЪ gЪncliyi bЧyЖk vЪtЪnpЪrvЪrliyЪ, hЪqiqi vЪtЪndaЬlШЭa sЪslЪyЪn, ЪmЪyЪ, zЪhmЪtЪ dЪrin ehtiram oyadan, gЖnЖn sЪsini, zamanШn ruhunu ifadЪ edЪn M.HЖ-seyn publisistikasШ indi dЪ ЧzЖnЖn tЪsir gЖcЖnЖ saxlayШr, mЖasir ЪdЪbiyyata lЪyaqЪtlЪ xidmЪt gЧstЪrir.

M.HЖseynin 30 ildЪn artШq bir dЧvrЖn (1926-1964) ЪdЪ-bi problemlЪrinЪ hЪsr olunan tЪnqidi vЪ publisist fЪaliyyЪtini bir mЪqalЪdЪ tam tЪhlil vЪ ЬЪrh etmЪk Вox ВЪtindir. ъvvЪlЪn, bu mЧvzu Вox sahЪlidir, mЖxtЪlif elmi, nЪzЪri vЪ ЪdЪbi-bЪdii problemlЪrin hЪlli, izahШ ilЪ baЭlШdШr. ъhatЪ etdiyi dЧvrЪ gЧrЪ geniЬdir. DigЪr tЪrЪfdЪn, bЧyЖk bir dЧvrЖn Ьeir, nЪsr, drama-turgiya, tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШq mЪsЪlЪlЪrini, onlarШn ВoxВalarlШ janrlarШnШ ЧzЖndЪ birlЪЬdirЪn, ЪdЪbiyyatШmШzШn ЧyrЪniЬ, axtarШЬ ВalarШnШ, eniЬli-yoxuЬlu gЖnlЪrini, sЖrЪtli inkiЬafШ vЪ ucalШЭШnШ ЪhatЪ edЪn M.HЖseynin ЪdЪbi-tЪnqidi gЧrЖЬlЪri ayrШca tЪdqiqat iЬidir. Bu mЪqalЪdЪ M. HЖseynin tЪnqidi fЪaliyyЪtinin yalnШz Ъsas problemlЪri, mЧvzularШ, yaradШcШlШЭШnШn qabarШq cЪhЪtlЪri ЬЪrh olunmuЬdur.

 

BakШ - 1983

═

 

ьeхrdЪn═ sЧz═ dЖЬЪndЪ

 

 

 

Жasirlik vЪ tarixilik haqda Вox yazШlШb. ъslindЪ hЪr ikisi doЭuluЬu, ilk yaranma faktШna gЧrЪ bir kЧkdЪn olub, mЖrЪkkЪb, ziddiyyЪtli, narahat dЖnyanШn bir yerЪ cЪm olan milli, bЪЬЪri, fЪrdi vЪ sosial dЖЬЖncЪlЪrinin doЭurduЭu Вox planlШ, ЪsasЪn dЪ baЬШ bЪlalШ fikir zЪncirinin iki ucu-tЪrЪfidir. Fikir insana xasdШr. DemЪli, fikir insandШr, insan isЪ canlШ tarixdir. ⌠TarixdЪ insan, insanda tarix■ bura-dan yaranШb. Bu gЖn tarix olan dЖnЪn ЖВЖn mЖasir, yaxud bu gЖn mЖasir olan sabah ЖВЖn tarixdir. Tarixin qЖdrЪt vЪ ЪzЪmЪtindЪ mЖasirliyin yaradШcШ, sЪmЪrЪli fЪaliyyЪti Ъsas gЧstЪrici olub.═ Bu da o demЪkdir ki, kamil mЖasirlik, ulu, dЪyЪrli tarix yaradШr. MЖasirliyin Ъsas mЖstЪqim atributu olan ЬЪxsiyyЪt vЪ xarakterlЪr az da olsa, hЪmiЬЪ olub, bu gЖn dЪ var. BelЪ insanlarШn ilk mЪziyyЪti mЧhkЪm mЪslЪk, amal sahibi, gЖclЖ vЪtЪndaЬlШq hissinЪ malik olmalarШ, mЪnЪvi-Ъxlaqi cЪhЪtdЪn kamillik zirvЪsinЪ ucalmalarШ, milli-bЪЬЪri ruhda formalaЬmalarШdШr. YaradШcШlШq sahЪlЪrinin mЖxtЪlifli-yindЪn, fЪaliyyЪt dЪrЪcЪlЪrinin Вox sahЪliliyindЪn asШlШ olma-yaraq bЖtЖnlЖklЪ═ xЪlqi vЪ bЪЬЪri mЧvqedЪ dayanan, bir kЧkdЪn olan, milli ruh vЪ milli zЧvqdЪn qidalanan ЬЪxsiyyЪt vЪ xarakterlЪr ЪzЪli vЪ ЪbЪdi olaraq mЪnsub olduЭu vЪtЪnЪ, millЪtЪ baЬucalШЭШ gЪtirdiklЪri ЖВЖn canlШ tarix, mЪdЪniyyЪt, vЪtЪn rЪmzinЪ ВeviriblЪr. Bu mЪnada ЬЪxsiyyЪt, zamanШn tЪlЪbi, vЪtЪnin ehtiyacШdШr. ⌠хndi elЪ oЭul istЪyir vЪtЪn ki, dЖЬmЪnlЪrin═ baЬШna alov tЧksЖn dilindЪn, qalxШb Savalan daЭШna bir millЪtin dЪrdini bЖtЖn ьЪrqЪ baЭШrsШn... хndi elЪ oЭul istЪyir vЪtЪn ki, diЬi ilЪ zЪnciri qШra bilsin, sЖngЖ qaba-ЭШnda sinЪsi ilЪ dura bilsin, aЭШr tanklarШ Ъritsin nЪfЪsi...■. Bu sЪtirlЪr bЖtЖn ruhu, mЪnЪviyyatШ ilЪ vЪtЪninЪ, millЪtinЪ baЭlШ olan, ЧtЪn Ъsrin birinci yarШsШnda, ArazШn o tayШnda Ъzab-ЪziyyЪtlЪrlЪ AzЪrbaycan Ьeirinin gЧzЪl nЖmunЪlЪrini yaradan ъli FitrЪt, хbrahim Zakir,═ Mirmehdi═ вavuЬi, ъli TudЪ, Hilal Nasiri, MЪdinЪ GЖlgЖn, HЧkЖmЪ BЖlluri vЪ digЪr sЪnЪtkarlar arasШnda ЪsЪrlЪrinin yЖksЪk ideyalШlШЭШ, bЪdii siqlЪti ilЪ fЪrqlЪnЪn, klassik AzЪrbaycan Ьeir mЪkanШnda ustad sЪnЪtkar kimi aydШn gЧrЖnЪn, ЬЪxsiyyЪt olmaЭa layiq, xarakter bir Ьairin lЪkЪsiz vЪ boyasШz haqq sЪsidir. MЪn onu da bilirЪm ki, bu nЪhЪng sЪnЪtkar haqqШnda Вox yazШlШb. чzЖ demЪsЪ dЪ yazШlmШЬlarШn heВ biri Ьairin narahatlШЭШna sakitlik gЪtirЪ bilmЪyib, onun yarШm ЪsrdЪn Вox qЪlbindЪ, hiss vЪ dЖЬЖncЪlЪrindЪ gЪzdirdiyi vЪtЪn hЪsrЪti, vЪtЪn atЪЬini sЧndЖ-rЪ bilmЪyib. BalaЬ AzЪroЭlunu bЧyЖk Ьair elЪyЪn bax bu bЧyЖk VЪtЪn hЪsrЪti olub. Onu poetik zirvЪlЪrЪ ucaldan da, qocaldan da bu hiss olub. O, qЪlbindЪ gЪzdirdiyi hissi aВmaq, ifadЪ etmЪk ЖВЖn sЧz axtara-axtara Ьairlik-sЪnЪt zirvЪsinЪ ucalШb. HЪlЪ dЪ axtarШr. HЪlЪ dЪ ucala-ucala irЪlilЪyir. ArtШq BalaЬ AzЪroЭlu═ bЧyЖk, gЖclЖ poetik mЪktЪb olsa da, yenЪ dЪ axtarШr. AxtardШЭШ, gЧrmЪk istЪdiyi o taylШ, bu taylШ AzЪrbaycanШn birlЪЬib vahid dЧvlЪt olmasШdШr.

BalaЬ AzЪroЭlu mЖasir AzЪrbaycan poeziyasШnШn gЧr-kЪmli nЖmayЪndЪlЪrindЪn biridir. хctimai hЪyatШn elЪ mЖhЖm-aktual sahЪsi yoxdur ki, BalaЬ AzЪroЭlu ona Чz mЖnasibЪtini bildirmЪsin. ъfsanЪ vЪ folklor mЧvzularШnda yazanda da, tarixЪ vЪ mЖasir hЪyat mЪsЪlЪlЪrinЪ mЖraciЪt edЪndЪ dЪ, ЬЪrq vЪ ЖmumЪn xarici ЧlkЪ xalqlarШnШn hЪyatШnШ qЪlЪmЪ alanda da o, azadlШq, vЪtЪn, xalq, sЖlh vЪ demokra-tiya kimi bЪЬЪri hisslЪrЪ sadiq qalШr, Чz mЖqЪddЪs idealШnШ CЪnubi AzЪrbaycan xalqШnШn azadlШq uЭrunda apardШЭШ inqilabi mЖbarizЪsi ilЪ, bu mЖbarizЪnin zЪngin qЪhrЪmanlШq tarixi ilЪ baЭlayШr, onu mЖasir insanШn yЖksЪk Ъxlaqi═ keyfiyyЪtlЪri, istЪklЪri, tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ fonunda tЪrЪn-nЖm edir.

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭa 1937-ci ildЪ baЬlamШЬ vЪ hЪmin ildЪ ⌠AddШmlar■ vЪ ⌠Dnepr■ adlШ ЬeirlЪrini Вap etdir-miЬdir. Bu ЬeirlЪr yalnШz tЪbiiliyi, sЪmimiliyi vЪ obrazlШlШЭШ ilЪ deyil, hЪm dЪ gЖclЖ ЬЪkildЪ tЪbliЭ etdiyi vЪtЪnpЪrvЪrliyi ilЪ diqqЪti cЪlb edir. Bu ilk ЪsЪrlЪrindЪ BalaЬ AzЪroЭlu ЧzЖnЖn sЪnЪtkar qЖdrЪtini nЖmayiЬ etdirЪn, gЪlЪcЪk arzularШndan xЪbЪr verЪn bir Ьair kimi ВШxШЬ edir:

... MЪnim arzum odur ki, bir oЭul kimi

KaЬ bu ВЪtinliyЪ dЧzЪ bilЪydim,

VЪtЪnЪ sevgiЛХ, elЪ sevgiЛХ

KЧnЖl sЧzlЪrimi yaza bilЪydim.

════════════════════════════ (⌠AddШmlar■)

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn ilk aВШq vЪ ciddi mЪrhЪ-lЪsi хran mЖhitilЪ baЭlШdШr. ьair irtica yuvasШnda az bir mЖddЪtdЪ yazdШЭШ ⌠XЪzЪr, ay XЪzЪr■, ⌠Karvan■, ⌠TЪzЪ meydan■, ⌠ьeyx SЪfi mЪqbЪrЪsi■ vЪ s. kimi ЪsЪrlЪrindЪ tЪrЪnnЖm, tЪsvir yolunu tutan, sadЪcЪ olaraq hЪyat hadisЪ-lЪriniМ obrazlШ ЬЪrhini verЪn bir Ьair kimi ВШxШЬ edir. Lakin 1941-ci ildЪn baЬlayaraq bЖtЖn хranШ bЖrЖyЪn irticaya, fana-tizmЪ, cЪhalЪt vЪ ЧzbaЬШnalШqlara qarЬШ qЪtiyyЪtlЪ mЖbarizЪ aparШr. HЪyatШn saЭlam Ъxlaq normalarШnШn, milyonlarla zЪhmЪtkeЬ insanШn haqlШ tЪlЪblЪrinin mЖdafiЪsinЪ qalxШr. хranda olduЭu sЪkkiz ilin mЖddЪtindЪ BalaЬ AzЪroЭlu tЪsvir, tЪrЪnnЖm vЪ ciddi etrirazlardan kЪskin vЪ qЪti tЪlЪblЪrЪ doЭru═ sЖrЪtli bir inkiЬaf yolu keВir, ⌠хnqilab ЬairiyЪm■ Ьeiri ilЪ CЪnubi AzЪrbaycanda milli azadlШq vЪ demokratik xalq hakimiyyЪti uЭrunda gedЪn mЖbarizЪlЪrdЪ bЪrkiyЪn yeni inqilabi poeziyanШn ЪsasШnШ qoyur vЪ onun manifestini yaradШr.

MЪn nЪ Ьah, nЪ sultan, nЪ yaraЬШq, nЪ ziynЪt,

NЪ ЪfsanЪ, nЪ mЪlЪk, nЪ saray, nЪ sЪltЪnЪt...

NЪ peymanЪ, nЪ saqi, nЪ ЬЪrab ЬairiyЪm,

AzadlШЭШn carВШsШ inqilab ЬairiyЪm.

════════════════ (⌠хnqilab ЬairiyЪm■)

GЧrkЪmli ЪdЪbiyyatЬЖnas alim B. NЪbiyev haqlШ yazШr ki, ⌠ъn isti═ yay gЖnЖndЪ uzun mЖddЪt tЪЬnЪ qalmШЬ yolВu bir iВim suyu yarШmВШq qoymadan necЪ baЬШna ВЪkirsЪ, AzЪroЭlunun CЪnub ЬeirlЪrini dЪ ЪlinЪ aldШnmШ, ilk misralarШ-nШ oxudunmu daha yerЪ qoya bilmЪzsЪn. SЪn onu mЖtlЪq axШradЪk oxumalШsan, xЖsusЪn ⌠ElЪ oЭul istЪyir VЪtЪn■ kimi klassik bir ЪsЪr olanda1.

BalaЬ AzЪroЭlu insanlarШn hЖququnu tapdalayan═ irti-caВШ qЖvvЪlЪrin hЪqiqi simasШnШ daha aydШn gЧrdЖyЖ ЖВЖn ЧzЖnЖ ⌠FЪlЪklЪrin hЪsrЪt ВЪkdiyi afitab Ьairi■ adlandШrШr, mЖqЪddЪs xalqШnШn═ qЪhrЪmanlШq ЪnЪnЪlЪrinЪ sadiq qalШr. BalaЬ AzЪroЭlunun yaradШcШlШЭШnШ iki yerЪ ayШrmaq olar. 1946-cШ ilЪ qЪdЪr ЪsasЪn хran AzЪrbaycanШndakШ fЪaliyyЪt dЧvrЖ vЪ 1947-ci ildЪn Sovet AzЪrbaycanШndakШ yaradШcШlШq illЪri. Birinci dЧvrdЪ daha Вox daxilЪn narahatВШlШq keВirmЪ-si, nЪyi isЪ axtarmaЭa, tapmaЭa ВalШЬmasШ ilЪ diqqЪti cЪb edЪn Ьairin mЧvzu dairЪsi mЖЪyyЪn mЪnada yШЭcam vЪ mЖxtЪsЪr olsa da, ilk gЖndЪn bЧyЖk arzu vЪ ЖmidlЪrlЪ yaЬa-mШЬ, gЪlЪcЪyЪ inanmШЬ, vЪtЪni vЪ xalqШ ilЪ baЭlШ olmuЬdur. ⌠XЪzЪr, ay XЪzЪr■, ⌠Karvan■, ⌠ъrdЪbil■, ⌠TЪzЪ meydan■ vЪ s. ЪsЪrlЪri Ьairin vЪtЪninin vЪ xalqШnШn aЭШr gЖnlЪrindЪki pЪriЬan Ъhvali-ruhiyyЪsini, tЪЪccЖb vЪ heyrЪt hissini, ilk yaradШcШlШЭШnШn Ъsas sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪrini tЪyin etmЪk baxШmШndan da maraq doЭurur. ⌠XЪzЪr, ay XЪzЪr■ (1938) ЬeirindЪ yazШr:

Sahili sarШ qumlu,

DalЭasШ aЭ XЪzЪrim.

Yol uzanШb sЖbhЪdЪk

Hey danШЬaq, XЪzЪrim.

SЪhЪr gЖnЪЬ doЭanda

AparШr karvan mЪni

Kim bilir ki, birdЪ sЪn

GЧrЪsЪn haВan mЪni.

BalaЬ AzЪroЭlunun 1939-1946-cШ illЪrdЪ ъrdЪbil, PЪhlЪvi, TЪbriz vЪ Tehranda yazdШЭШ ⌠QardaЬШm■, ⌠ъrani■, ⌠Sevgilim■, ⌠Arzu■, ⌠GЪlin, dostlar, gЪlin■ ⌠SЪnsЪn■ vЪ baЬqa ЬeirlЪrindЪ vЪtЪnЪ, xalqa baЭlШ, onun azadlШЭШ, mЪdЪni tЪrЪqqisi uЭrunda mЖbarizЪ aparan vЪtЪndaЬ bir sЪnЪtkarШn tЪmiz hisslЪri, arzularШ tЪrЪnnЖm olunmuЬdur.

SЪnЪt meydanШna qЪdЪm qoyuram

Qoy sЧzЖm gЖc alsШn ЪlimdЪn mЪnim -

ДeyЪn Ьair azad vЪ xoЬbЪxt ЧlkЪlЪrin yЖksЪk mЪdЪni tЪrЪqqisini Чz ЧlkЪsindЪ dЪ gЧrmЪk istЪyir. ьair belЪ qЪnaЪtЪ gЪlir ki, azadlШq vЪ sЪadЪt xalqШn Ъlbir ittifaqШnda, mЖbarizЪ ЪzmindЪdi:

AzЪr ЧvladШsan mЪzlumam demЪ

Bu el azadlШЭШn soraЭШndadШr.

MЖbariz yaЬЮИША, mЖbariz ЧlmЪk

Bizim bu ЧlkЪnin torpaЭШndadШr.

════════════════════════════════════════════ (⌠ъrani■)

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn ilk gЖnlЪrindЪn vЪtЪn mЪvhumunu, onun ictimai-siyasi xarakterini dЪrk etmiЬ vЪ hЪmiЬЪ onu xalq, azadlШq, qЪhrЪmanlШq, hikmЪt, ziya, vЖqar, qeyrЪt, namus anlayШЬlarШ ilЪ birgЪ gЧtЖrmЖЬdЖr. ьairЪ gЧrЪ vЪtЪni sevmЪk yalnШz onun seyrinЪ dalmaqdan, sadЪcЪ olaraq daЭlarШna, ВaylarШna vЪ dЪnizlЪrinЪ vurulmaq, bir sЧzlЪ, tЪbiЪtini √ gЧzЪlliyini vЪsf etmЪkdЪn ibarЪt deyildir. VЪtЪni sevmЪk onu mЖqЪddЪs bilib hЪr qarШЬШnШ qorumaq, adШnШ uca tutmaq, uЭrunda mЖbarizЪ aparmaq, yeri gЪlЪndЪ dЪ canШnШ ЪsirgЪmЪmЪk demЪkdir.

MЪnЪ taleyini tapЬШrarsa Ъl,

Onu gЧzЖm kimi qoruyaram bil.

═════════════════════════════════════════════ (⌠Arzu■)

BalaЬ AzЪroЭlunun birinci dЧvr yaradШcШlШЭШnШn mЪna vЪ mЪzmununu Ъks etdirЪn xeyli ЪsЪri olsa da, хranda yalnШz bircЪ kitabШ Вap olunmuЬdur. 1946-cШ ilЪ qЪdЪr yazdШЭШ ЪsЪrlЪrinin Вoxu geniЬ oxucu kЖtlЪsinЪ ВatdШrШlmamШЬdШr.

BalaЬ AzЪroЭlunun yaradШcШlШЭШnШn ikinci dЧvrЖ Sovet AzЪrbaycanШndakШ fЪaliyyЪti ilЪ baЭlШdШr. ьairin 1947-ci ildЪn baЬlayaraq tЪxminЪn Ъlli ilЪ yaxШn bir dЧvrЖ ЪhatЪ edЪn ЬЪrЪfli, bЪzЪn mЪyus, kЪdЪrli, bЪzЪn ЬЪn-nisgilli vЪ azad yaradШcШlШЭШ ЧzЖnЖn gЖclЖ obrazlШlШЭШ, tematik zЪnginliyi, fikir dЪrinliyi vЪ yЖksЪk vЪtЪndaЬlШq siqlЪti ilЪ nЪzЪri cЪlb edir. DЪrin mЖasirliyi ilЪ seВilЪn, gЖclЖ vЪtЪndaЬlШЭШ ilЪ tЪsir gЧstЪrЪn Ъn kamil ЪsЪrlЪrini BalaЬ AzЪroЭlu mЪhz bu illЪrdЪ yaratmШЬdШr. Onun 1948-ci ildЪn baЬlayaraq ⌠ьeirlЪr■, ⌠Savalan■ /1949/, ⌠MЖbarizЪ yollarШnda■ /1950/, ⌠MЪnim nЪЭmЪlЪrim■ /1952/, ⌠вiВЪklЪnЪn tarlalar■ /1954/, ⌠SЪnЪtin qЖdrЪti■ /1955/, ⌠Hafizin qЪbri ЖstЖndЪ■ /1959/, ⌠хtmiЬ qШz haqqШnda dastan■ /1957/, ⌠ьeirlЪr■ /1963/, ⌠ElЪ oЭul istЪyir vЪtЪn■ /1964/, ⌠MЪcnun sЧyЖd■ /1966/, ⌠Savalan ЪfsanЪsi■ /1967/, ⌠Yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ■ /1976/, DЖnЪnim, bugЖnЖm, sabahШm■ /1978/, ⌠SinЪm Savalan daЭШdШr■ /1984/ kimi Ьeir kitablarШ ⌠MЪhЪmmЪd ъmani■ /1977/ adlШ tЪdqiqat ЪsЪri, ⌠Sahib TЪbrizinin sЪnЪt dЖnyasШ■ adlШ /1984/ tЪrcЖmЪ ЪsЪri Вap olunmuЬdur.

BalaЬ AzЪroЭlunun poeziyasШ xarakterinЪ gЧrЪ ictimai-siyasi, bЪdii ruhi tЪsirinЪ gЧrЪ milli, xЪlqi vЪ humanist bir poeziyadШr. ьairin hЪr bir ЪsЪrinin Чz alЪmi, Чz fikir dЖnyasШ vЪ Чz tЪlЪbi var. MЖasir insanШn psixologiyasШnШ, hisslЪr, dЖЬЖncЪlЪr vЪ duyЭular alЪmini yЖksЪk bЪdii formalarda ifadЪ edЪndЪ dЪ, uzaqlaЬmШЬ bir xatirЪni, kiВik zЪrif bir anШ verЪndЪ dЪ Ьair vЪtЪnindЪn, ana torpaЭШndan qЖvvЪt alШr:

Qoy dЖЬmЪn demЪsin uzaqdayam mЪn

Yox, mЪni bЧyЖdЪn torpaqdayam mЪn.

Onun nЪfЪsilЪ qШzШnШr sinЪm,

Sevib ЪzizlЪyir bu daЭlar mЪni.

MЪn bЧyЖk BabЪkin niЬanЪsiyЪm,

ъzmЪz bu yaralar, bu daЭlar mЪni.

HЪr gЖn ilham alШb mЪhЪbbЪtindЪn,

ArtШr qЖdrЪtimiz, vЪtЪn, ey vЪtЪn.

════════════════════════════════════════ (⌠VЪtЪn mЪhЪbbЪti■)

GЧrkЪmli ЪdЪbiyyatЬЖnas B. NЪbiyev yazШr ki, ⌠Daxili mЪntiq, fikri aydШnlШq, Ъsas ideyanШn ifadЪsi olan bЪdii obrazlarШn tЪdriclЪ inkiЬafШ, dinamizim vЪ oynaqlШq, bЪdii tamlШq AzЪroЭlu ЬeirlЪrinin sЪciyyЪvi ЪlamЪtidir■1.

BalaЬ AzЪroЭlunun mЧvzular alЪmi, onun poetik dЖЬЖncЪlЪrinin coЭrafi sЪrhЪdlЪri vЪ imkanlarШ Вox geniЬ vЪ zЪngindir. ьairin bЖtЖn yaradШcШlШЭШnШn ruhunu tЪЬkil edЪn gЖclЖ vЪtЪnpЪrvЪrlik vЪ xЪlqilik, dЪrin beynЪlmilЪlВilik ideyalarШ, zЪngin, incЪ-oynaq formalarda, yЖksЪk obrazlШlШqla Чz bЪdii hЪllini tapШr. Xalqlar dostluЭu, mЖasir kЪnd vЪ ЬЪhЪrlЪrin tЪrЪnnЖmЖ, beynЪlxalq imperializmin ifЬasШ, ЪmЪk, qЪhrЪmanlШq, tЪlim-tЪrbiyЪ, maarif vЪ mЪdЪniyyЪt vЪ s. mЧvzularda Ьair onlarla maraqlШ ЪsЪr yazmШЬdШr.

Sahil daЬlarШna qalxan dalЭalar,

XЪzЪrin qЪlbindЪn qoparaq gЪlir.

BoylanШb ЬЪhЪrЪ baxan dalЭalar

Deyir BakШ gЧzЪl, BakШ gЧzЪldir.

 

Buruqlar dЪnizdЪ Ьam meЬЪsidir,

ьЪhЪrsЪ sahildЪ iЬШqlШ qЪndil.

(MЪnim tЪrifimЪ o mЧhtac deyil)

BakШnШ ilk dЪfЪ gЧrЪnlЪr bilir,

BakШ necЪ qЪЬЪng, necЪ gЧzЪldir...

(⌠BakШ gЧzЪldir■)

SЖlh, azadlШq vЪ demokratiya uЭrunda mЖbarizЪ BalaЬ AzЪroЭlunun yaradШcШlШЭШnda geniЬ yer tutur. ьair bu mЧvzunu hЪmiЬЪ vЪtЪn vЪ xalq anlayШЬШ ilЪ vЪhdЪtdЪ gЧtЖrЖr, onu CЪnubi AzЪrbaycan xalqШnШn azadlШЭШ mЪsЪlЪlЪri ilЪ ЪlaqЪlЪndirir. Ona gЧrЪ dЪ Ьairin bu mЧvzulu ЪsЪrlЪrindЪ yЖrЖdЖlЪn hЪr bir fikrin arxasШnda azadlШq uЭrunda mЖbari-zЪ aparan xalqШnШn tЪfЪkkЖr tЪrzi dayanШr. ьairin vЪtЪndaЬ duyЭularШ ilЪ lirik qЪhrЪmanШn ehtiras vЪ dЖЬЖncЪlЪri eynilЪЬir.

 

Susub qШzШl olmaqdansa

DanШЬШram,

GЖmЖЬ nЪdir

Qoy dЪmir olsun qiymЪtim

NЪ qЪdЪr ki,

XalqШm

VЪtЪnim

HЪqiqЪtim

TЪpiklЪr altШndadШr

MЪn necЪ alШЬmayШm

MЪn necЪ danШЬmayШm.

/⌠MЪn necЪ susum■/

SЪrbЪst vЪzndЪ yazШlmШЬ bu Ьeir, Ьairin ⌠ElЪ oЭul istЪyir vЪtЪn■ ЪsЪrinЪ Вox yaxШndШr. BalaЬ AzЪroЭlunun bu Ьeirini oxuduqdan sonra bЧyЖk Ъdib Mehdi HЖseyn 1960-cШ il dekabrШn 13-dЪ ⌠ьair AzЪroЭluya aВШq mЪktub■ adlШ mЪqalЪ-sindЪ yazШrdШ: ⌠MЪn sЪnin ЪsЪrini oxuyanda hЪm sevinir, hЪm dЪ qЪzЪblЪnirdim. Sevinirdim ona gЧrЪ ki, sЪn xalqШ-mШzШn Ъn gЧrkЪmli ЬairlЪrindЪn biri kimi SЪmЪd VurЭun ЪnЪnЪlЪrinЪ sadiq qalaraq, mЪnЪ VurЭunun sЪsini vЪ nЪfЪsini xatШrladШrsan, aktual siyasi mЪsЪlЪlЪri hЪqiqi Ьeir dili ilЪ yazmaЭШ bacarШrsan; qЪzЪblЪnirdim ona gЧrЪ ki, sЪnin odlu misralarШnШ oxuduqca baЬШ min bЪla ВЪkmiЬ AzЪrbaycan xalqШnШn qЪddar dЖЬmЪnlЪri ilЪ sanki bir daha Жz-ЖzЪ dururam■1.

BalaЬ AzЪroЭlu ⌠ElЪ oЭul istЪyir vЪtЪn■ ЬeirindЪ filosof dostu ilЪ mЖbahisЪni хran AzЪrbaycanШ xalqШnШn qЪhrЪman-lШqlarla dolu tarixindЪn baЬlayШb, mЖasir gЖnlЪrЪ qЪdЪr davam etdirir. ьeir yЖksЪk vЪtЪnpЪrvЪrlik hissi ilЪ yazШlmШЬ-dШr. Burada xalqШn qЖdrЪti, ЪzЪmЪti, kin vЪ qЪzЪb hissi bЧyЖk ehtirasla tЪrЪnnЖm olunur. ьair XX Ъsrin Ъn qabarШq vЪ xarakterik hadisЪlЪrini ЧzЖnЪmЪxsus bir tЪrzdЪ ifadЪ edir. Afrika boyunca istiqlaliyyЪt alan ЧlkЪlЪri, ъlcЪzair xalqШnШn azadlШq uЭrunda apardШЭШ mЖbarizЪlЪri xatШrladШr. ⌠жВ dЪfЪ Ьahla Жz-ЖzЪ duran, ЖВ dЪfЪ hЧkumЪt quran, ЧldЖrЪn, ЧlЪn, dЧyЖЬdЪ ЖzЖ dЧnmЪyЪn, azadlШq ЖВЖn torpaЭa dЖЬЪn, fЪqЪt ayaqlarda sЖrЖnmЪyЪn■ CЪnubi AzЪrbaycan xalqШndan danШЬШr, onun diКini, ЪlifbasШnШ ЪlindЪn alan, mЪktЪbini baЭlayan mЧvcud qanunlarШnШ, Rza Ьah istibdadШnШ nifrЪtlЪ yad edir.

хndi dilimiz ⌠mЪhЪlli■

NЪЭmЪmiz ⌠mЪhЪlli■,

чzЖmЖz ⌠mЪhЪlli■ olmuЬuq.

Nizamisi dЖnyaya sШЭmayan

Bir xalq

Bir mЪhЪllЪyЪ dolmuЬuq!

Bir hЪddinЪ bax zЖlmЖn!

GЧr nЪ gЖnЪ qaldШ

BЖtЖn хrana mЪЬrutЪ verЪn

SЪrdarШn nЪvЪsi!

Bax, budur

хyirminci Ъsrin

ъn bЧyЖk faciЪsi!!!

BalaЬ AzЪroЭlu Ьeir boyunca хran aЭalarШna qarЬШ dura bilЪn, bЖtЖn qanunlarШn azadlШЭa tabe olmaЭШ uЭrunda fЪda-karlШq gЧstЪrЪn, millЪti toplayШb inqilab atШna qaldШrmaЭШ bacaran oЭul istЪyir. ElЪ oЭul ki, dilindЪn alov tЧksЖn, ⌠bЧyЖk FЖzulinin■ ⌠nЪrmi-nazik■ yazdШЭШ dildЪ yadlara meydan oxuya bilsin.

O SЪttЪrxan ЖrЪkli,

Xiyaban nЪfЪsli,

MЧcЖz niyyЪtli olsun,

QШlШncШnШn odundan,

SЧzЖnЖn qЖdrЪtindЪn

ьeirinin siqlЪtindЪn

DЖЬmЪn eldЪn qovulsun

(⌠ElЪ oЭul istЪyir VЪtЪn■)

BalaЬ AzЪroЭlunun ⌠Savalan■, ⌠KЧrpЖ■, ⌠MЖЭЪnni■, ⌠EЬidin dЖnyanШn sЪsini■, ⌠FЪdakarlШq■, ⌠DЪniz olmaq istЪyirЪm■ vЪ s. ьeirlЪri dЪ bu qЪbildЪndir. Bu ЪsЪrlЪrdЪ Ьair gЪlЪcЪyЪ bЧyЖk ЖmidlЪ baxШr, xalqШn gec-tez qЪlЪbЪ ВalacaЭШ-na inanШr. Araz ВayШnШn ЖstЖndЪn salШnmШЬ, bir ayaЭШ cЪnub-da, bir ayaЭШ Ьimalda olan qЪrib bir kЧrpЖ (⌠KЧrpЖ■) obra-zШnda Ьair vЪtЪn mЪfhumunu ЖmumilЪЬdirir. KЧrpЖnЖn dili ilЪ VЪtЪnin, vahid bir xalqШn o tayda qalan bir hissЪsinin kЪdЪrini vЪ nifrЪtini verir:

DЪymЪyЪcЪksЪ ЪgЪr

Bura insan ayaЭШ

NiyЪ mЪnim sinЪmЪ

вЪkildi hЪsrЪt daЭШ.

═════════════════════════════════════════ (⌠KЧrpЖ■)

⌠Savalan■, ⌠MЖЭЪnni■ ЬeirlЪrindЪ olduЭu kimi Ьair, bir sШra digЪr ЪsЪrlЪrindЪ dЪ vЪtЪn, azadlШq, sЖlh mЪsЪlЪlЪrini mЖbarizЪ, dЧyЖЬ ideyalarШ ilЪ ЪlaqЪlЪndirir. SЪsindЪ, hЪr sЧzЖndЪ, zilindЪ, hЪm bЪmindЪ lirik mЪnalar, incЪ hisslЪr, dЖЬЖncЪlЪr ifadЪ edЪn mЖЭЪnniyЪ mЖraciЪt edir, vЪtЪn elВisi olan kЧrpЖ vЪ Savalan sifЪtilЪ bu incЪ, mЪnalШ sЪsin CЪnubi AzЪrbaycana da ВatmasШnШ, orada yayШlmasШnШ arzulayШr:

Bir kЧrpЖnЖn ЖstЖndЪn baxШram qЪrib-qЪrib,

Solum XЪzЪr dЪnizi, saЭШm Savalan daЭШ.

DoЭulduЭum o yerlЪr nЪdЪn qЖrbЪtЪ dЧnЖb?!

Arxam vЪtЪn torpaЭШ, ЧnЖm vЪtЪn torpaЭШ.

Oxu, donub sЪsindЪn daЭlarШn qarШ kimi

шndi sЪni dinlЪyir bu Вay, kЧrpЖ bir dЪ mЪn.

Oxu, nЪЭmЪn dЖzЖlЖb durna qatarШ kimi

UВub CЪnuba sarШ bu VЪtЪn gЧylЪrindЪn

(⌠MЖЭЪnni■)

Bu ЪsЪrdЪ Ьairin gЪlЪcЪyЪ inam hissi kЪdЪrindЪn daha qЖvvЪtlidir. ъlbЪttЪ, Ьair haqlШdШr. Onun vЪtЪn hЪsrЪti ilЪ baЭlШ istЪk vЪ arzularШnШn hЪyata keВmЪsi ЖВЖn yaranan ЬЪ-rait, aВШlan imkanlar indi daha real bir ЬЪkil almШЬdШ. хranla AzЪrbaycan arasШndakШ sЪrhЪd mЪsЪlЪlЪri ХКЪ АЮЭКШ atШlan uЭurlu addШmlar, ЪldЪ olunan razШlaЬmalar buna parlaq sЖbutdur.

Humanizm, azad, xoЬbЪxt insan vЪ xalqlar dostluЭu BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn ikinci iri mЧvzularШndandШr. Bu mЧvzu Ьairin vЪtЪnpЪrvЪrlik, sЖlh vЪ demokratiya uЭrun-da mЖbarizЪ mЪsЪlЪlЪrinin tЪrkib hissЪsi tЪsiri baЭШЬlayШr. GЧrkЪmli ЪdЪbiyyatЬЖnas ъ.AЭayev haqlШ yazШr ki, ⌠BalaЬ AzЪroЭlu dЖnyanШn bir Вox ЧlkЪlЪrindЪ imperializm ЪleyhinЪ azadlШq hЪrЪkatШ dalЭasШnШn yЖksЪldiyini demЪk ЖВЖn hЪmin ЧlkЪlЪrin hamШsШnШ sadalamШr, o ЧlkЪlЪrdЪki mЖbarizЪ qЪhrЪ-manlarШnШn hamШsШnШМ adШnШ saymШr...oxucu hiss edir ki, sa-bah hЪmin qЪhrЪmanlar azadlШЭШn, qoca ьЪrqin keЬiyindЪ duracaqdШr1. MЖasir hadisЪlЪri diqqЪtlЪ izlЪyЪn Ьair, beynЪl-xalq imperializmin tЪnqidinЪ, mЖstЪmlЪkЪ rejiminЪ qarЬШ mЖbarizЪ aparan Asiya vЪ Afrika xalqlarШnШn qЪhrЪmanlarШ-na onlarla maraqlШ Ьeir hЪsr etmiЬdir. ⌠Berlin■, ⌠Marselin taleyi■, ⌠Reyxstaq■, ⌠Almaniya■, ⌠SЪrhЪd■, ⌠EЬidin dЖnya-nШn sЪsini■, ⌠DaЭ seli vЪ daЬlar■ vЪ s. ЪsЪrlЪri bu qЪbildЪndir.

AzadlШЭШ hЪyatШn mЪnasШ, insanlШЭШn bahar ВaЭШ kimi gЧtЖrЪn Ьair eyni zamanda hЪmin ideyanШ mЖcЪrrЪd bir istЪk, yaxud ЪlВatmaz arzu kimi deyil, real vЪ aydШn bir amal, sЪadЪt═ axtarШЬlarШ yollarШnШn uЭurlu nЪticЪsi kimi tЪqdim edir. BalaЬ AzЪroЭluya gЧrЪ bЪЬЪr cЪmiyyЪtinin elЪ bir yeri, guЬЪsi, elЪ bir vЪtЪndaЬШ yoxdur ki, bu vЪ ya digЪr mЪnada bu istЪk uЭrunda mЖbarizЪ aparmasШn. ьair bu fikrini ⌠DЪniz olmaq istЪyirЪm■, ⌠MЪn necЪ susum■, ⌠GЧl min il yaЬadШ sЪssiz, sЪmirsiz■, ⌠Uzaq ЧlkЪdЪn ВiВЪklЪr■, ⌠QaranlШqda ЬЪfЪq■ vЪ baЬqa ЬeirlЪrindЪ Вox aydШn ifadЪ edir. ⌠TarixdЪn sЪhifЪlЪr■ ЬeirindЪ ⌠keВЪn gЖnЪ gЖn Вatmaz■═ ifadЪsinЪ mЖasir hadisЪlЪrЪ uyЭun yeni mЪna verЪn Ьair belЪ qЪnaЪtЪ gЪlir ki, bЖlbЖl gЖlЪ, pЪrvanЪ═ vЪ otlar iЬШЭa, aЭaclar gЖnЪЬЪ can atan kimi insan da hЪmiЬЪ azadlШЭa, sЪadЪtЪ vЪ xoЬbЪxtliyЪ can atmШЬdШr. ьair tarixi Ьahid ВЪkЪrЪk gЧstЪrir ki, icma quruluЬunun daЭШlmasШ ilЪ neВЪ-neВЪ tayfalar, qЪbilЪlЪr, etiqadlar yarandШ, insanlar bЪrkЪ-boЬa═ dЖЬdЖkdЪn sonra bir yerЪ yШЭШlШb yollar arandШ vЪ qanunlar yaratdШlar, zaman keВdikcЪ bu qanunlar onlarШn ayaqlarШna buxov oldu. Qanunun qanunsuz hЧkmЖnЪ neВЪ-neВЪ insanlar Ъsir dЖЬdЖ. Lakin illЪr keВdikcЪ insanlar ayШldШlar, qanunlardan Чz haqlarШnШ tЪlЪb etdilЪr:

Kim sЪadЪt istЪyir

Qoy dЧzЖmlЖ aparsШn ЧzЖnЖ.

Bir ЖzЖnЪ vurdularmШ

вevirsin o biri ЖzЖnЖ,

Bunu da bilsin ancaq

Zalim bir gЖn

Hardasa cЪzasШna Вatacaq....

BalaЬ AzЪroЭlu xalqШn qЪzЪbini, elin divanШn bЖtЖn cЪzalardan dЪhЬЪtli hesab edir. Bu xalq ⌠keВЪn gЖnЪ gЖn Вatmaz■ sЧylЪdisЪ dЪ geriyЪ qayШtmadШ, irЪli baxdШ, gЪlЪcЪyЪ can atdШ. ьair ⌠aprel sЪhЪri■, ⌠Nikola mЪbЪdindЪ■, ⌠MЪc-nun sЧyЖd■ ЬeirlЪrindЪ dЪ hЪmin fikrЪ sadiq qalШr.

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn Ъn gЖclЖ sahЪlЪrindЪn birini tЪbiЪt lirikasШ tЪЬkil edir. TЪbiЪtin fЖsunkar mЪnzЪrЪsi; ЪzЪmЪtli daЭlar, gЧz yaЬШ kimi duru, qaynar bulaqlar, lalЪli, nЪrgizli ВЧllЪr, quЬqonmaz qayalar ilk gЖndЪn ЬairЪ zЧvq-sЪfa vermiЬ, tЪxЪyyЖlЖndЪ silinmЪz ХГlЪr buraxmШЬdШr. Buna gЧrЪ dЪ Ьair tЪbiЪtЪ sadЪcЪ olaraq cansШz varlШq, insanШ ЪylЪndirЪn gЧzЪlliklЪr mЪnbЪyi kimi baxmШr. O, tЪbiЪtdЪn insan arzularШnШ daha gЖclЖ ЬЪkildЪ ifadЪ etmЪk, azadlШq ideyalarШnШ daha geniЬ yaymaq ЖВЖn istifadЪ═ edir. ⌠DaЭlar■, ⌠хki Araz, ⌠Bahar gЪlir■, ⌠BЪnЧvЬЪ■, ⌠GЧygЧl■, ⌠Buludlar■, ⌠Savalan■, ⌠Astara yollarШ■, ⌠GecЪlЪr yaЭШЬ yaЭШr■, ⌠GЖnЪЬin qЖrub ВaЭШ■, ⌠Qara dЪniz■, ⌠хldШrШm vЪ dЪniz■, ⌠Yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ■ vЪ digЪr ЬeirlЪrindЪ Ьairin ictimai arzu vЪ istЪklЪri yЖksЪk sЪnЪtkarlШqla ifadЪ edilmiЬdir. TЪbiЪtin saf vЪ canlШ tЪsviri BalaЬ AzЪroЭlunun ЬeirlЪrinin Ъsas mЪziyyЪtidir. ьairin hisslЪr, dЖЬЖncЪ vЪ hЪyЪcanlarШ ilЪ tЪbiЪtin arasШnda Жzvi bir ЪlaqЪ vЪ ЖnsiyyЪt vardШr. QШzШl payШzШn gЪtirdiyi soyuqluq, pЪriЬanlШq, ЧmrЖnЖ baЬa vurub yerЪ tЧkЖlЪn═ sarШ yarpaqlar, daЭШlmШЬ saВlarШn torpaЭa ЪyЪn mЪcnun sЧyЖd ЧmrЖn payШz ВaЭШnШ andШrdШЭШ ЖВЖn Ьair kЪdЪrlЪnir, lakin mЪyus olmur, ona yeni mЪnalar verir, ЪmЪk-zЪhmЪt vЪ gЧzЪlliklЪ baЭlayШr:

DaЭlarШn zirvЪsindЪ hЪr gЖn bulud gЧrЖnЖr

DЪrЪlЪrin ЖstЖylЪ boz dumanlar sЖrЖnЖr,

Yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ.

KЧВЖr baЭdan, baЭВadan zЪrif gЖllЪr, ВiВЪklЪr,

QЪrbЪ gЧrkЪm alШr ВЪmЪnlЪr, biВЪnЪklЪr...

Yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ.

DizЪ qalxШr baЭlarda aЭaclarШn xЪzЪli,

ElЪ bil ki, soyunur tЪbiЪtin gЧzЪli,

yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ.

BaharШn tЪravЪti payШzda yaЬa dolur,

O, daha gЧzЪl olur, daha fЖsunkar olur

Yarpaqlar tЧkЖlЪndЪ....

BalaЬ AzЪroЭlu ЧmrЖn gЪnclik ВaЭШ hesb etdiyi baharШ da bЧyЖk ilhamla tЪrЪnnЖm edir. ьairЪ gЧrЪ bahar yalnШz baЭ-baЭВaya gЪlmir. O, bЖtЖn insan ЧmrЖnЪ, ЬeirЪ, sЪnЪtЪ, nЪЭmЪyЪ, insanШn mЪiЬЪtinЪ, hisslЪr, duyЭular alЪminЪ, dЖ-ЬЖncЪ tЪrzinЪ gЪlir. ьairin bahar ЬeirlЪrindЪ mЪЭrur daЭlarШn ЪzЪmЪti, bol mЪhsullu tarlalarШn Ъtri, meЬЪ, dЪniz qoxusu gЪlir, al-Ъlvan ВiВЪklЪrin rahiyЪsi duyulur, daЭ ЬЪlalЪlЪrinin, ВЧl quЬlarШnШn sЪsi eЬidilir. ьair baharШ gЧzЪllik, gЪnclik rЪmzi kimi gЧtЖrЖr, onu ЧmrЖn vЖqarlШ anШ hesab edir. ⌠Bahar gЪlir■, ⌠KЧnlЖm bahar istЪyir■, ⌠NЪrgiz gЖlЖ■ vЪ baЬqa ЬeirlЪrindЪ insan ЧmrЖnЖn bir sШra gЧzЪl cЪhЪtlЪri ЖmumilЪЬdirilib.

YenЪ dЪ bahar gЪlir,

TorpaЭa nemЪt verЪ.

GЖnЪЬin ЧzЖnЪ dЪ ЬЪfЪq, hЪrarЪt verЪ.

SalШb qolu ЖstЖnЪ zЪr naxШЬlШ kЖrkЖnЖ

QoltuЭuna vuraraq ВЪkmЪsini, berkЖnЖ.

ьairЪ gЧrЪ bahar quЬlarШn qanadШnda, lalЪnin yanaЭШn-da, ВiВЪklЪrin ЖzЪrindЪki muncuq-muncuq Ьeh damlala-rШnda, ВЪmЪn, yamac vЪ ВayШr gЖllЪrinin gЖlЖЬЖndЪ, insan-larШn sevinc vЪ fЪrЪhindЪ gЪlir. GЧz iЬlЪdikcЪ uzanan tarla-larШn, taxШl zЪmilЪrinin bol mЪhsulunda, ЪmЪk adamlarШnШn aЬШb-daЬan arzular alЪmindЪ gЪlir.

KЧВЪri quЬlar gЪlir

BaharШn mЪclisindЪ nЪЭmЪ oxumaq ЖВЖn

SЧzЪ, ЬeirЪ, sЪnЪtЪ, ilhama bahar gЪlir.

GЪlir iЬШq nЪfЪsli, nЪrgiz qoxulu bahar

QucaЭШ dЪstЪ-dЪstЪ ВiВЪklЪ dolu bahar.

(⌠Bahar lЧvhЪlЪri■)

BalaЬ AzЪroЭlunun tЪbiЪtЪ hЪsr olunmuЬ ЬeirlЪri ЧzЖ-nЖn gЖclЖ vЪ kamil obrazlШlШЭШ ilЪ diqqЪti cЪlb ediКir. O, mЪcazlardan, bЪnzЪtmЪ vЪ mЖqayisЪlЪrdЪn, xЖsusilЪ dЪ paralellЪrdЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ edЪn Ьairdir. KiВik bir budaЭШn, saralmШЬ bir yarpaЭШn, xШrda bir lЪВЪyin, daЭ ЬЪlalЪsinin, duru bir bulaЭШn tЪsvirindЪ Ьair nЪinki tЪbiЪtin bir cЪhЪti haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yaradШr, hЪmВinin onu insan hЪyatШnШn ЪlamЪtdar bir anШ ilЪ baЭlayШr, ⌠NЪrgizgЖlЖ■, ⌠Torpaq■, ⌠DЪniz vЪ gЖnЪЬ■, ⌠KЧnlЖm bahar istЪyir■ vЪ baЬqa ЬeirlЪrindЪ olduЭu kimi. On bir hecalШ bir qoЬmasШnda═ (⌠хnsan da belЪdir■) Ьair mЖasir istЪk vЪ arzularШnШ, insan vЪ ЬЪxsiyyyЪt mЪsЪlЪlЪrini tЪbiЪt vЪ ЗЪЛХИИЪР fonunda verir:

Sevgilim hЪyata aВШq gЧzlЪ bax,

Sanma gЖnlЪr belЪ baЬ alШb gedir.

BЪzЪn gЧz yaЬШndan duru bir bulaq

Bir yarpaq dЖЬЪndЪ bulanШb gedir....

SЪn daЭ ol, nЪ gЖlЪЬ, nЪ sel qoparsШn,

SШЭШnsШn sinЪnЪ tЪpЪ dЪ, ВЧl dЪ.

жmman ol, qoy baxШb hЪsЪd aparsШn

DalЭalШ hЪr Вay da, sakit hЪr gЧl dЪ.

(⌠хnsan da belЪdir■)

BalaЬ AzЪroЭlunun ЬeirlЪrindЪ tЪbiЪt dЪ, insan da Чz qabarШq cЪhЪtlЪri, rЪngi gЧrkЪmi vЪ bЖtЖn ЪlamЪtlЪri ilЪ tЪqdim olunur. YaЬШllШq, gЖl, ВiВЪk bahar ЖВЖn sЪciyyЪvi olduЭu kimi, sarШmtШllШq, xЪzЪl, ВШlpaqlШq, soyuЭa Вalan sЪrin-lik, mЪhsul yШЭШmШ payШz ЖВЖn ЪlamЪtdardШr. Yazda qonaq gЪlЪn tЪbiЪtin baЭ-baЭat sakinlЪrinin, payШzda isti ЧlkЪlЪrЪ gedЪn quЬlarШn kЧВЖ baЬlayШr. DaЭlar yaЬШl kЧynЪyini ВШxa-rШb, ВiyninЪ sarШ kЖrk salШr. PayШz ЧzЖ ilЪ sakitlik, soyuqluq gЪtirsЪ dЪ, hЪr evi, hЪr qapШnШ Чz bol nemЪti, tЪmiz bЪrЪkЪti ilЪ aВШr.

TorpaЭШn iЬarЪsi, gЖnЪЬin nuru,

ElЪ bil payШzda yetiЬir, dЪyir.

шndi bahar dolu, indi bar dolu

Budaqlar baЬШnШ torpaЭa Ъyir.

Bahar Чz gЖmЖЬЖ ВiВЪklЪrilЪ

шnsanШ mЪst edir, ВЧlЖ mЪst edir,

PayШzsa sapsarШ lЪВЪklЪriylЪ

шlin kamil fЪsli, qШzШl fЪslidir

BalaЬ AЪzroЭlu yaradШcШlШЭШnda mЪhЪbbЪt lirikasШ xЖsusi yer tutur. AЬШq Ьeiri formasШnda yazdШЭШ ⌠EРmisЪn■, ⌠KЧrpЖ sal mЪni, ⌠SarШ donlu, ⌠NЪЭmЪ■, ⌠Sevgilim■, klas-sik Жslubda yazdШЭШ ⌠NeВЪ tale mЪni etmiЬ pЪriЬan■, ⌠Saqi, nЪzЪr et mЪclisЪ gЧr canШm hardadШr■, ⌠NeylЪyim, ey dil ki, o dilbЪr ola canШm mЪnim■ qЪzЪllЪrindЪ nЪcib insani hisslЪr tЪrЪnnЖm olunur, mЪhЪbbЪtin insan hЪyatШna gЪtirdiyi son dЪrЪcЪ Жlvi mЪnalarШn ЬЪrhi verilir. ⌠MЪcnun sЧyЖd■ Ьairin bu mЧvzuda yazdШЭШ Ъn gЧzЪl sЖjetli ЪsЪlЪrdЪndir. MЖЬahidЪ altШna aldШЭШ hЪr bir predmeti, hadisЪni ictimai cЪhЪtdЪn mЪnalandШrmaЭШ bacaran Ьair, BerlindЪ gЧrdЖyЖ kiВik bir sЧyЖd aЭacШ timsalШnda Чz lirik duyЭularШnШ, mЪhЪbbЪt anlayШЬlarШnШ verir. ⌠GЧrkЪmi pЪriЬan, ЖzЖ pЪriЬan■ olan sЧyЖd tЪnha aЬiqin qЪmli sЪrgЖzЪЬtlЪrini xatШrladШr. ьair yЖksЪk vЪ lirik mЪhЪbbЪt duyЭularШ altШnda fЪlsЪfi ЖmumilЪЬdirmЪlЪr aparШr, insan-azadlШq, mЪhЪbbЪt vЪ sЪadЪt haqqШnda Чz saЭlam mЖlahizЪlЪrini sЧylЪyir. Bu ЬeirdЪ sЪnЪtkarlШq cЪhЪtdЪn nЪzЪri cЪlb edЪn budur ki, Ьair hЪr bir detalШ, hЪr bir hadisЪni qЖvvЪtli mЪcaz, istiarЪ vЪ bЪnzЪtmЪlЪrlЪ ЬЪrh edir. ⌠Leylinin gЧzlЪri DЪmЪЬq gecЪlЪri kimi kЪdЪrli, saВlarШ fЪratdan bir qЪdЪr gЧdЪkdir, qaЬlarШ qoЬa ВatШlmШЬ qШlШnc kimidir. Ah √ nalЪsi o qЪdЪr gЖclЖ, dЪrdi o qЪdЪr bЧyЖkdЖr ki, Чz iztirablarШnШ zilЪ ВЪkЪndЪ═ XЪzЪr tЪlatЖmЪ gЪlir, sinЪsi qabarШb enir. DaЭlarda, ВЧllЪrdЪ ⌠Ya Qeys■ kЪlmЪsi Ъks olunur. Sanki bЖtЖn alЪm, hЪtta bЧyЖk FЖzuli dЪ LeyliyЪ qulaq asШr■. BalaЬ AzЪroЭlunun tЪbliЭ etmЪk istЪdiyi ideya son dЪrЪcЪ mЖasir, tЪrЪnnЖm etdiyi mЪhЪbbЪt isЪ real vЪ hЪyatidir. Lirik qЪhrЪmanШn arzusu yalnШz LeyliyЪ qovuЬmaq deyildir. MЪhЪbbЪti, insanШn hiss vЪ duyЭularШnШ azad vЪ saЭlam gЧrmЪkdir:

AxШ mЪnim dЪrdim hind dЪryasШdШr

Leyli o dЪryanШ bir damlasШdШr.

TЪkcЪ eЬq olsaydШ cЪhanda dЪrdim

Onu piyalЪyЪ tЧkЖb iВЪrdim.

(⌠MЪcnun sЧyЖd■)

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn mЖhЖm bir qismini tЪlim-tЪrbiyЪ, sЪnЪt vЪ sЪnЪtkarlШq haqqШnda yazШlmШЬ ЬeirlЪr tЪЬkil edir. ⌠ьeir var ki■, ⌠ьeir vЪ mЪn■, ⌠O Ьeiri kim yaza-caq■, ⌠Romantika■, ⌠YenЪ Ьeir yazmaq istЪyirЪm■, ⌠SЖley-man RЖstЪm■, ⌠хstedad■, ⌠ьeir oxu■, ⌠BЧyЖk Ьair■, ⌠QЪlЪm yoldaЬШm■, ⌠ъsl Ьair■ vЪ baЬqa ЪsЪrlЪrindЪ elm, sЪnЪt, ЪdЪbiyyatla baЭlШ bir sШra mЖasir tЪlЪblЪr vЪ fikirlЪr ifadЪ olunur:

UnutduЭum ЬeirlЪrdЪ

NЪ od vardШr yana bilim

NЪ dЪ qЪzЪb, nifrЪt vardШr

ьaxtasШndan dona bilim.

QafiyЪsi vЪzni vardШr

DЖzЖlmЖЬdЖr inci sayaq

AxШ elЪ gЧzЪl var ki,

DanШЬdШrma ЖzЖnЪ bax...

(⌠ьeir var ki....■)

BalaЬ AzЪroЭlu sЪnЪtkarШn hЪqiqi yolunu gЖnЖn vacib, aktual mЪsЪlЪlЪri ЪtrafШnda axtarШЬlar aparmaqda gЧrЖr. Zaman, onun tЪlЪbi yazШВШnШn birinci qanunu olmalШdШr. Bu da sЪnЪtЪ hЪqiqi yЖksЪk mЪhЪbbЪt olan zaman yaranШr.

ьair pЪrvanЪ kimi eЬq oduna yanmasa,

ьeir nazlШ gЧzЪlin vЪslinЪ boyanmsa

Ona Ьeir demЪrЪm, hafiz dЪ yazsa ЪgЪr

MЪhЪbbЪt olmasaydШ

NЪ FЖzuli olardШ, nЪ yazdШЭШ qЪzЪllЪr.

(⌠ьeir vЪ mЪna■)

BalaЬ AzЪroЭlu klassik ЪnЪnЪlЪri yaradШcШ ЬЪkildЪ davam vЪ inkiЬaf etdirЪn sЪnЪtkarlardandШr. O, heca vЪ sЪr-bЪst vЪznin Ъn oynaq ЬЪkillЪrindЪn mЪharЪtlЪ istifadЪ edir. Onun yaradШcШlШЭШnda heca vЪzniМХМ 7, 8, 11, 15-lik formala-rШna tez-tez rast gЪlmЪk olur.

BalaЬ AzЪroЭlu poeziyasШ kЖll halШnda insan, zaman vЪ tЪbiЪt haqqШnda dЪrin mЪzmunlu dastana bЪnzЪyir. Burada keВmiЬdЪn indiyЪ miras qalan, bu gЖnlЪrdЪn sabahЮ Ъrma-Эan saxlanШlan aydШn, tЪbii vЪ sЪmimi hisslЪr, insan mЪnЪviy-yatШnШn acШlШ, kЪdЪrli, hЪm dЪ Ъn lЪtif, Ъn Ьirin anlarШnШn, xatirЪlЪЬmiЬ ВaЭlarШnШn tЪbii lЧvhЪlЪri qorunub saxlanШlШr. ⌠Bahara nЪ qaldШ...■, ⌠VЪtЪn √ qЖrbЪt■, ⌠жz dЧndЪrsЪn neylЪrЪm■, ⌠O gecЪ■, ⌠DЪli kЧnlЖm■, ⌠Atam yuxuma gЪlir■, ⌠TЪklik ЬeirlЪri■ B. AzЪroЭlu poeziyasШnШn indiki mЪrhЪlЪsi haqqШnda Вox sЧz deyir. ьair orijinal bЪnzЪtmЪ vЪ mЖqayi-sЪlЪrdЪn istifadЪ yolu ilЪ insan-tale vЪ bЪxt mЪsЪlЪlЪrini, tЪbiЪtХМ ЦЮМСМКЮПШ ХКЪ mЪharЪtlЪ ЖmumilЪЬdirЪ bilЪr:

AЭarmШЬ saВШma Вox baxma belЪ,

Yazda ВiВЪk aВar badam aЭacШ

BЪlkЪ dЪ tЪbiЪt Чz ЪllЪriylЪ

BaЬШma qoymuЬdur bu gЖmЖЬ tacШ.

(⌠Bahara nЪ qaldШ■)

BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn mЖhЖm bir sahЪsini poemalarШ tЪЬkil edir. 1945-ci ildЪ Вap etdirdiyi ⌠BakШ sЪfЪri■ ЪsЪri ilЪ CЪnubi AzЪrbaycan ЬeirindЪ epik-lirik poema janrШ-nШn ЪsasШnШ qoyan Ьairin Sovet AzЪrbaycanШnda bir-birinin ardШnca maraqlШ ЪsЪrlЪri ВШxdШ. ⌠хtmiЬ qШz haqqШnda dastan■, ⌠Bir mЪhbusun gЖndЪliyindЪn■, ⌠AuerbaxШn meyxanЪsindЪ gЧrЖЬ■, ⌠MЪnim cЪbhЪ dostlarШm■, ⌠хnsanШn torpaq hЪsrЪ-ti■, ⌠DЪmirВi zaman■, ⌠ъrЪb oЭlu■, ⌠Hafizin qЪbri Жs-tЖМdЪ■, ⌠хlk mЪktub■ poemalarШnda Ьairin sЖlh, demokrati-ya uЭrunda mЖbarizЪ ideyalarШ, azadlЭa, dostluЭa ВaЭШrШЬ sЪdalarШ geniЬ yer tutur. ⌠ъrЪb oЭlu■, ⌠ъlcЪzairli qardaЬШm■ vЪ digЪr ЪsЪrlЪrindЪ imperializmin mЖsЪtmlЪkЪВilik siyasЪti, azadlШq uЭrunda mЖbarizЪ aparan xalqlarШn dЧnmЪz iradЪsi real sЪhnЪlЪrlЪ tЪsvir olunur. siyasi kЪskinlik, inqilabi pafos, gЪlЪcЪyЪ gЖclЖ inam, yЖksЪk vЪtЪnpЪrvЪrlik vЪ beynЪlmi-lЪlВilik, hЪyatШn obrazlШ vЪ real tЪsviri BalaЬ AzЪroЭlu yaradШcШlШЭШnШn Ъsas ruhunu tЪЬkil edir.

════════════════════════════════════════════════════════════════════════════════

═══════════════════════════════════════════════════════════════════════ BakШ √ 1979

 

 

 

MЪtbuat √ SЪhnЪ ЪdЪbхyyatШ √ Teatr

 

 

 

zЪrbaycan mЪtbuatШ vЪ teatrШnШn tarixi poeziya, musiqi, rЪssamlШq vЪ digЪr yaradШcШlШq sahЪlЪri ilЪ mЖqayisЪdЪ o qЪdЪr dЪ qЪdim deyil. AzЪrbaycan dilindЪ, belЪ demЪk mЖmkЖnsЪ ilk teatr tamaЬalarШ, ilk mЪtbuat orqanlarШ XшX ЪsrdЪ meydana gЪlmiЬdir. TiflisdЪ nЪЬr olu-nan ⌠Tiflis ЪxbarШ■ (1832), ⌠QafqazШn bu tЪrЪflЪrinin xЪbЪr-lЪri■ (1845) qЪzetlЪri rЪsmi dЧvlЪt bЖlleteni xarakteri daЬШ-mШЬ, ьuЬada tamaЬaya qoyulan ⌠Leylinin qЪbri ЖstЖndЪ■, hЪvЪskar mЖsЪlman ziyalШlarШ tЪrЪfindЪn 1873-cЖ il 23 martda tamaЬaya qoyulan M. F. Axundovun ⌠VЪziri-Xani-SЪrab■ vЪ hЪmin il may ayШnШn 13-dЪ oynanШlan ⌠HekayЪti MЪrdi-XЪsis■ tamaЬalarШ ilЪ teatrШn ЪsasШ qoyulmuЬdur. ьЖb-hЪsiz ki, belЪ tamaЬalar gec-tez ЪsaslШ, kamil milli AzЪrbay-can teatrШnШn yaranacaЭШ zЪruriyyЪti vЪ vacibliyini ortaya qoyurdu. ⌠... bu vЪrЪqЪlЪr isЪ XшX Ъsrin 70-ci illЪrindЪ H.ZЪrdabinin tЪЬЪbbЖsЖ ilЪ yaranan milli AzЪrbaycan mЪtbuatШnШn aВШlmaqda olan sЖbhЖndЪn xЪbЪr verirdi■1. Bu qЪzetlЪr baЭlandШqdan sonra dЧvrЖn qabaqcШl ziyalШlarШ mЪdЪni geriliyi aradan qaldШrmaq, ictimai-siyasi hadisЪlЪrЪ mЖnasibЪtdЪ zЪhmЪtkeЬ xalq kЖtlЪlЪrinЪ istiqamЪt vermЪk mЪqsЪdilЪ milli mЪtbuat uЭrunda ciddi mЖbarizЪyЪ baЬladШ-lar. GЧrkЪmli maarifВi H.ZЪrdabinin gЪrgin fЪaliyyЪti nЪti-cЪsindЪ 1875-ci il iyul ayШnШn 22-dЪ BakШda nЪЬr edilЪn ⌠ъkinВi■ qЪzeti ilЪ AzЪrbaycan xalqШnШn Ъsl milli mЪtbuatШ-nШn ЪsasШ qoyuldu. Bunun ardШnca mЖxtЪlif adlar altШnda bir sШra mЪtbuat orqanlarШ yarandШ vЪ nЪЬrЪ baЬladШ. XX Ъsrin iyirminci illЪrindЪ fЪaliyyЪt gЧstЪrЪn ВoxsaylШ mЪtbuat orqanlarШ iВЪrisindЪ rЪsmi dЧvlЪt xarakteri, tЪbliЭi tЪsir gЖcЖ ilЪ nЪzЪr-diqqЪti cЪlb edЪnlЪrdЪn biri ⌠Kommunist■ qЪzeti idi. Bu mЪtbuat orqanШnШn ЪhatЪ dairЪsi, bЖtЖn yaradШcШlШq sahЪlЪri ilЪ ЪlaqЪ saxlamasШ ona olan diqqЪt vЪ maraЭШ gЖnЖ-gЖndЪn artШrШrdШ. ⌠Kommunist■ qЪzetinin maraq dairЪsindЪ olan kЖtlЪvi tЪbliЭat, tЪЬviqat, mЪdЪniyyЪt sahЪlЪri iВЪrisindЪ Ъn ЪsaslarШndan biri olan teatra kЧmЪk etmЪk, onun yaradШcШlШq imkanlarШnШn, sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШnШn inkiЬafШnШ sЖrЪtlЪndirmЪk Вox vacib idi.

чtЪn Ъsrin ilk illЪrindЪ, xЖsusilЪ dЪ 20-ci illЪrdЪ AzЪrbaycan teatrШ o qЪdЪr dЪ gЖclЖ maddi-texniki bazaya, sЪhnЪ mЪdЪniyyЪtinЪ, yaradШcШlШq imkanlarШna malik deyildi. O, artШq milli yaradШcШlШq sahЪsi mЧhkЪm kЖtlЪvi vЪ Ъsas tЪЬkilat kimi gЧrЖnmЪli idi. Bu baxШmdan ona kЧmЪk, dayaq durmaq nЪinki lazШm, hЪtta Вox vacib idi. DigЪr tЪrЪfdЪn ilk illЪrdЪ teatr bir sШra yaradШcШlШq bЧhranШ keВirmЪklЪ yanaЬШ ciddi maneЪlЪrlЪ dЪ ЖzlЪЬirdi. ⌠TeatrШn vЪzifЪlЪrindЪn bЪhs edЪn mЖxtЪlif adamlar, mЖxtЪlif qruplarШn fikrini ifadЪ edЪrЪk repertuar mЪsЪlЪlЪrindЪ Вox dolaЬШq bir vЪziyyЪtin yaranmasШna sЪbЪb olurdular■1. Buna gЧrЪ dЪ teatr ilk illЪr-dЪ repertuar uЭrunda gedЪn mЖbarizЪdЪ hЪlЪ tam qЪlЪbЪ ЪldЪ edЪ bilmirdi. Klassik irsЪ, rus vЪ dЖnya dramaturgiya-sШna, elЪcЪ dЪ mЖasir teatr ЪsЪrlЪrinЪ mЖxtЪlif mЖnasibЪt mЧvcud idi. KЧhnЪpЪrЪst rejissorlarШn tЪkidi ilЪ milli kolorit adШ altШnda bir Вox tamaЬalar ⌠ЬЪrq qiyafЪsinЪ■ salШnШr, klassik AzЪrbaycan dramaturgiyasШnШn ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠PЪri Cadu■ kimi ЪsЪrlЪrinin ideya mЪziyyЪtlЪri dЖzgЖn qiymЪtlЪndirilmirdi. DigЪr tЪrЪfdЪn, repertuara daxil edilЪn ⌠ъmir ъbЖl жla■, ⌠TalШЬ qШzШ■ kimi ЪsЪrlЪr teatrШn inkiЬafШnШ lЪngidirdi. ⌠Repertuar iЬini ВЪtinlЪЬdirЪn sЪbЪblЪrdЪn biri dЪ bu idi ki, hЪmin illЪrdЪ teatr alЪmindЪ Вox mЖrЪkkЪb ideoloji mЖbarizЪ gedir, mЖxtЪlif cЪrЪyanlar bir-birilЪ toqquЬur, bЧyЖk ЪyintilЪrЪ yol verilirdi■2. BЪzЪn elЪ olurdu ki, ⌠teatr repertuarШnda mЖasirlik vЪ yenilik yaratmaq■ istЪyЪn bir qrup tЪnqidВi klassik irs haqqШnda Вox ЪdalЪtsiz-lik edir, belЪ pyeslЪrin repertuara daxil edilmЪsini aktyor vЪ rejissorlarШn yaradШcШlШq imkanlarШna maneВilik ЪlamЪti adlandШrШrdШ. Onlar aktyorlarШn bЪzЪn rollarda zЪif ВШxШЬ etmЪsini gerilik, bЧhran hesab edir, bunun sЪbЪbini kalssik ЪsЪrlЪrdЪ gЧrЖrdЖlЪr. AzЪrbaycan teatrШnШ aktyorsuzluqda mЪzЪmmЪt edЪn bЪzi tЪnqidВilЪr iddia edirdilЪr ki, ⌠bizdЪ aktyor yoxdur, aktyor sЪnЪtinin ibtidai ЪsaslarШnШ bilmЪyЪn, kefi istЪdiyi kimi oynayan, istedada gЖvЪnЪn savadsШz vardШr■1. BelЪ yanlШЬ fikirlЪri ifЬa etmЪk, teatrШ saЭlam yaradШcШlШq yoluna salmaq, ⌠metod, Жslub, milli forma mЪsЪlЪlЪrini hЪll etmЪk, AzЪrbaycan aktyorunu yenidЪn tЪrbiyЪlЪndirmЪk, AzЪrbaycan qadШnШnШ sЪhnЪyЪ cЪlb etmЪk, rejissor, aktyor vЪ rЪssamlarШn mЪfkurЪ-siyasi vЪ sЪnЪtkarlШq sЪviyyЪsini yЖksЪltmЪk √ bir sЧzlЪ artmaqda olan tЪlЪblЪrinЪ mЖvafiq yeni, qabaqcШl xalq teatrШ yaratmaq lazШm idi■2.

N.NЪrimanov, N.B.VЪzirov, ъ.Haqverdiyev, M.S.Or-dubadi, C.CabbarlШ, S.S.Axundov kimi sЪnЪtkarlar, жzeyir HacШbЪyov, M.Maqomayev, Z.HacШbЪyov, ъ.BЪdЪlbЪyli ki-mi milli musiqi yaradШcШlarШ teatrШn inkiЬafШ, yanlШЬ meyllЪr-dЪn uzaqlaЬmasШ uЭrunda ardШcШl mЖbarizЪ aparШrdШlar. Bu sahЪdЪ milli-kЖtlЪvi mЪtbuatШn xidmЪtlЪri daha bЧyЖk idi. 20-ci illЪrdЪ nЪЬr edilЪn ⌠Kommunist■, ⌠Bakinski raboВi■, ⌠Molla NЪsrЪddin■, ⌠Maarif vЪ mЪdЪniyyЪt■, ⌠QШzШl qЪ-lЪm■, ⌠ьЪrq qadШnШ■ kimi mЪtbuat orqanlarШ teatrШ qЖvvЪtli bir vasitЪyЪ ВevirmЪyЪ, onu saxta novatorluqdan tЪmizlЪ-mЪyЪ ВalШЬШrdШlar. ⌠Kommunist■ qЪzeti bu sahЪdЪ xЖsusi fЪallШq gЧstЪrirdi. O, AzЪrbaycan sЪhnЪsinin saЭlam aktyor qЖvvЪsini gЧrmЪyЪn nihilistlЪrin bЖtЖn iddialarШnШ rЪdd edЪrЪk, A.M.ьЪrifzadЪ, H.Sarabski, S.Ruhulla, H.ьЪrifzadЪ, M.ъliyev, ж.RЪcЪb kimi pЖxtЪlЪЬmiЬ sЪnЪtkarlarШ vЪ tama-Ьadan-tamaЬaya, roldan-rola inkiЬaf edЪn х.HidayЪtzadЪ kimi aktyorlarШ nЖmunЪ gЧstЪrirdi. QЪzet хsmayШl HidayЪt-zadЪ haqqШnda yazШrdШ: ⌠O, gЪnc olmasШna baxmayaraq, bЧyЖk mЖvЪffЪqiyyЪtlЪrЪ nail olmuЬdur. O, daima irЪliyЪ doЭru hЪrЪkЪt edЪrЪk teatromuzun Жmidi olmuЬdur■1.

KЧhnЪpЪrЪstlЪr klassik dram ЪsЪrlЪrinЪ vЪ aktyor qЖvvЪlЪrinЪ pis mЖnasibЪt bЪslЪmЪklЪ yenilik pЪrdЪsi altШnda teatrШ milli zЪmindЪn ayШrmaq, onun mЪfkurЪcЪ saЭlam bir istiqamЪtdЪ inkiЬaf etmЪsinЪ mane olmaq istЪyirdilЪr. Onlar bilirdilЪr ki, yЖksЪk ideyalШlШq uЭrunda mЖbarizЪ aparan teatr hЪqiqi realiz yolu ilЪ hЪrЪkЪt edir. Bu yol isЪ teatrШ xalqa daha da yaxШnlaЬdШrШr, onu mЖtЪrЪqqi ЪnЪnЪlЪr, inqila-bi ideyalar uЭrunda mЖbarizЪyЪ ruhlandШrШr. ⌠AzЪrbaycan teatr sЪnЪtini mЖasir sЪhnЪ mЪdЪniyyЪti sЪviyyЪsinЪ qaldШr-maq vЪ Ъn mЖrЪkkЪb vЪzifЪlЪri hЪll etmЪk ЖВЖn teatrШn hЪr bir imkanШ var idi■2. ⌠Kommunist■ qЪzeti teatrШn tutduЭu mЖbariz yolu alqШЬlayaraq onun repertuar mЪsЪlЪsinЪ mЖnasibЪtindЪn bЪhs edЪn mЪqalЪlЪrЪ daha geniЬ yer verirdi. TЪnqidВi M. Quliyev yazШrdШ: ⌠Biz TЖrk Akademik teatrosu repertuarШndan klassik ЪsЪrlЪri ВШxarmalШyШqmШ? ъlbЪttЪ yox! Teatro mЖЬavirЪsi bizЪ ⌠sinfi vЪ ictimai ЪhЪ-miyyЪtini itirmЪmiЬ rus vЪ xarici klassiklЪrin ЪsЪrlЪrindЪn Ъn dЪyЪrlilЪrinin seВilmЪsini mЪslЪhЪt gЧrmЖЬdЖr. Akademik teatrosunun vЪzifЪlЪrindЪn birisi tЖrk kЖtlЪlЪrini bЪЬЪri mЪdЪniyyЪt nailiyyЪtlЪrinЪ qovuЬdurmaq vЪ tЖrk aktyoru-nun mЪdЪniyyЪtini artШrmaqdШr■3.

Teatr iЬindЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn yenilik tez-tez gЧzЪ ВarpdШЭШ kimi ona qarЬШ yЧnЪlЪn maneЪlЪrin dЪ sayШ artШrdШ. Rejissor vЪ aktyor sЪnЪti, sЪhnЪ tЪrtibatШ, xЖsusilЪ realizm vЪ mЖasirlik mЪsЪlЪlЪri ЪtrafШndakШ mЖbahisЪlЪrdЪ ⌠Kommu-nist■ qЪzeti dЖzgЖn yol seВirdi. Bunun bir sЪbЪbi dЪ o idi ki, yeni repertuar uЭrunda mЖbarizЪ aparan qЖvvЪlЪr Ъsas etibarilЪ ⌠Kommunist■ qЪzeti ЪtrafШnda toplanmШЬdШlar. Onlar teatr sЪnЪtinЪ ЪngЪl tЧrЪdЪn hЪr cЖr yanlШЬlШЭa qarЬШ ВШxmaqla teatrШn prinsipial mЪsЪlЪlЪri haqqШnda mЪqalЪlЪr yazШr, tamaЬalarШ tЪhlil edir, mЖsbЪt cЪhЪtlЪri vЪ nЧqsanlarШ ЖzЪ ВШxarШrdШlar. 20-30-cu illЪrdЪ ⌠...konstruktivizm vЪ baЬqa ⌠sol■ cЪrЪyanlar tЪhlЖkЪsi teatr ЖВЖn real bir tЪhlЖkЪ idi vЪ o, bir sШra gЧrkЪmli mЖvЪffЪqiyyЪtlЪrinЪ baxmayaraq, bЪzЪn yanlШЬ yollara dЖЬЖr, realizmdЪn uzaqlaЬШrdШ. Odur ki, teatr-da hЪqiqi realist sЪnЪt uЭrunda mЖbarizЪ mЖasir repertuar uЭrunda mЖbarizЪdЪn ayrШ dЖЬЖnЖlЪ bilmЪdiyi kimi, metod, Жslub vЪ forma mЪsЪlЪlЪrindЪ, bir tЪrЪfdЪn, mЖcЪrrЪdliyЪ, tarixi vЪ sinfi simasШzlШЭa, digЪr tЪrЪfdЪn, yalanВШ ⌠novator-luЭa■ qarЬШ mЖqavimЪt gЧstЪrmЪdЪn mЖmkЖn deyildi■1.

20-ci illЪrdЪn baЬalayaq C.CabbarlШ, M.S.Ordubadi, ж.HacШbЪyov, M.Maqomayev, N.NЪrimanov, H.NЪzЪrli, M.Quliyev, ъ.Nazim, ъ.BЪdЪlbЪyli, sonralar isЪ H.Mehdi, M.Arif, M.C.CЪfЪrov, Mir CЪlal, H.ъfЪndiyev, M.RЪfili Чz qiymЪtli mЪqalЪlЪri ilЪ teatr sЪnЪtinin inkiЬafШna bЧyЖk xidmЪtlЪr gЧstЪrmiЬlЪr.

⌠Kommunist■ qЪzetinin Вap etdiyi resenziyalar AzЪr-baycan teatrШnШn repertuarШ ilЪ baЭlШ olub, geniЬ ЪhatЪ dairЪ-sinЪ malik idi. Bu mЪqalЪlЪr Ъn Вox klassik AzЪrbaycan, rus vЪ QЪrbi Avropa pyeslЪri haqqШnda yazШlШrdШ. вЖnki haqqШnda bЪhs etdiyimiz illЪrdЪ mЖasir pyeslЪr az yaranШr, ona gЧrЪ dЪ teatr Чz repertuarШnda klassik ЪsЪrlЪrЪ daha geniЬ yer vermЪklЪ, bir tЪrЪfdЪn qabaqcШl ЪnЪnЪlЪri qoruyur, digЪr tЪrЪfdЪn teatrШ sxematiklikdЪn uzaqlaЬdШrШrdШ.

TeatrШn qabaqcШl ideyalarШ Ъks etdirЪn tamaЬalarШna mЖnasibЪt Ъn Вox ⌠Kommunist■ qЪzeti sЪhifЪlЪrindЪ bildiri-lirdi. 1920-ci ildЪn 1934-cЖ ilЪ qЪdЪr ⌠Kommunist■ qЪzetin-dЪ teatr haqqШnda Вap edilЪn materiallarda bir sШra prinsipial mЪsЪlЪlЪr mЖzakirЪ edilmiЬdir. BЪzЪn eyni tamaЬa, eyni pyes haqqШnda mЖxtЪlif mЖЪlliflЪr fikir sЧylЪyir, bir-birindЪn fЪrqli nЪticЪlЪrЪ gЪlirdilЪr. ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■, ⌠Topal Teymur■, ⌠PЪri Cadu■, ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠Hamlet■ kimi pyeslЪrin tamaЬalarШ haqqШnda yazШlarda bu vЪziyyЪt daha aydШn gЧrЖnЖr.

QabaqcШl tЪnqid teatrШn problem mЪsЪlЪlЪrinin aydШn-laЬdШrШlmasШnda hЪlledici rol oynayШrdШ. O, teatr sЪnЪtinin inkiЬafШ, sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪri ЪtrafШnda gedЪn mЖbahisЪlЪri yekunlaЬdШrmaqla tamaЬanШn ideya istiqamЪtini dЖzgЖn aydШnlaЬdШrШr, aktyor vЪ rejissorlarШ saЭlam mЪfkurЪ uЭrunda mЖbarizЪ yoluna gЪtirib ВШxarШrdШ. ⌠HacШ Qara■, ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠PЪri Cadu■, ⌠Nadir Ьah■, ⌠чlЖlЪr■, ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■ vЪ s. ЪsЪrlЪr haqqШnda rЪylЪrdЪ hЪm pyeslЪrin ЧzЖ tЪhlil edilir, hЪm dЪ bunlara teatrШn mЖnasi-bЪtini gЧstЪrЪn maraqlШ fikirlЪr sЧylЪnilirdi. Bu yazШlarda mЪqsЪd pyeslЪrin Жmumi ideyasШnШ, dramaturqun sЪnЪtkar-lШЭШnШ izah etmЪk, rejissor vЪ aktyorlarШn sЪhnЪ ustalШЭШnШ vЪ tamaЬanШn Жmumi tЪrtibatШnШ aydШnlaЬdШrmaq idi. BЪzЪn rejissorun tЪqsiri ЖzЖndЪn bir sШra tamaЬalarШn tЪrtibatШ ЪsЪrin mЪzmununa cavab vermЪdiyi kimi tЪbiilikdЪn dЪ uzaq olurdu. Milli kolorit adШ altШnda geyimdЪ sЪhnЪnin tЪrtibindЪ bayaЭШlШq ЧzЖnЖ gЧstЪrirdi. BЪzЪn dЪ ЪksinЪ olur-du, milli forma hЪddindЪn artШq sadЪlЪЬdirilir, tamaЬaВШlarШn nЪzЪrindЪ mЪzmunsuz bir ЬЪklЪ dЖЬЖrdЖ. C.CabbarlШ milli forma mЪsЪlЪsindЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn yalnШЬlШЭa qarЬШ ВШxaraq gЧstЪrirdi ki, ⌠Milli forma papaq, don, ВЪrkЪzi paltar vЪ yaxud ilmЪli kЧynЪklЪrdЪn ibarЪt olaraq qala bilmЪz. Onu axtarmaq vЪ tapmaq lazШmdШr...■1. Buna gЧrЪdir ki, C.Cab-barlШ ⌠PЪri cadu■ tamaЬasШnda ⌠QurbanШn evi kЧhnЪ bir kЪnd evi deyil, son memarlШq sistemi ilЪ tikilmiЬ bir ev idi...■2 √ deyЪrkЪn tЪrtibatdakШ uyЭunsuzluЭa qarЬШ ВШxШrdШ.

M.S.Ordubadi dЪ bir sШra qeydlЪrindЪ tamaЬada milli formanШn pozulmasШnШ qeyd etmiЬdi. Onun ⌠ъvvЪlcЪ orasШnШ demЪliyiz ki, pЪrdЪnin yuxarШ tЪrЪfindЪki═ (istЪr saЭ, istЪr solda) xalВa ЬЪkillЪri xalВanШn mЪdЪni olan ьЪrqdЪ o qЪdЪr ЪhЪmiyyЪtli vЪ nЪzЪri cЪlb edЪcЪk deyildir. Zira onlarШ hЪr bir tamaЬaВШ Чz evindЪ gЧrdЖyЖ ЖВЖn rЪssam orasШnШ Afrika-da baЬlayШb hЪnuz xalВanШn nЪdЪn ibarЪt olduЭunu anlama-yanlar ЖВЖn tЪrsim etmiЬ olsaydШ bЪlkЪ ЪhЪmiyyЪti havi olardШ■1.

BelЪ vЪziyyЪt bЪzi hallarda aktyor oyununda da ЧzЖnЖ gЧstЪrirdi. TЪnqidВi X.хbrahim 1924-cЖ il dekabrШn 2-dЪ ta-maЬaya qoyulan ⌠чlЖlЪr■ pyesi haqqШnda yazШrdШ: ⌠GЪray-bЪyli bu gecЪ rolu dЪrin dЖЬЖnmЪmiЬ vЪ ⌠Kefli хskЪndЪri■ bir ЪyyaЬ kimi oynayШrdШ. Bir kefli olmaq hissilЪ GЪraybЪyli bu rolu Вox yaxЬШ oynadШ. Amma aktyorun faciЪsi bura-sШndadШr ki, хskЪndЪr ⌠QЪzvin ...keflisi deyil, bЪyЪnmЪdiyi cЪmiyyЪti dЪyiЬdirmЪk■ mЪstidir vЪ tez-tez ВШxardШЭШ araq ЬЖЬЪsi ancaq rЪmzdir■2.

ъlbЪttЪ, bu nЧqsanlar keВici xarakter daЬШyШrdШ, ВЖnki repertuarda olan pyeslЪrin mahiyyЪti sonrakШ tamaЬalarda daha dЖzgЖn ЬЪrh edilir, ilk tamaЬalardakШ nЧqsanlar aradan qaldШrШlШr, aktyorlarШn oyunu tЪkmillЪЬirdi. Teatr alЪmindЪ ildЪn ilЪ sЖrЪtli yenilik, inkiЬaf nЪzЪrЪ ВarpШrdШ. Bununla yanaЬШ teatrШ gЖclЖ tЪrbiyЪ mЪktЪbinЪ, tЪbliЭat mЪrkЪzinЪ ВevirmЪk, sЪhnЪdЪ milli mЪdЪniyyЪtin tam vЪ qЪti qЪlЪbЪsinЪ nail olmaq ЖВЖn teatrШn qarЬШsШnda bir sШra yeni vЪ mЖhЖm vЪzifЪlЪr dururdu. ъdЪbi disputlar, yaradШcШlШq vЪ sЪnЪtkar-lШq mЖsahibЪlЪri keВirmЪk, dЧvrЖ mЪtbuatda sЪhnЪ sЪnЪt-karlШЭШ haqda mЖzakirЪlЪr aВmaq yolu ilЪ teatr gЖnЖn tЪlЪblЪri ilЪ ayaqlaЬmaЭa, sЪhnЪni Ъsl xalq mЪktЪbinЪ ВevirmЪyЪ ciddi sЪy gЧstЪrirdi. TЪnqidВi X.хbrahim ⌠чlЖlЪr■ pyesinin 1927-ci il yanvarШn 25-dЪki tamaЬasШ haqqШnda resenziyasШnda aktyor sЪnЪtinin inkiЬafШnШ qeyd edЪrЪk yazШrdШ: ⌠GЪraybЪyli yoldaЬ хskЪndЪr rolunu Вox gЧzЪl dЖЬЖnmЖЬ, rola girmiЬdir... GЪraybЪylinin bu gecЪ rol mЧvcibincЪ haldan-hala keВmЪsi rolunu dЪrin anКadШЭШ vЪ traktovkasШnШn Вox dЖzgЖn olduЭunu gЧstЪrirdi■1.

Teatr tamaЬalarШnШn get-gedЪ tЪkmillЪЬmЪsindЪ ⌠Kom-munist■ qЪzetinin Вap etdiyi teatrЬЖnaslШq materiallarШnШn ЪksЪriyyЪti hЪlledici rol oynayШrdШ. Bununla yanaЬШ bir sШra yazШlarШn, xЖsusilЪ ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■, ⌠Hamlet■ haqqШn-da yazШlmШЬ mЪqalЪlЪrin mЖЪlliflЪri bЪzi hallarda birtЪrЪfli nЪticЪlЪrЪ gЪlib ВШxШr, ЪsЪr vЪ tamaЬa haqqШnda qeyri-elmi fikirlЪr irЪli sЖrЖrdЖlЪr. Bunun bir neВЪ sЪbЪbi var idi. ъvvЪlЪn, ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■ kimi ЪsЪrlЪrdЪ tЪsvir edilЪn dЧvr nЪzЪrdЪn qaВШrШlШr, tarixilik prinsipi unudulurdu. BЪzЪn isЪ ЪsЪrin ideyasШ dЪqiq nЪzЪrЪ alШnmШrdШ. AyrШ-ayrШ surЪtlЪrin ictimai qayЪsinЪ formal yana-Ьanlar da olurdu. X.хbrahim H.Cavidin ⌠хblis■ pyesindЪ хblisin yerinЪ ьЪrq ЪfsanЪlЪrindЪ fЧvqЪltЪbii qЖvvЪ kimi tanШnan ⌠Div■ yaratmaЭШ lazШm bilirdi. TЪnqidВiyЪ gЧrЪ ⌠Div■ ЬЪr qЖvvЪlЪrЪ xidmЪt etmЪkdЪ хblisdЪn Вox-Вox ЖstЖn-dЖr. C.CabbarlШ хblis surЪtinЪ belЪ birtЪrЪfli mЖnasibЪtin ЪleyhinЪ ВШxaraq yazШrdШ: ⌠хblisin yerinЪ bir ⌠div■ yaratma-ЭШn ЪslindЪ mЪnasШ yoxdur. вЖnki ЬЪrqilЪrin tЪsvir etdiyi ⌠div■ ⌠хblis■dЪki iblis kimi deyildir. Bu ⌠div■ nЪ isЪ insan ilЪ yЖksЪk qЖvvЪ arasШnda orta bir yer tutur vЪ hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl bЧyЖk maddi vЪ cismani qЖvvЪyЪ malik, biВimsiz, kobud bir heybЪtdir. NЪ qЪdЪr gЖclЖ olsa da, hЪr halda onu gЖclЖ, bacarШqlШ bir insan mЪЭlub edЪ bilir. Ona gЧrЪdir ki, hЪr bir ⌠MЪlikmЪmmЪd■ addШmbaЬШ bir div mЪЭlub edir. MЪnЪvi cЪhЪtinЪ gЪlincЪ bunlar Вox vaxt idraksШz, sЖursuz bir halda tЪsЪvvЖr edilir. Halbuki, ⌠хblis■in iblisi heВ dЪ belЪ deyildir. Bu alШcШ, Вevik, qurnaz, bir dЪqiqЪ rahat durmaz, bЖtЖn dЖnyanШ dolanar, basШlmaz, yenilmЪz bir qЖdrЪti-kЖlliyЪ, ⌠bЖtЖn dЖnyanШ hЪm yapar, hЪm dЪ yШxar qЖdrЪti var■ mЧvhumdur ki, ⌠dЖnyada ЪgЪr varsa rЪqibi, o da allahdШr■2.

⌠Kommunist■ dЪ Вap edilmiЬ materiallardan aydШn olur ki, repertuarШnШ zЪnginlЪЬdirmЪyЪ ВalШЬan teatr qabaqcШl dramaturgiya ЪnЪnЪlЪrini qorumaq mЪqsЪdilЪ klassik pyeslЪrdЪn Вox istifadЪ edirdi. Bu dЧvrdЪ ⌠HacШ Qara■, ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠PЪri cadu■, ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠чlЖlЪr■, ⌠Nadir Ьah■ kimi pyeslЪr daha Вox tamaЬaya qoyulurdu. Uzun mЖddЪt AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ yaЬayan hЪmin ЪsЪrlЪ-rin yeni quruluЬlu tamaЬalarШ teatr mЪdЪniyyЪtinin inkiЬa-fШnda, rejissor vЪ aktyorlarШn yetiЬmЪsindЪ mЖhЖm rol oyna-mШЬdШr. M.S.Ordubadi, C.CabbarlШ, ъ.Tahirov, ъ.Nazim vЪ baЬqalarШnШn bu tamaЬalara aid mЪqalЪlЪrindЪ ЖВ mЖhЖm mЪsЪlЪyЪ toxunulurdu; rejissor iЬi, aktyor oyunu, sЪhnЪ tЪrtibatШ. Bu mЪsЪlЪlЪrlЪ ЪlaqЪdar pyesin ideya istiqamЪtinЪ dЪ mЖnasibЪt bildirilirdi. MЪqalЪlЪrin birindЪ teatrШn aktyor qЖvvЪlЪrinЪ dЖzgЖn mЖnasibЪt bЪslЪmЪsi, onlarШn rollarda istedadlarШna gЧrЪ bЧlЖЬdЖrЖlmЪsi zЪrurЪti gЧstЪrilirdi.

Aktyor sЪnЪtkarlШЭШ teatrШn Ъsas ruhunu tЪЬkil etdiyinЪ gЧrЪ bu mЪsЪlЪ tЪnqidi hЪmiЬЪ dЖЬЖndЖrmЖЬdЖ. O, hЪqiqi realist, hЪrtЪrЪfli dЖnyagЧrЖЬЖnЪ malik aktyor uЭrunda daim mЖbarizЪ aparmШЬ vЪ aktyorlarШn qarЬШsШnda mЖhЖm vЪzifЪlЪr qoymuЬdur: ⌠Aktyor psixologiyanШ gЧzЪl bilmЪli-dir. YЪni sЪhnЪ getdikcЪ zahiri gurultulardan, nЖmayiЬlЪr-dЪn ayrШlШr. шnsanШn daxili hЪyatШna, onun mЪnЪviyyatШna, ruhuna girib orada daima bir hЪrЪkЪtdЪ olan duyЭular, ВarpШЬmalar, mЖbarizЪlЪrlЪ uЭraЬШr, bu gizli vЪ rЪngarЪng hЪyatШ bЖtЖn geniЬliyi ilЪ tЪhlil edib araya ВШxarШr. Aktyor bu mЪnЪvi hЪyata yabanВШ qalmamalШdШr■1.

AzЪrbaycan teatrШ hЪqiqi mЪnada sЪnЪtkar aktyor yetiЬdirmЪk, ⌠dolanmaq mЪqsЪdilЪ teatra gЪlЪn■, sЪhnЪnin nЪ olduЭunu bilmЪyЪnlЪrdЪn uzaqlaЬmaq ЖВЖn bir sШra mЖhЖm tЪdbirlЪr gЧrЖrdЖ. O, rollarШ sЪnЪtkarlШq qabiliyyЪ-tinЪ gЧrЪ bЧlЖЬdЖrЖr, aktyorun qarЬШsШnda psixoloji vЪziyyЪt-lЪrЪ girmЪk, daxili ehtiras vЪ hЪyЪcanШ zahiri formada ifadЪ etmЪk, gЧzЪl sЪhnЪ danШЬШЭШna malik olmaq, hЪr hЪrЪkЪtdЪ dЪrin bir mЪna ifadЪ etmЪk kimi sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШ mЪsЪlЪlЪri qoyurdu. ⌠Kommunist■ qЪzeti bu mЖnasibЪtlЪ yazШrdШ: ⌠Bir aktyor Чz istedadШ ilЪ bЪdЪnini hЪr tЖrlЖ hЪrЪkЪtЪ uyuЬdura bilir, istЪdiyi tipi yarada bilir. FЪqЪt qalanlarШ bunun ЖВЖn uzun-uzadШ bЪdЪnlЪrini hazШrlamalШ, teatrШ bilmЪli, tiplЪri tip yaratmalШ, sЪhnЪnin nЪ olduЭunu ЧyrЪnmЪli, bЖtЖn incЪliklЪrinЪ bЪlЪd olmalШdШr■1.

AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ fЪaliyyЪt gЧstЪrЪn═ aktyorlarШn hamШsШ eyni dЪrЪcЪdЪ kamil sЪnЪtkar deyildi. OnlarШn bir qisminin ⌠sЪhnЪnin mЪnЪvi cЪhЪtlЪri ilЪ iЬi yox, tЪkcЪ pulunu gЖdЪr vЪ bu gЖn sЪhnЪ onun maddi tЪlЪblЪrinЪ cavab vermЪz olursa, buraxШb gedЪr, baqqallШЭШ, ya bЪzzazlШЭШ tЪrcih edЪr■2. DigЪr tЪrЪfdЪn, aktyor qЖvvЪlЪri iВЪrisindЪ bЪzЪn savadsШz, sЪhnЪ sirlЪrindЪn xЪbЪrsiz adamlara rast gЪlmЪk olurdu. Buna gЧrЪ dЪ AzЪrbaycan teatrШ kamil aktyorlar yetiЬdirmЪyЪ bЧyЖk ЪhЪmiyyЪt verir, bu iЬdЪ xalqШmШzШn qabaqcШl aktyorlarШndan, ⌠50 illik teatr tariximizin yetiЬdir-diyi vЪ bЪlkЪ dЪ bЖtЖn dЖnyanШn bЪdii qЖvvЪlЪrinЪ meydan oxuya bilЪcЪk sevgili simalarШndan, talantlarШndan■ istifadЪ edirdi■. Teatr xalq arasШndan gЪnc istedadlarШn seВilmЪsini dЪ unutmurdu. Bu sahЪdЪ AzЪrbaycanШn qabaqcШl ziyalШlarШ bЧyЖk xidmЪt gЧstЪrdilЪr. Teatr bu iЬin bЧyЖk ЪhЪmiyyЪtini dЪrindЪn dЪrk etdiyindЪn 20-ci illЪrdЪn kadr hazШrlШЭШna baЬlamШЬdШ. C.CabbarlШ ⌠Teatr vЪ kadr■, ⌠sЪhnЪ vЪ sЪnЪt-kar■3 mЪsЪlЪlЪrini nЪzЪrdЪ tutaraq yazШrdШ: ⌠KeВЪnlЪrdЪ mЪЬhur musiqiЬЖnas QliyerlЪ kЖВЪdЪ bugЖnkЖ opera aktyor-larШmШzdan hansШnШn sЪsi olub-olmadШЭШ xЖsusunda danШЬa-raq gedЪrkЪn birdЪn-birЪ bu adam sЧzЖnЖ kЪsib mШxlanmШЬ kimi dayandШ. EЬitdiyi sЪsin haradan gЪldiyini vЪ oxuyanШn kim olduЭunu sordu.

EЬidilЪn TЪzЪpir minarЪsindЪn obaЬdanlШq minacatШ idi. Qliyer nЪhayЪt bir qЪtiyyЪtlЪ sЧylЪdi ki, bu adam bu gЖn sЪhnЪyЪ cЪlb edilib ЧyrЪdilЪrsЪ, sabah bЖtЖn dЖnya sЪhnЪ-lЪrini dolaЬan bir qЖvvЪt kimi araya ВШxa bilЪr. вЖnki bu sЪs ahЪngcЪ vЪ mЪlahЪti, xЖsusilЪ qЖvvЪt vЪ yЖksЪkliyi cЪhЪtincЪ nadir gЧrЖnЪ bilЪcЪk bir sЪsdir. чyrЪndiyimizЪ gЧrЪ bu oxucu 22-23 yaЬlarШnda gЪnc bir adamdШr ki, bu il TЪzЪpir minarЪsindЪn ara-sШra kЧnЖllЖ olaraq minacat deyir■1.

C.CabbarlШ belЪ istedadlarШn AzЪrbaycanШn bir Вox rayonlarШnda olduЭunu gЧstЪrmЪklЪ, onlarШ tezliklЪ teatra cЪlb etmЪyi mЖhЖm vЪzifЪlЪrdЪn sayШrdШ.

AzЪrbaycan teatrШnШn A.M.ьЪrifzadЪ, ж.RЪcЪb, M.ъli-yev, S.Ruhulla, H.Sarabski kimi xadimlЪri vЪ sЪhnЪyЪ yeni ruh, yeni hЪvЪs gЪtirЪn х.HidayЪtzadЪ, ъ.хsmayШlzadЪ kimi gЪnclЪr mЪhz ⌠bЖtЖn varlШqlarШnШ sЪhnЪyЪ, daha doЭrusu sЪnayeyi-nЪfisЪyЪ vЪqf etmiЬ■ olan belЪ aktyorlardan idi. ⌠Kommunist■ qЪzeti aktyor ъ.хsmayШlzadЪnin sЪnЪtkarlШЭШ haqqШnda mЪqalЪdЪ bu fikri tЪsdiq edir: ⌠Bir il bundan ЪvvЪl hЪmin gЪnc arkadaЬШmШz xoristlЪr arasШndan ayrШlШb kiВik bir rolda birinci dЪfЪ sЪhnЪyЪ ВШxmasШ ЖzЪrinЪ ondan gЪlЪcЪkdЪ bir Вox ЬeylЪr gЧzlЪdiyimizi sЧylЪmiЬdik. O vaxtdan bir il dЪ keВmЪmiЬ... gЪnc aktyorumuz o vaxt yalnШz bir ehtimal olaraq sЧylЪdiyimiz sЧzlЪri ehtimal dairЪsindЪn ВШxarШb, qaВШlmaz bir hЪqiqЪt halШna gЪtirdi. хndi isЪ biz sЪhnЪmiz ЖВЖn gЪlЪcЪkdЪ ondan mЖqtЪdir bir aktyor gЧzlЪdiyimizi cЪsarЪtlЪ deyirik■2.

⌠Kommunist■ qЪzeti sЪnЪtkar aktyorlardan bЪhs etmЪklЪ teatr iЬinЪ vЪ ilk nЧvbЪdЪ aktyor qЖvvЪlЪrinЪ yardШm edirdi. O, bir sШra tamaЬalarda ilk rollarШnШ bЪzЪn yaxЬШ dЖЬЖnmЪdЪn oynayan GirmanЬahski, GЪraybЪyli, HЖseyn-zadЪ kimi aktyorlarШ hЪqiqi sЪnЪtkarlШЭa, aydШn realizmЪ dЪvЪt edirdi. QЪzet bildirirdi ki, zЪmanЪmizin vЪ xalqШn sЖrЪtli inkiЬafШ hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl sЪhnЪdЪn vЪ onun aktyor-larШndan sЪnЪt, istedad, bilik vЪ bacarШq tЪlЪb edir. Bunlar isЪ yalnШz gЪrgin ЪmЪk, yЖksЪk bilik vЪ sЪmЪrЪli axtarШЬlar nЪticЪsindЪ ЪldЪ edilir.

ArtШq 20-ci illЪrdЪ AzЪrbaycan teatr sЪhnЪsi istedadlШ aktrisalarШ ilЪ fЪxr etmЪyЪ baЬladШ. M.Davudova, ь.MЪmmЪ-dova, Lizina (хsmayШlzadЪ Nataliya) Y.Olenskaya, P.Tanai-lidi,1 S.HacШyeva kimi sЪnЪtkarlar teatr mЪdЪniyyЪtinin inkiЬafШna bЧyЖk xidmЪt gЧstЪrdilЪr, mЪharЪtli oyunlarШ ilЪ tamaЬaВШlarШn rЪЭbЪtini qazandШlar. ⌠Kommunist■ qЪzeti ⌠Teatr vЪ musiqi■ mЪqalЪsindЪ ⌠AxЬam sЪbri xeyir olar■ tamaЬasШnda mЖvЪffЪqiyyЪtlЪ ВШxШЬ edЪn azЪrbaycanlШ aktri-sanШn sЪnЪtkarlШЭШndan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠HacШ ьabanШn qШzШ, xЖsusЪn oxumasШ vЪ oxuyarkЪn aldШЭШ vЪziyyЪti sadЪЖrЪkli bir azЪrbaycanlШ qШzШn Чz evlЪrindЪ oxuduЭunu andШrШrdШ. Bu o qЪdЪr tЪbii, o qЪdЪr gЧzЪl idi ki, insan yerindЪn qalxШb: ⌠Budur AzЪrbaycan qШzШ■ deyЪ sevincindЪn biixtiyar baЭШrmaq istЪyirdi. Oyunlardan sonra bir dЪstЪ AzЪrbaycan xanШmlarШ tЪrЪfindЪn balet oynandШ. Burada xЖsusЪn tЪk (solo) oynayan xanШm o qЪdЪr ьЪrqЪ mЪxsus gЧzЪlliklЪr vЪ ЬairanЪ gЧrЖnЖЬlЪr yaradШrdШ ki, insan sevincin-dЪn ЧzЖnЖ itirirdi■1.

AktrisalarШn roldan-rola inkiЬafШ, qabaqcШl teatr xadimlЪrinin kЧmЪyi ilЪ bir sЪnЪtkar kimi yЖksЪlmЪsi teatrШ aktrisasШzlШq bЧhranШndan qurtardШЭШ kimi, sЪhnЪdЪ tЪbiiliyi dЪ tЪmin edirdi. M.S.Ordubadi inqilabdan sonra aktyor qadШnlarШn sЪhnЪyЪ cЪlb olunmasШndan, inkiЬafШndan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠Teatronun sЪhnЪsindЪ indiyЪ qЪdЪr gЧrЖl-mЪyЪn tЖrk aktrisalarШnШn iЬtirakШ doЭrudan da iki-ЖВ illik hЪyatШmШzdakШ tЪrЪqqinin mЖhЖm bir nЖmunЪsidir. ьЧvkЪt xanШmШn sЪsi... ⌠hЪtta musiqiyЪ qЪlЪbЪ Вalacaq vЖsЪtli nЪfЪsi■ tЪqdir olunacaq bir yenilikdir■2.

Teatr tЪnqidi aktrisalarШn oyununa bЧyЖk maraq gЧstЪrirdi. Resenziyalarda aktyorlarШn dilindЪn bЪhs edilЪr-kЪn Ъsas diqqЪt qadШnlarШn sЪnЪtkarlШЭШna verilirdi. вЖnki aktyor mЪdЪniyyЪtinin ЪsasШnШ tЪЬkil edЪn sЪhnЪ danШЬШЭШ bЪzi sЪbЪblЪrЪ gЧrЪ hЪlЪ zЪif idi. ⌠Kommunist■ qЪzeti ⌠SЪhnЪ-mizin bЧyЖk nЧqsanlarШndan biri dЪ aktyorlarШmШzШn danШЬШq dili, dЖzgЖn bir nitqi (diksiyasШ) olmamasШdШr■3, - deyЪrkЪn mЪhz sЪhnЪnin bu mЖhЖm probleminin hЪlli uЭrunda √ geniЬ diapozona malik sЪs vЪ danШЬШq uЭrunda mЖbarizЪ aparШrdШ. C.CabbarlШ, ж.HacШbЪyovun ⌠O olmasШn, bu ol-sun■ komediyasШ, habelЪ ⌠чlЖlЪr■, ⌠PЪri Cadu■, ⌠DaЭШlan tifaq■ ЪsЪrlЪri haqqШnda resenziyalarШnda Lizina, Tanailidi kimi aktyorlarШn sЪhnЪ danШЬШЭШnШn zЪif olmasШnШ irad tutmuЬdu. SЪnЪm rolunu ifadЪ edЪn Lizina ⌠son dЪrЪcЪ gЧzЪl vЪ zЪngin hЪrЪkЪtlЪri ЖzЪrinЪ lЪhcЪsinin yabanВШlШЭШ hiss olunurdu vЪ indi dili dolaЬar deyЪ qorxurdu■4.

TЪnqidВi X.хbrahim dЪ LizinanШn sЪnЪtkarlШЭШndan bЪhs edЪrkЪn onun sЪs diapozonunun mЪhdudluЭunu, sЪhnЪ danШЬШq dilinin nЧqsanlШ olmasШnШ zЪif cЪhЪt hesab edirdi: ⌠Lizina dЪxi sЪhnЪmizdЪ yaxЬШ qЖvvЪlЪrdЪn biridir; ancaq dili bЖtЖn tЪsiratШ pozur, bЖtЖn sЪyini vЪ ЪmЪyini hЪdЪr edir■1.

Aktyor sЪnЪtindЪ ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn bu mЖhЖm nЧqsan 1925-ci ildЪn sonra tЪdricЪn aradan qaldШrШldШ, sЪhnЪ danШЬШ-ЭШnda ЪsaslШ inkiЬaf tЪmin edildi. QЪzet bu sahЪdЪki irЪlilЪ-yiЬdЪn bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠Rolunun ruhu da kЧmЪk etmЪk ЖzrЪ tamaЬaВШlarШ Ъn artШq cЪlb edЪn... Lizina idi■2, ⌠FiruЬar √ Tanailidi vЪ Qrafinya √ MЪrziyЪ xanШm Вox yaxЬШ idilЪr■3. QadШn aktyorlarШn yaradШcШlШЭШnda ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn bu irЪlilЪ-yiЬ teatrШn kadr hazШrlШЭШ sahЪsindЪki sЪmЪrЪli fЪaliyyЪtinin, xЖsusilЪ dЪ sЪnЪtkarlarШn fЪrdi yaradШcШlШq axtarШЬlarШ yolun-da ciddi tЪЬЪbbЖskarlШЭШn nЪticЪsi idi. QabaqcШl teatr xadimlЪri sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШ mЪsЪlЪlЪrindЪ ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn bu inkiЬafШ yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi. ⌠Kommunist■ qЪzeti 20-ci illЪrdЪ dЪrc etdiyi mЪqalЪlЪrindЪ qeyd edirdi ki, realizm vЪ sadЪlik aktyorun baЬlШca xЖsusiyyЪti olmalШdШr, aktyor hЪr bir rolun ЖzЪrindЪ uzun zaman iЬlЪmЪli, oynadШЭШ rolun daxili alЪmini aВmalШ, onun mЪnfi vЪ mЖsbЪt tЪrЪflЪri-ni zЪngin boyalarla tamaЬaВШlara ВatdШrmalШ, oynadШЭШ hЪr bir rolda, xЖsusilЪ bЧyЖk vЪ mЖrЪkkЪb rollarda aВШlmamШЬ bir nЧqtЪ - ЧzЖnЪ bЪraЪt qazanmamШЬ heВ bir psixoloji mo-ment qoymamalШdШr. QЪzet bu mЖhЖm cЪhЪti unudan bЪzi gЪnc aktyorlarШn sЖni oyununa qarЬШ ВШxaraq yazШrdШ: ⌠Biz gЪnc aktyorlardan Otello rolundakШ bir fransШz aktyorunun Dezdemona rolundakШ bir fransШz aktrisasШnШ qШsqanclШq tufanШ iВindЪ doЭrudan da boЭub ЧldЖrmЪsi qЪdЪr tЪbiilik tЪlЪb etmirik. FЪqЪt heВ olmazsa Чz dediklЪrindЪn ЧzlЪri bir az da olsa mЖtЪЪssir olmalarШnШ vЪ tЪsvir etdiklЪri adamШn yalnШz ruhunu yox, ЖrЪyini, hissini dЪ mЪnimsЪmЪlЪrini arzu edirik■1.

Teatr sЪnЪtkarlШЭШna aid resenziyalarda tЪnqid bu fikri Ъsas tuturdu ki, aktyorun inkiЬafШ bЧyЖk sЪy vЪ sЪbrlЪ roldan rola, tamaЬadan tamaЬaya qazandШЭШ mЖvЪffЪqiyyЪtdЪ, tapdШЭШ yeni priyomlardadШr. Zahiri √ formal tapШntШlarla yanaЬШ tЪnqid obrazШn mЪnЪvi dЖnyasШnШ, psixologiyasШnШ, hisslЪr vЪ dЖЬЖncЪlЪr alЪmini gЧrmЪk, duymaq vЪ Ъks etdirmЪyi daha bЧyЖk qЪlЪbЪ vЪ mЖvЪffЪqiy-yЪt hesab edirdi. Aktyor vЪ sЪhnЪ, aktyor vЪ teatr hЪyatШ, aktyor vЪ obraz mЪsЪlЪlЪri qЪzetin mЖntЪzЪm mЪЬЭul olduЭu problemlЪrdЪn idi. Klassik AzЪrbaycan pyeslЪrinin tamaЬa-larШna yazШlan resenziyalarda sЪhnЪ tЪrtibatШ, sЪhnЪnin quru-luЬu, onun ЪsЪrin ruhuna, Ъsas obrazlarШn psixologiyasШna uyЭunluЭu vЪ s. mЪsЪlЪlЪr dЪ tЪhlil vЪ ЬЪrh olunurdu. ⌠Kom-munist■in 20-ci illЪrdЪ Вap etdiyi ЪksЪr resenziyalardan aydШn olur ki, C.CabbarlШ, M.S.Ordubadi, M.Quliyev, ъ.Tahirov, bir sШra ЪsЪrlЪrin sЪhnЪ tЪrtibatШndan ЬikayЪtlЪn-miЬlЪr. GeyimdЪ, qrimdЪ olan kЪsir tЪrtibatda da ЧzЖnЖ gЧstЪrdiyindЪn bЪzi ЪsЪrlЪr tamaЬaВШlarШ razШ salmШrdШ. NЧqsanlШ sЪhnЪ tЪrtibatШ aktyor oyununa da tЪsir gЧstЪrir, onu tЪbiilikdЪn uzaqlaЬdШrШrdШ.

C.CabbarlШ 1920-ci ildЪ tamaЬaya qoyulan ⌠O olma-sШn, bu olsun■, ⌠ъbЖl жla■, ⌠PЪri Cadu■ pyeslЪrindЪ sЪhnЪ tЪrtibatШnШn zЪifliyindЪn bЪhs etmiЬdir: ⌠Bu sЪhnЪnin gЧrЖnЖЬЖ hЪr kЪsi maraqlandШrШr, ЪcЪba, mЪclis harada vaqe olur; ъrЪbistanШn qumsal ВЧllЪrindЪmi? Ya Sibirin bir ЬЪhЪrindЪmi? Uzaq CЪnubdamШ? Uzaq ьimaldamШ? SЪhnЪ saЭ tЪrЪfdЪn cЪnubu andШrШr, ЪrЪb stilindЪ otaq, kiВik yastШ evciklЪr; bunu gЧrЖncЪ, sЪhnЪnin cЪnubu tЪsvir etdiyi dЖЬЖnЖlЖr. TamaЬaВШlarla ЖzbЪЖz kЪrpicdЪn tikilmiЬ bir-iki mЪrtЪbЪ rus izbasШ ki, bu da ЬimalШ andШrШr. Bu iki bir-birindЪn uzaq tЪrЪflЪrin hansШnШ qЪbul etmЪli?, hЪlЪ RЖstЪm bЪyin evi heВ birinЪ oxЬamШr, xЖsusЪn evdЪn ЪvvЪl klub, ya bu kimi bir ЬeyЪ oxЬayШr... ■1.

Aktyor sЪnЪtindЪ vЪ tЪrtibatda ЧzЖnЖ gЧstЪrЪn nЧqsan-lar qismЪn rejissor traktovkasШnШn qeyri-tЪbiiliyi ilЪ ЪlaqЪdar idi. Bir Вox tamaЬada aktyorlarШ ancaq sЪhnЪ mizanШnda bЧlЖЬdЖrmЪklЪ kifayЪtlЪnЪn rejissorlar ЪsЪrin Жmumi trak-tovkasШnda sЪhvЪ yol verirdilЪr. Onlar bЪzi hallarda sЖnilik, zahiri effekt yaratmaqla tamaЬaВШlarШn zЧvqЖnЖ oxЬamaЭa ВalШЬШr, bЪdii tЪrtibatda canlШlШqdan, orijinallШlШqdan uzaqla-ЬШrdШlar. ⌠Kommunist■ qЪzeti haqlШ olaraq yazШrdШ ki, ⌠bu-gЖnkЖ teatrШmШzШn ЧlЖm-dirim mЪsЪlЪlЪrindЪn biri dЪ rejissor mЪsЪlЪsidir■2.

AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ ⌠HacШ Qara■, ⌠DaЭШlan tifaq■, ⌠ьeyx SЪnan■ vЪ digЪr ЪsЪrlЪrin uzun mЖddЪt yaЬamasШna bir sЪbЪb dЪ mЪhz rejissor bacarШЭШ, rejissor mЖnasibЪti olmuЬdur. ⌠Kommunist■in sЪhnЪ aЭzШna qЪdЪr adamla dolu idi■3, ⌠artistlЪrin hЪrЪkЪtlЪrindЪki yenilik, onlardakШ sЪhnЪ tЪrbiyЪlЪri keВЪn sЪhnЪyЪ nisbЪtЪn yЖksЪlmiЬdi■4, ⌠tamaЬaВШ xoЬhallШq ilЪ gЖlЖr vЪ tamaЬadan Вox razШ qalШrdШ■[5]. ⌠BЧyЖk teatrda ЪmЪkdar artist, rejissor HidayЪtzadЪ yoldaЬШn verdi-yi quruluЬ ⌠ArЬШn mal alan■Шn keВmiЬ quruluЬlarШnШn hamШ-sШndan ЖstЖndЖr. Rejissor ЪsЪrin mЪzmun vЪ ideyasШnШ dЖz-gЖn mЪnimsЪdiyi ЖВЖn, onun traktovkasШ da doЭru ВШxmШЬ-dШr. HidayЪtzadЪ yoldaЬ artistlЪrlЪ bЧyЖk iЬ aparmШЬdШr. O, opera artistlЪrinЪ dramatik ЪsЪrlЪrin texnikasШnШ mЪnimsЪdЪ bilmiЬdir■[6] vЪ s. kimi qeydlЪrindЪ rejissor ЪmЪyinin bЧyЖk ЖstЖnlЖyЖ gЧstЪrilirdi.

C.CabbarlШ AzЪrbaycan sЪhnЪsi ЖВЖn hЪrtЪrЪfli hazШrlШ-Эa malik rejissor kadrlarШnШn yetiЬdirilmЪsinЪ xЖsusi fikir verirdi: ⌠... hЪr bir xalqШn sЪhnЪsini idarЪ edЪ bilЪcЪk rejissor mЖkЪmmЪl bir mЪlumatdan baЬqa bir dЪ xidmЪt etdiyi sЪhnЪnin mЪnsub olduЭu millЪtin adЪt vЪ ЪnЪnЪsini bilmЪk, bir tЪbiЪtЬЖnas kimi tЪhlil etmЪk, ЧyrЪnmЪk, onun bЖtЖn misallarШnШn, zЪrb mЪsЪlЪlЪrinin xЖsusiyyЪtini, bayramlarШnШ, yaslarШnШ, bunlarШn sЪbЪbini tЪyin etmЪyЪ ВalШЬan vЪ hЪm dЪ bacaran bir adam olmalШdШr. вЖnki bu xЖsusiyyЪtlЪr hЪr bir xalqШn ЪdЪbiyyatШnda qeyd edildiyi kimi, onun sЪhnЪsindЪ dЪ Ъks edilЪcЪkdir■1.

⌠Kommunist■ qЪzeti 20-ci illЪrdЪ teatr sЪnЪti uЭrunda apardШЭШ mЖbarizЪdЪ bu fikri Ъsas gЧtЖrЖrdЖ ki, teatr ideya-bЪdii vЪ yaradШcШlШq sЪviyyЪsi etibarilЪ sЪhnЪdЪ uzun mЖddЪt yaЬaya bilЪn tamaЬalar hazШrlarkЪn ilk nЧvbЪdЪ rejissor ЪmЪyini Ъsas gЧtЖrmЪlidir. вЖnki hЪqiqi rejissor ЪlindЪn ВШxan tamaЬa xalqШn nЪzЪrindЪ dЪ uzun mЖddЪt silinmЪz iz buraxШr.

AzЪrbaycan mЪtbuatШ, qabaqcШl ziyalШlar hЪmiЬЪ teatra yЖksЪk tЪrbiyЪ mЪktЪbi, kЖtlЪvi tЪbliЭat ocaЭШ kimi baxmШЬ-lar. DЧnЪ-dЧnЪ qeyd etmiЬlЪr ki, sЪhnЪdЪ tamaЬaya qoyulan hЪr bir ЪsЪr nЧvЖndЪn, janrШndan vЪ mЧvzusundan asШlШ olmayaraq tamaЬaВШlarШn ruhuna tЪsir etmЪli, onlarШn zЧvqЖ-nЖ oxЬamalШdШr. ж.HacШbЪyov ⌠Opera vЪ dramШn tЪrbiyЪvi ЪhЪmiyyЪti haqqШnda■ mЪqalЪsindЪ yazШr: ⌠SЪhnЪdЪ dram gЧstЪrilirsЪ, hЪm dЪ tamaЬaВШ onun musiqili hissЪsini gЧzЖ ilЪ deyil, qulaЭШ ilЪ eЬidirsЪ, bЖtЖn sЪhnЪ emosiyasШ, iЬtirak edЪn aktyorlarШn lirik Ъhval-ruhiyyЪsi, onlarШn daxili alЪmi musi-qinin ecazkar dili ilЪ ifadЪ olunursa, bЖtЖn bunlar tamaЬa-ВШnШn ЪqlinЪ vЪ qЪlbinЪ o qЪdЪr nЖfuz edir ki, belЪ bir tamaЬadan ibrЪt gЧtЖrmЪmЪk ЖВЖn gЪrЪk gЧzlЪrin kor vЪ qulaqlarШn kar olsun■2.

Teatr mЪdЪniyyЪti, aktyor vЪ rejissor sЪnЪtkarlШЭШ uЭrunda mЖbarizЪdЪn mЪqsЪd teatrШmШzШ xЪlqilik, realizm, mЖasirlik metodu ilЪ zЪnginlЪЬdrimЪk idi. 20-ci illЪrdЪn baЬlanan bu mЖbarizЪ teatrШn ilk repertuarШnda - klassik AzЪrbaycan dram ЪsЪrlЪrinin tamaЬasШnda ЧzЖnЖ gЧstЪrirdi. DoЭrudur, burada teatrШn qarЬШsШna bЧyЖk maneЪlЪr ВШxШrdШ. Lakin o, realizm vЪ hЪqiqi sЪnЪtkarlШq yolu tutduЭundan bu maneЪlЪri rЪdd edir vЪ saЭlam mЪqsЪdЪ doЭru sЖrЪtlЪ irЪlilЪyirdi. MЪsЪlЪn, ъ.Haqverdiyevin ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesini gЧtЖrЪk. ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesinin sЪhnЪ izahШnda bir sШra ЪyintilЪr olmuЬdur. 20-ci illЪrdЪ klassik irsЪ bЪslЪnilЪn yanlШЬ mЖnasibЪtlЪ ЪlaqЪdar olaraq ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesi ⌠bЪzi etirazlarla qarЬШlanmШЬ, gЖnЖn zЧvqЖnЪ ⌠zidd■ ЪsЪr kimi qiymЪtlЪndirilmiЬdir■. Lakin bu zЪrЪrli tЪsirlЪrin heВ biri teatrШ miКli zЪminindЪn, yaxЬШ ЪnЪnЪlЪrindЪn ayШra bilmЪ-miЬdir. ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesi yЖksЪk sЪnЪtkarlШЭШ, dЪrin ideyasШ vЪ maraqlШ mЪzmununa gЧrЪ yarШm ЪsrЪ qЪdЪr AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ yaЬamШЬ, H.ъrЪblinski, A.M.ьЪrif-zadЪ, S.Ruhulla kimi aktyorlarШn yaradШcШlШЭШna mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrmiЬdir. ъ.Haqverdiyev bu ЪsЪri ilЪ kЧhnЪ dЖnya mЖl-kЪdarlШЭШnШn sЖqutunu vermiЬ vЪ onu ictimai quruluЬun qanunauyЭun inkiЬafШ ilЪ baЭlamШЬdШ. PyesdЪ dramaturqun sЪmimiyyЪti vЪ humanizmi═ onun gЖclЖ realizmi vЪ yЖksЪk sЪnЪtkarlШq bacarШЭШ ilЪ birlЪЬmiЬdir. Dramaturq dЪrin Жmu-milЪЬdirmЪlЪr yolu ilЪ gedЪrЪk NЪcЪf bЪy, MirzЪ Bayram, MЪЬЪdi CЪfЪr kimi surЪtlЪrin simasШnda ayrШ-ayrШ sinif vЪ zЖmrЪlЪrin dЖnyagЧrЖЬЖnЖ, Ъxlaq tЪrzini Ъks etdirmiЬdir. Bu mЪnada pyesin mЪziyyЪti, lirik vЪ drammatik planda verilЪn sЪhnЪlЪri dЧvrЖn konkret vЪ tipik hadisЪlЪri ilЪ baЭlamasШn-da, bЪyliyin sЖqutunu dЧvrЖn qeyri-saЭlam ЬЪraitin, dЖzgЖn olmayan tЪrbiyЪ Жsulunun nЪticЪsi, zЪmanЪnin tЪlЪbi kimi gЧstЪrmЪsindЪdir. Bu fikir NЪcЪf bЪy surЪtindЪ daha aydШn nЪzЪrЪ ВarpШr. HЪm lirik vЪ psixoloji, hЪm dЪ gЪrgin drama-tik planda verilЪn NЪcЪf bЪy mЖlkЪdar sinfinin Ъxlaq vЪ dЖЬЖncЪ tЪrzini, ictimai vЪ siyasi ЬЖurunu bЖtЖn ziddiyyЪtlЪri ilЪ Ъks etdirЪn kamil bir surЪtdir. Onun hЪyata, insanlarla mЖnasibЪtindЪ ⌠dЖnya beЬ gЖndЖr, beЬi dЪ qara■ hЧkmЖndЪ mЖlkЪdarlШЭШn subyektiv, sxolastik fЪlsЪfЪsi Ъks olunmuЬdur. DoЭrudur, ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesindЪ, habelЪ NЪcЪfbЪy surЪ-tindЪ dramaturqun ⌠tЪrbiyЪВilik■ vЪ ⌠islah etmЪk■ Жsulu da ЧzЖnЖ gЧstЪrir. ъ.HaqverdiyevЪ gЧrЪ mЖlkЪdarlШq israfВШlШq ЖzЖndЪn mЪhv olur, tЖfeyli hЪyatdan uzaqlaЬmaq onun sЖqutunun qarЬШsШnШ ala bilЪr. Bu isЪ ъ.Haqverdiyevin mЖl-kЪdarlШЭШ mЪhv edЪ bilЪcЪk ictimai sЪbЪblЪri bЪzЪn sЪrfnЪzЪr etmЪsi ilЪ ЪlaqЪdar idi. O, realist bir sЪnЪtkar kimi hadisЪlЪri dЧvrЖn Ъn tipik sЪhnЪlЪri ЖzЪrindЪ qura bilmiЬdir.

NЪcЪfbЪyin mЪhvindЪ, mЖlkЪdar tifaqШnШn daЭШlmasШn-da israfВШlШq bir vЪsilЪ xarakteri daЬШmШЬdШ. ъsl sЪbЪb isЪ cЪmiyyЪtin qanunauyЭun inkiЬafШnШn nЪticЪsi, kapitalizm ЪlaqЪlЪrinin═ get-gedЪ gЖclЪnmЪsi idi. Oxucu vЪ tamaЬaВШ NЪcЪfbЪyin mЪhvini mЖlkЪdar sinfinin sЖqutu kimi dЪrk edir. ъsЪrin mЖvЪffЪqiyyЪti dЪ bundadШr. ⌠DaЭШlan tifaq■ mЖrЪkkЪb dramatik konfliktЪ malikdir. PyesdЪ mЖlkЪdar hЪyatШnШn ziddiyyЪtlЪri pЪrdЪdЪn-pЪrdЪyЪ kЪskinlЪЬЪrЪk, gЪr-gin bir ЬЪkil alШr. Oxucu vЪ tamaЬaВШ inanШr ki, belЪ gЪrgin vЪziyyЪt alan ziddiyyЪtlЪr labЖd olaraq fЪlakЪtlЪ nЪticЪlЪnЪ-cЪkdir. DoЭrudan da hadisЪlЪr arasШndakШ mЪntiqi ardШcШllШq, surЪtlЪrin bir-birini tamamlamasШ mЖlkЪdar tifaqШnШn daЭШl-masШnШ tЪsdiq edir.

AydШn vЪ tЪsirli dildЪ yazШlmШЬ ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesin-dЪ ъ.Haqverdiyevin realizmi ilЪ onun dЖnyagЧrЖЬЖ arasШnda mЖЪyyЪn ayrШlШq olsa da ЪsЪr bЪdii dЪyЪrinЪ vЪ ideya mЪzmu-nuna gЧrЪ AzЪrbaycan teatrШnШn sЪbatlШ ЪsЪrlЪrindЪn olmuЬdur.

Yeni pyeslЪrin olmadШЭШ bir zamanda belЪ ЪsЪrlЪrЪ bЧyЖk ehtiyac duyulurdu. Bu pyeslЪr teatr mЪdЪniyyЪtinin inkiЬafШna gЖclЖ tЪsir gЧstЪrdiyi kimi, aktyor qЖvvЪlЪrinin yetiЬmЪsindЪ dЪ Ъsas rol oynayШrdШ. DigЪr tЪrЪfdЪn ⌠DaЭШlan tifaq■ kimi ЪsЪrlЪrin repertuara daxil edilmЪsi teatrШ 20-ci illЪrdЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn zЪrЪrli solВuluЭa qarЬШ mЖbarizЪyЪ istiqamЪtlЪndirir, onu repertuar qШtlШЭШndan azad edirdi. MЖxtЪlif vaxtlarda tamaЬaya qoyulan ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesi tЪnqidin nЪzЪrini hЪmiЬЪ cЪlb etmiЬdi. Pyesin ideyasШ, tamaЬa taleyi haqqШnda mЖxtЪlif fikirlЪr sЧylЪnmiЬdi. Bu sahЪdЪ C.CabbarlШ xЖsusilЪ fЪrqlЪnirdi. O, ЪsЪrЪ bir drama-turq vЪ teatrЬЖnas kimi yanaЬmШЬ, pyesin tamaЬasШ, aktyor oyunu ЖzЪrindЪ daha Вox durmuЬdu. C.CabbarlШ ⌠DaЭШlan tifaq■Шn 1920-ci il oktyabrШn 29-da oynanan tamaЬasШna aid resenziyasШnda aktyor sЪnЪtinin bir sШra problemlЪrinЪ toxunmuЬdu. TЪbiiliyi sЪhnЪdЪ aktyorun qanunu hesab edЪn C.CabbarlШ NЪcЪfbЪy rolunda ВШxШЬ edЪn A.M.ьЪrifza-dЪnin sЪnЪtkarlШЭШndan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠Bu gecЪ radio ilЪ aktyorun bЖtЖn varlШЭШ iЬШqlandШrШlsaydШ, Abbas MirzЪdЪn Ъsla bir ЪsЪr qalmayШb, bЖtЖn iztirab vЪ sЪfalЪtlЪri ilЪ NЪcЪfbЪy вaybasarski gЧrЖnЪcЪkdi. Aktyor o qЪdЪr ЧzЖnЖ unutmuЬdu ki, qocaman bir sЖtun uВulub tam baЬШna dЖЬЖr, yerindЪn belЪ qШmШldanmШr. Bunlardan keВincЪ ЪlavЪ etmЪliyik ki, bu gecЪ Abbas MirzЪnin oyunu istЪr paltar, istЪr qrim, istЪr danШЬШq, istЪrsЪ hЪrЪkЪtcЪ bizi qЪnaЪtlЪn-dirdi■1. DemЪk, aktyor tЪbii vЪ sЪmimi hissЪ malik olmalШ-dШr. Onun yaratdШЭШ tЪsir ЪsЪrdЪki hadisЪlЪrin, mЖnaqiЬЪlЪrin daxili mЪntiqindЪn, ЪlaqЪsindЪn doЭmalШdШr.

BЧyЖk xalq sЪnЪtkarШ ьepkin tЪbiiliyЪ yЖksЪk ЪhЪmiy-yЪt vermiЬdir. O, peЬЪsindЪn asШlШ olmayaraq bЖtЖn sЪnЪt-karlara, sЪhnЪ xadimlЪrinЪ vЪ xЖsusi ilЪ Чz tЪlЪbЪsinЪ bu nЪcib keyfiyyЪtЪ sЪylЪ yiyЪlЪnmЪyi tЧvsiyЪ etmiЬdir. ⌠TЪbiili-yi hЪmiЬЪ nЪzЪrdЪ tut, ifa etdiyin ЬЪxsin qЪlbinЪ gir, ЪgЪr onun xЖsusi mЪfkurЪsi varsa, onu yaxЬШca ЧyrЪn, hЪtta onun keВmiЬ ictimai hЪyatШnШ belЪ unutma...■2.

HЪqiqi aktyor teatrШn Ъsas tЪsir ruhunu tЪЬkil edir. O, sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШnda ifadЪ vasitЪlЪrini ЪtraflШ bilmЪli, danШЬШqla hЪrЪkЪt arasШnda mЪntiqi baЭlШlШq yaratmalШdШr. ⌠Aktyor obrazШn baЬqa incЪ nЧqtЪlЪrini tapmalШ, onun dЧv-rЖnЖ, bЖtЖn ЪsЪrin tЪhlilini ЪldЪ etmЪli vЪ onu yazan Ъdibi yaxЬШ duymalШdШr■1. O Чz hЪrЪkЪtlЪrindЪ elЪ bir vЪhdЪt yarat-malШdШr ki, bu, tamaЬaВШda daxili bir hЪyЪcan oyatsШn, ЪsЪrin ayrШ-ayrШ hadisЪlЪri vЪ surЪtlЪri haqqШnda dЖЬЖnmЪk imkanШ vermЪsin. Aktyor sЪnЪtindЪ bu cЪhЪtЪ bЧyЖk ЖstЖnlЖk verЪn C.CabbarlШ yazШrdШ: ⌠ъgЪr teatrda oturan tamaЬaВШ mЪntiqi olaraq tЪnqid edЪrЪk dЖЬЖnЪ bilirsЪ, demЪk o hЪlЪ gЧrdЖklЪ-rinЪ hЪyЪcanlanmamШЬdШr■2. Bu mЪnada tamaЬaВШlarШ gЧr-dЖklЪri ilЪ hЪyЪcanlandШrmaq dramaturqun vЪzifЪsidirsЪ, aktyorun da sЪnЪtkarlШq borcudur. C.CabbarlШ ⌠DaЭШlan tifaq■ pyesindЪ aktyor oyununa bu baxШmdan yanaЬmШЬdШr. O, ⌠MЪЬЪdi CЪfЪr rolunda MЪlikov, SЪlim bЪy rolunda ъlЪkbЪr SЖheyli vЪ qoca zabit rolunda ъlЪkbЪr HЖseynzadЪ yaxЬШ idilЪr■3, - dedikdЪ aktyor sЪnЪti ЖВЖn qanun olan bЖtЖn xЖsusiyyЪtlЪri ЖmumilЪЬdirirdi.

⌠DaЭШlan tifaq■ tamaЬasШ haqqШnda ⌠Kommunist■ qЪzetinin resenziyalarШnda aktyor sЪnЪtindЪ danШЬШqla hЪrЪ-kЪtin vЪhdЪti, geyimin rola, obrazШn psixologiyasШna uyЭun-luЭu, qrim uyЭunsuzluЭunun rola pis tЪsiri gЧzЪl sЪhnЪ danШЬШЭШnШn ЪhЪmiyyЪti, gЪnc aktyorlara qayЭШ kimi mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrЪ toxunulmuЬdur. Bu cЪhЪtdЪn C.CabbarlШnШn A.M.ьЪrifzadЪ haqqШnda dediyi fikir daha maraqlШdШr: ⌠Aktyor gЧtЖrdЖyЖ aЭШr rola, yaratdШЭШ ЬЪxsiyyЪtin ruhuna o qЪdЪr dЪrin girmiЬ ki, ЧzЖ orada tamamilЪ itmiЬdir■4. QЪzet ⌠sЪhnЪdЪ qЪhrЪmanШn paltarШnШ geyib, sЧzlЪrini adi soyuq-qanlШlШqla deyЪn, lakin geyim altШnda yalnШz ЧzЖnЖ gЧrЪn■ aktyorlarШ tЪnqid edirdi. Odsuz, ЖrЪksiz, hissiz tЪrpЪniЬlЪri, qЪhrЪmanШn ruhu olmayan rollarШ nЧqsanlШ hesab edЪn qЪzet realizm vЪ sadЪliyi hЪr bir aktyorun Ъsas yolu adlandШrШrdШ. C.CabbarlШ ⌠DaЭШlan tifaq■Шn tamaЬasШnda qeyri-tЪbii oyna-yan aktyorlara qarЬШ ВШxaraq yazШrdШ: ⌠...чlЖmcЖl yaralan-mШЬ bir adam bir saat qЪdЪr uzun vaxt bir verst ЖzЪrindЪ dayana bilmЪz. чlЪrkЪn son nЪfЪsdЪ ЧzЖnЖ qurudub kЧrpЖ yaradaraq, yerЪ ВШrpШlmasШ da artШq idi. Bu kЧrpЖ bizim bЖtЖn aktyorlarШmШz ЖВЖn bir moda ЬЪklini almШЬ vЪ bu vaxta qЪdЪr az-az adamШn sЪhnЪdЪ vЪziyyЪtinЪ baxmayaraq, kЧrpЖsЖz ЧldЖyЖnЖ gЧrmЖЬЖk.

FЪqЪt bu doЭru deyildir. Bu kЧrpЖ Вapalamaq hЪrЪkЪ-tindЪn bir ЬЧbЪdir ki, yaralanandan sonra birinci-ikinci dЪqiqЪdЪ ЧlЪn adamlara yaraЬШr. FЪqЪt yaralanandan yarШm saat sonra ЧlЪn adam belЪ ЧzЖnЖ qurudub da qalxШb yerЪ ВШrpШlmasШndansa, getdikcЪ zЪiflЪnib tamamilЪ hЪrЪkЪtdЪn qalaraq rahat ЧlЪrsЪ, daha tЪbii olar■1.

AzЪrbaycan teatr xadimlЪrinin bЧyЖk tЪЬkilatВШlШq iЬi, sЪmЪrЪli rЪhbЪrliyi sayЪsindЪ mЪdЪniyyЪt, ЪdЪbiyyat vЪ incЪsЪnЪtin, xalq tЪsЪrrЖfatШnШn bЖtЖn sahЪlЪrindЪ yeni-yeni nailiyyЪtlЪr ЪldЪ edilirdi. Bu inkiЬaf vЪ yeniliyi Ъks etdirmЪk, tЪbliЭ etmЪk, xalqШn daha yЖksЪk mЪdЪni tЪrЪqqisinЪ nail olmaq ЖВЖn AzЪrbaycan mЪtbuatШ, AzЪrbaycan teatrШ sЪmЪ-rЪli fЪaliyyЪt gЧstЪrirdi. Bu sahЪdЪ ⌠Kommunist■ qЪzetinin xidmЪti daha gЖclЖ idi. Yeni insanШn tЪrbiyЪsi, vЪtЪndaЬlШq mЪfkurЪsinin xalqa ВatdШrШlmasШnШ Ъsas vЪzifЪlЪrdЪn hesab edЪn qЪzet ictimai hЪyatШn mЖxtЪlif sahЪlЪrinЪ nЖfuz edir, rЪssamlШq, heykЪltЪraЬlШq, musiqi vЪ digЪr sahЪlЪrЪ dair mЪqalЪlЪr Вap edir, AzЪrbaycan teatrШ vЪ digЪr mЪdЪni sahЪlЪrlЪ sШx ЪlaqЪ saxlayШrdШ. SЪhnЪdЪ formaca milli, mЪz-munca AzЪrbaycan mЪdЪniyyЪtinin qЪlЪbЪsindЪ qЪzet ж.Ha-cШbЪyov, C.CabbarlШ, M.S.Ordubadi vЪ baЬqa sЪnЪtkarlarШn fЪaliyyЪtini yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi.

C.CabbarlШ 1920-ci il oktyabrШn 26-da oynanШlan ⌠PЪri Cadu■ haqqШnda yazdШЭШ resenziyada ЪsasЪn sЪhnЪnin bЪdii tЪrtibatШndan, aktyorlarШn hЪrЪkЪti vЪ geyimindЪn bЪhs etmiЬdir. Bununla yanaЬШ, yeri gЪldikcЪ ЪsЪrin ideya mЧvzu-sundan vЪ bЪzi sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪrindЪn dЪ danШЬmШЬdШr.

⌠PЪri Cadu■ pyesi bir mЖddЪt bЧyЖk mЖbahisЪlЪrЪ sЪbЪb olmuЬdur. BЪzi tЪnqidВilЪr ЪsЪrdЪ Meterlink vЪ hauptman tЪsiri gЧrЖr, bЪzilЪri isЪ ⌠PЪri cadu■nu mЧvhumi qЖvvЪlЪrdЪn bЪhs edЪn ЪsЪr adlandШrШrdШ. BelЪ tЪnqidВilЪrin bir Вoxuna ъ.Haqverdiyevin ЧzЖ vaxtilЪ cavab vermiЬ, ЪsЪrin ideyasШnШ dЪrindЪn izah etmiЬdi. O yazmШЬdШ: ⌠...⌠PЪri cadu■ya mЧvhumat adШ qoyurlar... ⌠PЪri cadu■nun ideyasШ: hЪr kЪsin Чz Ъlinin ЪmЪli onun mЖqЪddЪratШnШ tЪmin edir. хnsan, taleyini kЪnarda axtarmayШb Чz-ЧzЖndЪ axtarmalШdШr.

NЪfsi-ЪmmarЪ dalШna dЖЬЖb gedЪrsЪ bЪlalЪrЪ uЭrayШb fot olar, NЪfsilЪ mЖbarizЪ edib Ъlinin ЪmЪyinЪ baЭlanarsa, axtardШЭШ mЪqsЪdЪ nail ola bilЪr. хnsanШn tЪbiЪtindЪ iki Ъsas qЖvvЪ hЪmiЬЪ bir-biri ilЪ vuruЬmadadШr. Bu iki Ъsas-nЪfsi-ЪmmarЪ ilЪ Ъql vЪ fikirdir... хnsanШ hЪmiЬЪ nЪfs yollara iЭva edЪn nЪfsi ЪmmarЪ ьamama cadu sifЪtindЪ ortalШЭa dЖЬЖb. Bu qarШ hЪm QurbanШn, hЪm HafizЪ xanШmШn, hЪm PЪrinin tЪbiЪtindЪ olub, onlarШ asan vЪchlЪ sЪadЪtЪ nail olmaq yolu-na ВЪkib, hamШsШnШ mЪhv edir. VЪ Qurban ЧlЪndЪn qabaq Чz sЪhvini anlayШb, SЪlimЪsi tЪrЪfЪ qaВmaq istЪyirsЪ dЪ daha iЬ iЬdЪn keВdiyindЪn, nЪfsinin ВЪngЪlindЪ foРt olur■1.

Simvol, rЪmzlЪrin olmasШna baxmayaraq ⌠PЪri cadu■ tam realist bir ЪsЪrdir. Dramaturq ⌠PЪri cadu■nun mЧvzu-sunu xalq yaradШcШlШЭШndan alsa da, burada o dЧvr ЖВЖn aktual olan ailЪ-mЪiЬЪt mЪsЪlЪsini hЪll etmЪyЪ ВalШЬШr vЪ hЪmin mЪsЪlЪni mЖlkЪdar hЪyatШnШn ifЬasШ ilЪ baЭlayШr. Qur-ban surЪti bu cЪhЪtdЪn Вox sЪciyyЪvidir:

ъsЪrin ideyasШ ilЪ daha Вox baЭlШ olan Qurban surЪti ЪsasЪn ЖВ sЖjet xЪttindЪ verilmiЬdir. BЧyЖk ictimai, siyasi vЪ ailЪ-Ъxlaq mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ olan bu xЪtlЪrin hЪr birindЪ Ъdib ictimai mЧvqelЪri mЖxtЪlif olan ayrШ-ayrШ zЖmrЪlЪrin hЪyat tЪrzinЪ, Ъhval-ruhiyyЪsinЪ toxunmuЬ, onarШn daxili alЪmindЪ ЪmЪlЪ gЪlЪn dЪyiЬmЪni, ziddiyyЪt vЪ ЖsyankarlШЭШ ictimai quruluЬla baЭlamШЬdШr. Birinci xЪttin hadisЪlЪri kasШb bir ailЪnin, Qurban-SЪlimЪ ailЪsinin ЪtrafШnda cЪrЪyan edir. Bu xЪttin ЧzЖnЪmЪxsus ideyasШ vardШr. ъdib bu xЪtdЪ iki Ъsas mЪsЪlЪyЪ toxunmuЬdur. ъvvЪlЪn, kЪndli ЬЖurunda olan varlanmaq ehtirasШ, xЖsusi mЖlkiyyЪtВilik hissi verilmiЬdir. Bu cЪhЪt Qurbanda olduЭu ЖВЖn o, ilk xЪtdЪn mЖrЪkkЪb vЪ ziddiyyЪtli bir surЪt kimi meydana ВШxШr. HЪmin xЪtdЪ ikinci mЪsЪlЪ budur ki, namuslu ЪmЪk, zЪhmЪt hЪqiqi ailЪ sЪmimiyyЪti, ailЪ ЪxlaqШ vЪ ailЪ tЪmizliyi yaradШr. Qurban nЪ qЪdЪr ki, ЪmЪklЪ mЪЬЭul olur, ailЪsindЪ gЧzЪl bir sЪmimiyyЪt vardШr. SЪlimЪnin Qurbana vЪ kЧrpЪsinЪ mЪhЪbbЪti hЪqiqi ailЪ qayЭШkeЬliyinin nЖmunЪsidir. QurbanШn ЪmЪyi ailЪsini tЪhqirdЪn, mЪzЪmmЪtdЪn qoruduЭu kimi ЧzЖnЖ dЪ Вirkin ЪmЪllЪrdЪn uzaqlaЬdШrШr.

хkinci xЪtt pyesin Ъn gЪrgin dramatik xЪttidir. Burada Ъdib ictimai mЪsЪlЪlЪrЪ daha Вox toxunur. Qurban √ hafizЪ xЪtti bir tЪrЪfdЪn ЪdibЪ mЖЪlkЪdar hЪyatШnШ tЪnqid etmЪyЪ imkan verirsЪ, digЪr tЪrЪfdЪn bu hЪyatШn ЪmЪkdЪn, zЪhmЪt-dЪn, sЪmimiyyЪtdЪn uzaq olmasШnШ vЪ buna gЧrЪ dЪ mЪhv olacaЭШnШ ictimai quruluЬun ziddiyyЪtlЪri ilЪ ЪlaqЪlЪndirmЪyЪ kЧmЪk edir. ZЪhmЪtsiz ЪmЪyin nЪticЪsi HafizЪni harШnlaЬdШr-mШЬdШr. O, rЪiyyЪtdЪn Чz mЪqsЪdlЪri ЖВЖn istifadЪ edir. Onun nЧkЪr ъmraha, SЪlimЪyЪ vЪ nЪhayЪt Qurbana alВaq mЖna-sibЪti hЪddini aЬШr. NЪticЪdЪ HafizЪ xalqШn qЪzЪbinЪ gЪlir. Dramaturq QurbanШn tЪbiЪtindЪ olan ⌠nЪfsi-ЪmmarЪni■ bu xЪtdЪ inkiЬaf etdirЪrЪk onun acШ nЪticЪlЪrini verir.

жВЖncЖ, Qurban-PЪri xЪtti hadisЪlЪrЪ yekun vurur, Qurban dЖЬdЖyЖ hЪyatdan cana doymuЬdur. O, ЪzablarШnШn sЪbЪbini yavaЬ-yavaЬ dЪrk edir. SШxШcШ hЪyatdan uzaqlaЬmaq, zЪhmЪtlЪ qazandШЭШ keВmiЬ sЪmimi hЪyata qayШtmaq istЪyir-sЪ dЪ, buna nail ola bilmir. NЪhayЪt, zЖlmЖn sЪrt ЪlindЪ hЪlak olur.

ъdib QurbanШn mЪhvini hЪlЪ ЪsЪrin ЪvvЪlindЪ gЧstЪr-diyi varlanmaq ehtirasШnШn get-gedЪ inkiЬaf etmЪsindЪ gЧrЖr. ъsЪrdЪki simvolik hadisЪlЪr, rЪmzlЪr isЪ gЧstЪrdiyimiz real sЪhnЪlЪrin inkiЬafШna, ЪsЪrin ideyasШnШn aВШlmasШna vЪ tamamlanmasШna xidmЪt edir.

DЪrin dramatizmi vЪ xЖsusilЪ dЪ maraqlШ Жslubuna gЧrЪ ъ.Haqverdiyevin bЖtЖn ЪsЪrlЪrindЪn fЪrqlЪnЪn ⌠PЪri cadu■ pyesinin tamaЬaya qoyulmasШ teatrШn yeni mЖvЪffЪ-qiyyЪti idi.

⌠PЪri cadu■nun sЪhnЪ tЪcЪssЖmЖnЪ xЖsusi mЪqalЪlЪr hЪsr edЪn ⌠Kommunist■ qЪzeti hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl ЪsЪrin traktovkasШnШ tЪnqid edirdi. BelЪ ki, rejissor Ъsas diqqЪti canlШ insanlarШn taleyi ЖzЪrindЪ qurulan real sЪhnЪlЪrin daha qabarШq ВШxmasШna vermЪkdЪnsЪ, simvollarШ, rЪmzi qЖvvЪlЪri birinci plana ВЪkmiЬdi. Bu isЪ ЪsЪrin ideyasШnШn dЖzgЖn dЪrk edilmЪsinЪ mane olmuЬdur. C.CabbarlШ bu mЖnasibЪtlЪ yazШrdШ: ⌠ъsЪrdЪ Ьeytan, ЪcinnЪ adШ eЬidib, buna da fantastik bir ЬЪkil vermЪk istЪmiЬlЪr. FЪqЪt bu, ЪsЪrin bir nЧv mahiyyЪtini pozduЭundan oyunu ЬЪxsЪn idarЪ edЪn mЖЪllifin (ъ.Haqverdiyevin - A.A.) nЪ fikir ilЪ buna razШ olduЭunu gЧstЪrЪ bilmirik■1.

Pyesin tamaЬasШnda C.CabbarlШnШn diqqЪtini cЪlb edЪn cЪhЪtlЪrdЪn biri dЪ aktyorun danШЬШЭШ ilЪ hЪrЪkЪti arasШndakШ vЪhdЪtin obrazШn Жmumi ruhuna uyЭun olmamasШ idi. O, Qurban rolunda ВШxШЬ edЪn H. Sarabskinin oyununda bu cЪhЪti nЧqsanlШ hesab edir vЪ aktyorun hЪrЪkЪtindЪki zЪifliyi onun psixoloji hazШrsШzlШЭШ adlandШrШr. C.CabbarlШ tamaЬanШn solЭunluЭunu, aktyordakШ ruh dЖЬkЖnlЖyЖnЖ qeyd etmЪklЪ yanaЬШ, aktyor vЪ hЪrЪkЪt, sЪnЪtkar vЪ tЪbiilik ilЪ ЪlaqЪdar yazШrdШ: ⌠Onun ЧzЖndЪn getmЪk ЖВЖn yШxШlmasШ... ЪvvЪl oturur, sonra isЪ gЪrilir... sonra da kamal istirahЪt ilЪ baЬШnШ yerЪ qoyur■2. C.CabbarlШ gЪrgin psixoloji hЪyЪcan iВЪrisindЪ ВШrpШnan vЪ nЪhayЪt ьamama cadunun pЪncЪsindЪ hЪlak olan QurbanШn aldШЭШ bu vЪziyyЪtin aktyor tЪrЪfindЪn tЪcЪssЖmЖnЖ qЖsurlu hesab edirdi.

1920-ci illЪrdЪ H.Cavidin ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■, ⌠To-pal Teymur■, C.MЪmmЪdquluzadЪnin ⌠чlЖlЪr■ pyesi vЪ onlarШn tamaЬasШ tЪnqidin diqqЪtindЪn kЪnarda qalmamШЬdШ. C.CabbarlШ, M.Quliyev, X.хbrahim vЪ ъ.Tahirovun ⌠ьeyx SЪnan■, ⌠хblis■, ⌠чlЖlЪr■ haqqШnda mЪqalЪlЪrindЪ teatr sЪnЪtinin bir sШra problemlЪrinЪ toxunulmuЬdur. M.Quliyev vЪ C.CabbarlШnШn mЪqalЪlЪrindЪ milli kolorit, formanШn mЪzmun ilЪ vЪhdЪti, aktyor geyimi, danШЬШq vЪ sЪhnЪ hЪrЪkЪti, hЪmВinin rЪssamlШqdan bЪhs edilmiЬdir.

Bu illЪrdЪ repertuara daxil olan ⌠MЖfЪttiЬ■, ⌠QanlШ qala■, ⌠Yurdsuz insanlar■, ⌠Hamlet■, ⌠Otello■, ⌠Kapitan QrantШn uЬaqlarШ■ vЪ s. pyeslЪr AzЪrbaycanda teatrШn inkiЬa-fШna mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrmiЬdir. M.Qorkinin ⌠Yurdsuz insan-lar■ (⌠мЮ ДМЕ■) pyesi AzЪrbaycan sЪhnЪsinЪ yeni, saЭlam ruh gЪtirmiЬdi.

⌠Kommunist■ qЪzeti repertuarlarШnШ ildЪn-ilЪ zЪngin-lЪЬdirЪn BakШ teatrlarШnШn yeni iЬ Жsulunu, aktyor vЪ rejissor kadrlarШ yetiЬdirmЪk sahЪsindЪki xidmЪtlЪrini yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi. QЪzet 20-30-cu illЪrdЪ dЪrc etdiyi bir sШra mЪqalЪdЪ AzЪrbaycan Dram TeatrШ, Azad TЪnqid-TЪbliЭ TeatrШ, BakШ хЬВi KЪndli TeatrШ (1925-1927), BakШ TЖrk хЬВi TeatrШ (1927-1932) haqqШnda qiymЪtli fikirlЪr sЧylЪyir, bu teatrlarШ ictimai hadisЪlЪrlЪ maraqlanan, daima dЖЬЖnЪn, hЪqiqЪt axtaran, xalqШna daha yaxШn olmaq istЪyЪn adamlar ЖВЖn bir mЪktЪb adlandШrШrdШ. A.M.ьЪrifzadЪ, ж.RЪcЪb, х.HidayЪtzadЪ, M.ъliyev, S.Ruhulla, R.TЪhmasib vЪ baЬqalarШ AzЪrbaycan teatrlarШnШn yetiЬdirdiyi bЧyЖk sЪnЪt-karlardШr. Bu aktyorlar yalnШz Чz fitri bacarШq vЪ istedad-larШndan istifadЪ etmЪmiЬlЪr, Чz fЪrdi xЖsusiyyЪtlЪrinЪ mЖva-fiq olaraq mЖntЪzЪm ВalШЬmШЬ, aktyorluq sЪnЪtinin incЪ-liklЪrinЪ, texnikasШna, qayda-qanunlarШna yiyЪlЪnmiЬ, onun xarakter cЪhЪtlЪrini, funksiyasШnШ ЧyrЪnmiЬlЪr. BЪdЪnlЪrini, hЪrЪkЪtlЪrini, sЪslЪrini, mimikalarШnШ idarЪ etmЪyi bacarmШЬ-lar. YaradШcШlШq iЬi, sЪhnЪ mЪdЪniyyЪti vЪ sЪnЪti ЖВЖn vacib olan ВoxВalarlШ zЪngin intonasiyaya malik olmaЭa, yЖksЪk emosionallШq gЧstЪrmЪyЪ nail olmuЬ, maraqlШ improvizЪlЪr etmiЬlЪr. ъn ЪsasШ da budur ki, bu sЪnЪtkarlar bir-birindЪn kamil maraqlШ obrazlar yaratmШЬ, yЖksЪk istedadlarШ sayЪ-sindЪ hЪr bir obrazda tЪzЪ vЪ yeni bir ЬЪkildЪ gЧrЖnmЖЬlЪr.

AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ realizmin qЖvvЪtlЪnmЪsinЪ, sЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШnШn inkiЬafШna tЪsir gЧstЪrЪn ЪsЪrlЪrdЪn biri dЪ N.V.Qoqolun ⌠MЖfЪttiЬ■ komediyasШ olmuЬdur. ⌠Kom-munist■ qЪzeti pyesin sЪhnЪ quruluЬu, aktyor oyunu haq-qШnda yazШrdШ: ⌠Xlestakov-MЪrdanov dЪxi yaxЬШ idi, yalnШz bu gecЪ Вox mЖvЪffЪq olan, hЪrkЪsin diqqЪtini cЪlb edЪn Zemlyanka rolunda SЪlimbЪyov idi. Bu vaxta qЪdЪr tЖrk sЪhnЪsindЪ belЪ kamil bir tip yaradШla bilmЪmiЬdi vЪ SЪlim-bЪyov yoldaЬ bu tipi birinci olaraq yaratmШЬdШr, deyЪrsЪk xЪta etmЪmiЬ oluruq. жmumiyyЪtlЪ... ⌠Revizor■ yaxЬШ keВdi deyЪ bilirik1.

⌠Yurdsuz insanlar■, ⌠MЖfЪttiЬ■, ⌠DekabristlЪr■ kimi pyeslЪrin repertuarda geniЬ yer tutmasШ 20-ci illЪrdЪ teatrШn mЪfkurЪcЪ inkiЬafШna mЖsbЪt tЪsir gЧstЪrmiЬdir. 1927-ci ildЪ iЬВi-kЪndli teatrШnda tamaЬaya qoyulan ⌠DekabristlЪr■ pyesi haqqШnda ⌠Kommunist■ qЪzeti yazШrdШ: ⌠Pyes tamamilЪ hЪ-yatdan gЧtЖrЖlЪrЪk hЪqiqЪti tЪsvir etdiyindЪn vЪ Жslubunun dЪxi hЪyati olacaЭШ ЬЖbhЪsizdir. хЬВi-kЪndli teatrosunun rejissorluq hissЪsi belЪ dЪ yapmШЬ vЪ pЪk mЖnasib bir quruluЬ vermiЬdir■2. GЧrЖndЖyЖ kimi ⌠Kommunist■ qЪzeti AzЪrbaycan teatrlarШnШn gЖndЪlik iЬi, fЪaliyyЪti, tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ ilЪ mЖntЪzЪm maraqlanШr, ЪldЪ etdiyi hЪr hansШ bir mЖvЪffЪqiyyЪti yЖksЪk qiymЪtlЪndirirdi. BakШ teatrlarШ-nШn yaradШcШ fЪaliyyЪti qabaqcШl ziyalШlarШn da nЪzЪrindЪn yayШnmШrdШ. H. Mehdi mЪqalЪlЪrinin birindЪ yazШrdШ: ⌠TЖrk хЬВi TeatrШnШn geniЬ iЬВi vЪ ЪmЪkВi kЪndli kЖtlЪlЪri ilЪ daha yaxШndan ЪlaqЪ saxlamasШ Чz daxilindЪ olan xЪstЪliklЪrЪ daha sЖrЪtlЪ mЖbarizЪ etmЪyЪ imkan yaradШr■3.

HaqqШnda bЪhs etdiyimiz dЧvrdЪ teatrШn tЪkmillЪЬmЪ-sindЪ QЪrb dramaturgiyasШnШn da gЖclЖ tЪsiri olmuЬdur. Bu illЪrdЪ teatrШn repertuarШ ьekspirin, ьillerin, JЖl Vernin, GЧtenin ЪsЪrlЪri ilЪ zЪnginlЪЬdi. ⌠Kommunist■ qЪzeti teatrШn qЪrb klassiklЪrinЪ geniЬ yer vermЪsini yenilik ЪlamЪti adlandШrmШЬ vЪ ⌠Hamlet■, ⌠Otello■, ⌠QaВaqlar■ pyeslЪrinin tamaЬasШnda onun mЖvЪffЪqiyyЪtini ЪlamЪtdar hadisЪ hesab etmiЬdir. QЪzet ⌠ьekspirlЪri, ьillerlЪri biz sЪhnЪmizdЪ nЪ ЖВЖn oynayШrШq?■ sualШna tam aydШn cavab verЪrЪk yazШrdШ ki, ⌠tamaЬaВШlarШmШza klassik qЪrb ЪdЪbiyyatШ nЖmunЪsi gЧstЪrmЪk ЖВЖn■1.

20-ci illЪrdЪ QЪrb mЪdЪniyyЪtinin sЪhnЪ vasitЪsi ilЪ xalqa ВatdШrШlmasШnda ЪyintilЪrЪ dЪ yol verilirdi. Milli kolorit mЪsЪlЪsi bЪzi hallarda yanlШЬ baЬa dЖЬЖlЖrdЖ. QЪrb ЪdЪbiyyatШnШn bЪzi pyeslЪri Чz bЪdii vasitЪlЪrindЪn, orijinal geyimindЪn vЪ hadisЪlЪrin cЪrЪyan etdiyi yerdЪn tЪdric edilirdi. Bu hal ЧzЖnЖ Ъn Вox ⌠Hamlet■ pyesinin tamaЬasШn-da gЧstЪrmiЬdir. QЪzet ⌠biz ⌠Hamlet■i sЪhnЪdЪ olduЭu kimi gЧrmЪk istЪyirik■ kimi siqnallar vermЪklЪ kifayЪtlЪnmЪ-yЪrЪk QЪrb pyeslЪrini mЪzmunsuz, bayaЭШ dondan azad etmЪyЪ ВalШЬШrdШ. X.хbrahim, M.RЪfili, ъ.Tahirov haqlШ ola-raq ⌠Hamlet■in 20-ci illЪrdЪki quruluЬunu teatrШn nЧqsanШ hesab etmiЬlЪr.

QЪrb pyeslЪrinin belЪ nЧqsanlШ tamaЬalarШ Вox davam etmЪdi. Bir mЖddЪt sonra M.RЪfili ⌠Klassik tЖrk sЪhnЪ-sindЪ■ adlШ mЪqalЪsindЪ ⌠Hamlet■ pyesinin quruluЬundan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠TЖrk dram teatrosunun bu gЖnkЖ quruluЬu bir Вox cЪhЪtdЪn maraqlШdШr. ъvvЪla, ⌠Hamlet■in hЪqiqi ЬЪkildЪ oynanШlmasШ teatr kollektivinin yanlШЬ, zЪrЪrli yoldan ВШxdШЭШnШ vЪ dЖnya ЪdЪbiyyatШnШn Ъn bЧyЖk dahilЪrindЪn biri olan ьekspirin yЖksЪk vЪ dЪrin mЪzmunlu ЪsЪrlЪrini oynamaq ЖВЖn ЧzЖndЪ tЪqdir edilЪ bilЪcЪk bir cЖrЪt tapdШЭШnШ isbat edir■2. Bu nailiyyЪt eyni zamanda bЧyЖk aktyor qЖvvЪsinin qЪlЪbЪsi idi. QЪrbi Avropa pyeslЪ-rinЪ yanaЬmaq obrazШ gЧrmЪk vЪ dЪrk etmЪk sahЪsindЪ AzЪrbaycan aktyorunun ЧzЖnЪmЪxsus tЪcrЖbЪsi vardШr. Aktyor yalnШz obrazla yaЬamШr, eyni zamanda ЧzЖnЪ nЪzarЪt edir. O, sЪhnЪdЪ yaratdШЭШ insanШn bЖtЖn alЪminЪ, ruhuna, psixologiyasШna yiyЪlЪnir. чzЖnЖ idarЪ edЪ-edЪ obraza Вevri-lir. AzЪrbaycan sЪhnЪsinin belЪ aktyorlarШ Вox olmuЬdur. Bu sЪnЪtkarlarШn yetiЬmЪsindЪ AzЪrbaycan teatrШ ilЪ yanaЬШ rus vЪ QЪrbi Avropa dramaturgiyasШnШn bЧyЖk rolu olmuЬdur.

20-ci illЪrdЪ AzЪrbaycan sЪhnЪsinin sevimli ЪsЪrlЪrin-dЪn biri ⌠Otello■ idi. SЪhnЪ sЪnЪtkarlШЭШnШn yЖksЪlmЪsindЪ, aktyorlarШn yetiЬmЪsindЪ bu pyesin gЖclЖ tЪsiri olmuЬdur. вЖnki ⌠Otello■ aktyordan obraz ilЪ daxilЪn daha Вox yaЬamaq, onun mЪfkurЪsini vЪ ruhunu dЪrk etmЪk, Ъn incЪ hiss vЪ ehtiraslarШnШ vermЪk tЪlЪb edirdi. SЪhnЪdЪ hisslЪrЪ, mЪnЪvi ruhi ВarpШЬmalara, mЖvafiq iЬ gЧrmЪyi, hЪrЪkЪt etmЪyi tЪlЪb edirdi. BelЪ bir ЪsЪrdЪ baЬ rolda ВШxШЬ edЪn A.M.ьЪrifzadЪ, ж.RЪcЪb mЪhЪbbЪtЪ, vЪfaya, ЪdalЪtЪ, insan-lara inanan Otellonun dЪrin faciЪsini vermЪkdЪ bЧyЖk sЪnЪt-karlШq gЧstЪrmiЬlЪr. Onlar bir insan, bir xarakter-ЬЪxsiyyЪt kimi Otellonu dЪrk etdiklЪri ЖВЖn onun kamil obrazШnШ yarada bildilЪr. A.M.ьЪrifzadЪ Otelloda ayrШ xЪtlЪr, yeni cizgilЪr tapdШ. BЧyЖk mЪhЪbbЪtlЪ, hЪdsiz inam vЪ sЪdaqЪt, xeyirxahlШq vЪ nЪciblik duyЭularШ ilЪ yaЬayan Otellonun daxili saflШЭШnШ, dЪrin humanizm vЪ demokratizmini bЧyЖk ustalШqla nЖmayiЬ etdirЪ bildi. ⌠Kommunist■ qЪzeti bu mЖnasibЪtlЪ yazШrdШ ki, Otello roluna istЪr Abelyan vЪ istЪrsЪ dЪ A.M.ьЪrifzadЪ fЪrdi yanaЬmШЬlar. Abelyan xЖsusi mЪktЪb gЧrmЖЬ, qШrx ildЪn artШq ayrШ-ayrШ rus, Avropa sЪhnЪlЪrini dolaЬaraq bЧyЖk tЪcrЖbЪ qazanmШЬdШr. Onun Otello rolunda mЪhЪbbЪt, mЪftuniyyЪt Ъsas yer tutur. A.M.ьЪrifzadЪnin yaratdШЭШ Otello obrazШ isЪ xЖsusi maraq doЭurur. ъ.Tahi-rov pyesin 1925-ci il tamaЬasШnda Otello rolunda ВШxШЬ edЪn A.M.ьЪrifzadЪnin sЪnЪtkarlШЭШndan danШЬarkЪn yazШrdШ: ⌠Bu aktyorda o qЪdЪr qШzЭШnlШq, eyni zamanda sadЪ vЪ inandШrШcШ bir ЖrЪk ВШlЭШnlШЭШ vЪ mЪhЪbbЪt, qЪhrЪmanlШq vЪ kЧmЪksizlik vardШr ki, hЪr kЪs ЪksЪriyyЪtlЪ Otellonu sЪhnЪdЪ deyil, bЪlkЪ hЪyatda gЧrЖr vЪ onunla yan-yana yaЬayШrdШ. Onun varlШЭШnda nЪ qЪdЪr Вeviklik, rЪЬadЪt vardШr■1. Buradan aydШndШr ki, A.M.ьЪrifzadЪ Otello surЪtini tam dЪrinliyi ilЪ dЪrk etmiЬ vЪ onun faciЪsindЪ qШsqanclШЭШ deyil, A.S.PuЬki-nin dediyi kimi aldanШЬШ Ъsas tutmuЬdur. вЖnki ЪsЪrin ЪvvЪlindЪn Otello bir ЬЪxsiyyЪt kimi tam aydШndШr. O, tЪbiЪti etibari ilЪ qШsqanc deyildir. O, insanШ ЖstЖn tutan, ona bЖtЖn qЪlbi ilЪ inanan ЬЪxsiyyЪtdir. Lakin pyesin ortalarШna doЭru gЪrgin qШsqanclШq duyЭusu Otellonun tЪbiЪtindЪ hakim yer tutmaЭa baЬlayШr. O, birdЪn-birЪ aldanШr. Otellonun qЪlbin-dЪ illЪrdЪn bЪri mЧhkЪm yer tutan inam hissi mЪhv olur. O, bЖtЖn insanlardan, hЪtta mЪhЪbbЪtindЪn dЪ ЬЖbhЪlЪnmЪyЪ baЬlayШr. Bu ЬЖbhЪ qШsqanclШЭa ВevrilЪrЪk inam hissinin yeri-ni tutur. DemЪk Otellonun Ъsl faciЪsi aldanШЬdan baЬlayШr. AzЪrbaycan teatrШ Otello surЪtinЪ mЪhz bu cЪhЪtdЪn yanaЬ-mШЬdШr. Otello rolunda ВШxШЬ edЪn ж.RЪcЪb dЪ bu surЪtin bЖtЖn Ъsas mЪziyyЪtlЪrini dЪrk edЪ bilmiЬdir. ъ.Tahirov ж.RЪcЪbin Otello rolundan bЪhs edЪrkЪn yazШrdШ: ⌠BakШ sЪhnЪsi bu vaxta qЪdЪr ьЪrifzadЪdЪn baЬqa bir Otello gЧr-mЪdiyi ЖВЖn жlvi RЪcЪb yoldaЬШn bu cЪsarЪtli ВШxШЬШ pЪk Ьayan-diqqЪtdir. Onun hЪrЪkЪtlЪri mЖnasib vЪ mimikasШ zЪngindir■2.

Denerinin ⌠хki yetimЪ■, TomasШn ⌠TЪlЪbЪlЪrin kЪlЪyi■, GЧtenin ⌠Faust■, JЖl Vernin ⌠Kapitan QrantШn uЬaqlarШ■, AlekseyevanШn ⌠DЪmir divar■, Bursovskinin ⌠Trilbi■, Yurinin ⌠ЬЧhrЪt silahlarШ■ vЪ s. pyeslЪr 20-ci illЪrdЪ AzЪr-baycan teatr sЪhnЪsindЪ bЧyЖk mЖvЪffЪqiyyЪt qazanmШЬdШr. BЖtЖn bunlarla bЪrabЪr, 20-ci illЪrdЪ teatr mЖasir repertuar mЪsЪlЪsindЪ hЪlЪ Вox geri qalШrdШ. 1927-ci ilЪ qЪdЪr daha Вox klassik AzЪrbaycan, rus vЪ QЪrbi Avropa pyeslЪri ilЪ dolanan teatr 1928-ci ildЪn yeni repertuar yaratmaЭa, sЪhnЪni mЖasirlЪЬdrimЪyЪ baЬladШ. C.CabbarlШnШn ⌠Od gЪli-ni■ teatrШn bu fЪaliyyЪtindЪ ilk addШm oldu. Bir-birinin ardШnca gЪlЪn ⌠Sevil■, ⌠Almaz■, ⌠1905-ci ildЪ■, ⌠YaЬar■, ⌠HЪyat■ pyeslЪri AzЪrbaycan sЪhnЪsindЪ mЖasirliyi tЪmin etdi.

XalqШn hЪyatШnШ, fikir vЪ arzularШnШ Ъks etdirЪn hЪr yeni ЪsЪr teatrШ mЪfkurЪviliyЪ, dЪrin realizmЪ yЧnЪldir, metod Жslub vЪ milli forma mЪsЪlЪlЪrindЪ qЪlЪbЪ imkanШ verirdi. Bu mЪnada teatrШn tam qЪlЪbЪsi onun simasШnШ tЪЬkil edЪn saЭlam repertuarШ ilЪ baЭlШ idi. MЖasir repertuar teatr iЬinin ЪsasШnШ tЪЬkil edirdi, axШ AzЪrbaycan teatrШnШn yaradШcШlШq tЪcrЖbЪsi Ъyani olaraq sЖbut edir ki, onun mЖvЪffЪqiyyЪtlЪri bilavasitЪ mЖasir dramaturgiya ilЪ ЪlaqЪdardШr■1.

ArtШq C.CabbarlШ ilЪ sЪhnЪdЪ gЖclЪnЪn mЖasirlik vЪ xЪlqilik teatr mЪdЪniyyЪtinin hЪqiqi yЖksЪliЬi ЖВЖn saЭlam zЪmin hazШrladШ. Eyni zamanda, ⌠cЪsarЪtlЪ demЪk olar ki, CЪfЪr CabbarlШnШn yЖksЪk sЪnЪtkarlШqla vЪ bЧyЖk ilhamla yazШlmШЬ pyeslЪri respublikamШzda bir Вox sЪnЪtkar artistlЪ-rin yetiЬmЪsinЪ sЪbЪb olmuЬdu■2.

⌠Od gЪlini■, ⌠Sevil■, ⌠1905-ci ildЪ■, ⌠YaЬar■, ⌠HЪyat■ vЪ s. teatr hЪyatШnda yeni bir dЧvrЖn baЬlanmasШnШ xЪbЪr verdi. M. Quliyev ⌠TЖrk teatrosu haqqШnda■ mЪqalЪsindЪ mЖasir yaradШcШ dЧvrЖn yeni mЪdЪniyyЪt quruculuЭu mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edЪn ⌠Sevil■, ⌠Almaz■, ⌠YaЬar■, ⌠HЪyat■ kimi pyeslЪrin yaranmasШ ilЪ ЪlaqЪdar teatr hЪyatШnda ЪmЪlЪ gЪlЪn inkiЬafdan bЪhs edЪrЪk yazШrdШ: ⌠Akademik teatrosu yeni formalar yaratmaq iЬindЪ bЧyЖk mЖvЪffЪqiyyЪtlЪr ЪldЪ etmiЬdir. ArtШq teatro bЖtЖn kЧhnЪ, ЪzilmiЬ formalarШ bir kЪnara buraxaraq yeni formalar yaratmaЭa baЬlamШЬdШr■3.

QЪzet sЪhifЪlЪrindЪ ⌠Od gЪlini■, ⌠AydШn■, ⌠Sevil■, ⌠KЧhnЪ duman■, ⌠AnamШn kitabШ■ pyeslЪrinin tamaЬalarШna aid resenziyalarШnda realizm, mЖasirlik, teatr vЪ aktyor sЪnЪtkarlШЭШ sЪhnЪ tЪrtibatШ kimi mЖhЖm mЪsЪlЪlЪrЪ toxunulurdu. SaЭlam ideyalШ ЪsЪrlЪrЪ daha Вox ЖstЖnlЖk verЪn tЪnqid tЪzЪ pyeslЪrin ideya istiqamЪtini yeni dЧvrЖn xarakterik xЖsusiyyЪtlЪrinin geniЬ ЬЪrhi ilЪ izah edirdi. QЪzet teatrШn mЖasir pyeslЪrЪ maraЭШnШ daha da artШrmaq mЪqsЪdi ilЪ yeni dram ЪsЪrlЪrinin geniЬ tЪhlilini verir, teatrШ ruhlan-dШrШrdШ. AzЪrbaycan teatr sЪhnЪsindЪ ⌠AydШn■, ⌠Oqtay EloЭlu■ pyeslЪri mЖvЪffЪqiyyЪtlЪ oynanШlШr, tamaЬaВШlarШn bЧyЖk rЪЭbЪtini qazanШrdШ. Bu ondan irЪli gЪlirdi ki, hЪr iki tamaЬada hЪyati mЪsЪlЪlЪrЪ toxunulurdu. AydШn vЪ OqtayШn kapitalizmЪ qarЬШ mЖbarizЪsi, onlarШn faciЪsi tamaЬaВШda istismar dЖnyasШna nifrЪti artШrШrdШ.

1924-cЖ ildЪ ⌠Kommunist■ redaksiyasШnШn tЪЬkil etdiyi ЪdЪbi mЖhakimЪdЪ bir sШra suallar bЧyЖk mЖbahisЪlЪr doЭurdu. MЖbahisЪ zamanШ qЪbul edilЪn fikirlЪrdЪ deyilirdi ki, istЪr AydШnШn vЪ istЪrsЪ dЪ GЖltЪkinin facisindЪ mЖqЪssir kapitalizm cЪmiyyЪtidir, onun DЧvlЪt bЪy kimi ЬЪrЪfsiz nЖmayЪndЪsidir. MЖhakimЪ zamanШ bЪraЪt qazanan GЖltЪ-kin son sЧzЖndЪ aydШnlarШn vЪ gЖltЪkinlЪrin faciЪsinЪ sЪbЪb olan mЖhitЪ qarЬШ ВШxaraq demiЬdir: ⌠Bu fЪlakЪtlЪrЪ uЭra-yanlardan mЪn birinci vЪ sonuncu deyilЪm; minlЪrlЪ mЪnim kimi vЪ AydШn kimi zavallШlar hЪmin altunun aЭШr mЪngЪnЪ-lЪrindЪ ЧzlЪri, namuslarШ vЪ hЪyatlarШ mЪhv olub getmiЬdir.═ MЪn heВ, mЪnim kimi hЪyatШ vЪ mЪnliyi tapdalanmШЬ milyonlarla insanlarШ belЪ faciЪlЪrdЪn qurtarmaq ЖВЖn bir yol vardШr ki, o da altunun vЪ onun yaratdШЭШ hakimlЪr vЪ mЪhkumlar mЖhitinin mЪhv vЪ labЖd olmasШdШr■1.

CЪfЪr CabbarlШ tarixi mЧvzuya mЖraciЪt edЪrЪk ⌠Od gЪlini■ pyesini yazdШ. C. CabbarlШnШn bu addШmШ ⌠Od gЪlini■ mЧvzusunun ⌠AzЪrbaycan xalqШnШn qЪhrЪmanlШq vЪ inqilabi mЖbarizЪ tarixi ilЪ hЪmahЪng■ sЪslЪnmЪsi idi. ⌠Od gЪlini■ pyesi tamaЬaya hazШrlanarkЪn tЪnqid yazШrdШ: ⌠Od gЪlini■ ideoloji nЧqteyi-nЪzЪrdЪn dЪxi bizim ЖВЖn yararlШdШr... Bu dram bizi AzЪrbaycanda Вox maraqlШ hadisЪlЪr dЧvrЖnЪ, ЪrЪb hakimiyyЪtinЪ, islam vЪ baЬqa dinlЪrЪ qarЬШ ictimai, siyasi kЪndli hЪrЪkatШ dЧvrЖnЪ kЧВЖrЖr■1. AzЪrbaycan sЪhnЪ-sindЪ yeni olan bu ЪsЪr dramaturqun tЪqdirЪlayiq yaradШ-cШlШq qЪlЪbЪsi idi. XalqШn yadelli iЬЭalВШlara, yerli feodallara qarЬШ qЪhrЪmanlШq mЖbarizЪsi pyesdЪ Вox canlШ verilmiЬdir. ⌠Od gЪlini■ndЪki yЖksЪk ideyalШlШq, fikir zЪnginliyi, dЪrin hiss vЪ ehtiraslarШn realist tЪsviri, gЪrgin dramatik vЪ lirik sЪhnЪlЪrin ЖzvЖ ЬЪkildЪ bir-birini tamamlamasШ pyesin Ъn gЧzЪl mЪziyyЪtidir. BelЪ bir ЪsЪrin sЪhnЪyЪ ВШxmasШ isЪ hЪqiqi mЪnada mЖasirlik vЪ xЪlqilik kimi problemlЪrin sЪhnЪdЪ hakim olduЭunu gЧstЪrirdi. BelЪ ЪsЪrlЪr xalqla teatrШn ЪlaqЪsini daha da mЧhkЪmlЪndirirdi. ⌠Чz qardaЬlarШnШ ЪrЪb sultanlarШnШn zЖlmЖndЪn, yerli feodallarШn cЪbrindЪn vЪ islam mЧvhumatШndan azad etmЪyЪ ВalШЬan■ Elxan sЪhnЪnin yeni bir surЪti olub, tamaЬaВШlarШn dЪrin rЪЭbЪtini qazan-mШЬdШ. ⌠O illЪrdЪ heВ bir tamaЬa bir neВЪ gЖn dalbadal gЧstЪrilmЪzdi. ⌠Od gЪlini■ ilk tamaЬa idi ki, dЧrd gЖn dalbadal gЧstЪrildi vЪ bundan sonra bir neВЪ il mЖddЪtindЪ gЧrЖlmЪmiЬ bir mЖvЪffЪqiyyЪtlЪ sЪhnЪdЪ yaЬadШ. Bu mЖvЪffЪqiyyЪt hЪm pyesin Чz yЖksЪk bЪdii keyfiyyЪti, hЪm dЪ teatrШn, o zamankШ tЪnqidin qeyd etdiyi kimi, parlaqlШq vЪ ЪlvanlШЭШ ilЪ tamaЬaВШnШ heyran edЪn vЪ ruhlandШran bir tamaЬa yarada bilmЪsi ilЪ tЪmin edilmiЬdi■2. Bununla yanaЬШ yeni pyeslЪrЪ vЪ onlarШn tamaЬalarШna mЖnasibЪt hЪmiЬЪ eyni olmamШЬdШr. хnkiЬafШ, yeniliyi bayaЭШ mЪnada baЬa dЖЬЪn bЪzi tЪnqidВilЪr uzun illЪrdЪn bЪri bЧyЖk mЖbarizЪlЪr, ВЪkiЬmЪlЪr iВЪrisindЪ inkiЬaf edЪn teatrШn mЖasirlik vЪ ideyalШlШq sahЪsindЪ qЪlЪbЪsini inkar edirdilЪr. AzЪrbaycan proletar yazШВШlarШnШn 2-ci qurultayШnda ВШxШЬ edЪn Tatulov teatra, onun qЪlЪbЪsinЪ soyuq mЖnasibЪt bЪslЪyir, onu ide-yasШzlШqda ittiham edirdi. O, ВШxШЬШnda gЧstЪrirdi ki, ⌠AzЪr-baycan sЪhnЪsindЪ tamaЬaya qoyulan ЪsЪrlЪr mЪfkurЪcЪ bЪrbaddШr. ⌠Od gЪlini■ anarxizm tЪbliЭ edir. Sevilin Чz azadlШЭШ haqqШnda yazdШЭШ kitab bizim sinfi nЧqteyi-nЪzЪrdЪn o qЪdЪr uzaqdШr ki, belЪ bir ЪsЪri хngiltЪrЪdЪ dЪ yazmaq olar. ⌠ьeyx SЪnan■ bЪdii ЬЪkildЪ verilmiЬ dini fikirlЪrdir■1.Bu tЪkid vЪ cЪhdlЪrin heВ biri teatrШ dЖzgЖn yoldan, realizm vЪ mЖasirlik yolundan ayШra bilmЪdi.

DoЭrudur, bir sШra yeni ЪsЪrlЪrin, xЖsusilЪ ⌠Od gЪlini■ pyesinin quruluЬunda teatrШn bЪzi nЧqsanlarШ da olmuЬdur. Pyes 1928-ci ildЪ tamaЬaya qoyularkЪn ЪsЪrin baЬ qЪhrЪma-nШ Elxan tam dЪrinliyi ilЪ dЪrk edilmЪmiЬdir. O, daha Вox mЖtЪfЪkkir kimi, ziyalШ kimi gЧstЪrilmiЬdir. Teatr ⌠Od gЪlini■nin sonrakШ quruluЬlarШnda ElxanШ daha Вox xalq qЪhrЪmanШ kimi tЪqdim etmЪyЪ ВalШЬmШЬ vЪ buna nail olmuЬdur. QЪzet pyesin sonrakШ tamaЬalarШ haqqШnda yazШrdШ: ⌠жmumiyyЪtlЪ, ⌠Od gЪlini■ istЪr yazШlШЬ, istЪrsЪ dЪ quruluЬu cЪhЪtdЪn tЖrk sЪhnЪsindЪ gЧrdЖyЖmЖz mЖvЪffЪqiy-yЪtli ЪsЪrlЪrdЪn birisi vЪ bЪlkЪ dЪ Ъn yaxЬШsШdШr■2.

⌠Od gЪlini■, ⌠KЧhnЪ duman■, ⌠AnamШn kitabШ■ ЪsЪrlЪ-rinin tamaЬalarШ haqqШnda resenziyalarda nЪzЪrЪ Вarpan cЪhЪt bir dЪ bu pyeslЪrin rejissor qЖvvЪlЪrinin yetiЬmЪsin-dЪki mЖsbЪt rolu idi. QЪzet ⌠KЧhnЪ duman■ tamaЬasШnШn quruluЬu haqqШnda yazШrdШ: ⌠KЧhnЪ duman■a quruluЬu Yusif Yulduz yoldaЬ vermiЬdir. MЪzkur quruluЬ Akademik teatromuz ЖВЖn mЖvЪffЪqiyyЪtli bir yenilik, onun tЪrЪfindЪn atШlmШЬ dЪyЪrli bir addШm hesab edilmЪlidir. ъsЪrin ta baЬlanЭШcШndan, mЖqЪddimЪsindЪn baЬlayaraq quruluЬ sabit vЪ gЧzЪl idi■3.

DЧvrЖ mЪtbuatШn 20-ci illЪrdЪki geniЬ fЪaliyyЪti teatrШn inkiЬafШnda istiqamЪtverici rola malik idi. O, bir tЪrЪfdЪn ⌠Od gЪlini■, ⌠Sevil■, ⌠1905-ci ildЪ■ kimi pyeslЪri sЪnЪtkarlШq vЪ ideya baxШmШndan tЪhlil edib qiymЪtlЪndirir, digЪr tЪrЪfdЪn dЪ ciddi sЪhvlЪrЪ yol verЪrЪk ⌠KЧhnЪ duman■ kimi pyeslЪrin bЪdii cЪhЪtdЪn mЖЪyyЪn zЪifliyini gЧstЪrir, ⌠Topal Teymur■u isa mЪfkurЪcЪ nЧqsanlШ hesab edirdi. Teatr tЪnqidi ⌠Topal Teymur■ pyesindЪn bЪhs edЪrЪk yazШrdШ ki, bir tЪrЪfdЪn qЪddar, digЪr tЪrЪfdЪn mЖlayim olan Teymur tarixi ЬЪxsiyyЪtdЪn daha Вox H.Cavidin tЪbiЪtЪn ziddiyyЪtli Teymuru kimi sЪhnЪyЪ ВШxarШlmШЬdШr. Teymurda olan qЪddarlШq vЪ ЖrЪyiyumЬaqlШq heВ dЪ onun vЪzifЪsindЪn vЪ mЧvqeyindЪn irЪli gЪlmЪmiЬdir. O, bir fЪrd kimi ВoxlarШna xas olan belЪ tЪbiЪtЪ malikdir. Teymurun tЪbiЪtЪn ikilЪЬdirilmЪsi onu konkret vЪ aydШn mЪqsЪddЪn uzaqlaЬdШ-rШr, tam vЪ dЪqiq dЪrk olunmasШna maneВilik tЧrЪdir. вЖnki H.Cavid Teymur surЪtinЪ onun daxili mЖЪyyЪnliyinЪ mЖva-zi mЖnasibЪt bЪslЪmЪklЪ onu idealizЪ etmiЬdir. QЪzetin vЪ teatr tЪnqidinin ⌠Topal Teymur■ pyesinЪ mЖnasibЪtinЪ belЪ idi.

FЪaliyyЪti boyu formalizmЪ qarЬШ mЖbarizЪ aparan teatr vЪ mЪtbuat 20-ci illЪrdЪn sonra mЖasir inkiЬafШn Ъn ЖmdЪ mЪsЪlЪlЪrini xalqa ВatdШrmaЭШ Ъsas vЪzifЪ hesab etmiЬ, yaradШcШlШq axtarШЬlarШnda daim irЪli getmiЬ, mЖasir pyeslЪrin yaranmasШnda, teatr repertuarlarШnШn zЪnginlЪЬmЪsindЪ dra-maturqlarla daha mЧhkЪm yaxШnlШq etmiЬdir.

 

══════════════════════════ ═════════════════════BakШ - 1986

══════

 

HikmЪt-lЪyaqЪt-mЪrхfЪt

poezхyasШ

 

 

 

arШm ЪsrЪ yaxШndШr ki, mЪn XX Ъsrin bЧyЖk Ьairi NЪriman HЪsЪnzadЪni oxuyuram. ъvvЪllЪr elЪ-belЪ Ьeir hЪvЪskarШ kimi oxuyurdum sonradan onu duyma-Эa, dЪrindЪn dЪrk etmЪyЪ baЬladШm. BelЪ qЪrara gЪldim ki, NЪriman HЪsЪnzadЪ mЖasir AzЪrbaycan poeziyasШnda yeni sЪs, tЪzЪ nЪfЪsdir.

Aspiranturada bir yerdЪ oxuyurduq. 1963-cЖ ildЪ NЪrimanШn ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ adlШ kitabШ Вapdan ВШxdШ. O illЪri yaЬayanlar yaxЬШ bilirlЪr ki, necЪ illЪr idi. MЪn kitab haqqШnda mЪqalЪ yazШb ⌠ъdЪbiyyat■ qЪzetinЪ apardШm. TanШnmШЬ yazШВШ-jurnalist ъlfi QasШmov o zaman qЪzetdЪ ЪdЪbi iЬВi iЬlЪyirdi.

⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ hЪcmcЪ kiВik olsa da, mЪna vЪ mЪzmunu etibarilЪ Вox aЭШr, diqqЪti cЪlb edЪn, ВoxlarШnШn narahatlШЭШna sЪbЪb olan ЬeirlЪr toplusu idi. KitabШn dЪrin mЪzmunlu olmasШnШ mЪn, ъlfi mЖЪllimin mЖnasibЪtindЪn dЪ hiss elЪdim. ъlfi mЖЪllim kitabda bЪzi ЬeirlЪrin yanШnda iЬarЪlЪr qoymuЬdu. MЪqalЪni oxuduqdan sonra ъlfi mЖЪl-lim mЪni inandШra √ inandШra mЪqalЪyЪ ЧzЖnЪmЪxsus bir neВЪ Жmumi sЧz vЪ ifadЪlЪr ЪlavЪ etmЪklЪ bЪzi aВШq fikirlЪri yarШmaВШq vЪ qapalШ ЬЪklЪ saldШ. Bir-iki ЬЪrhi dЪyiЬdirdi. MЪsЪlЪn, ⌠Bu misralar Вox sЧz deyir■, ⌠bu haqda dЖЬЖn-mЪyЪ dЪyЪr■, ⌠o taylШ √ bu taylШ■ vЪ s. SoruЬdum ki, ъlfi mЖЪllim, xoЬunuza gЪlmЪdi? Dedi: Yox!, Yox! вox yaxЬШdШr, NЪriman Ъla deyib, sЪn dЪ yaxЬШ yazmШsan, amma ehtiyat da yaxЬШ Ьeydir....■═ ъlfi mЖЪllim haqlШ idi. O illЪri Вox aydШn gЧrЖrdЖ....

SЪmimi etiraf etdim ki, hЪlЪ ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШ ВШxmamШЬdan ЪvvЪl mЪn bu ЬeirlЪrin bЪzilЪrini qЪzet sЪhifЪlЪrindЪ oxumuЬdum. MЪn ⌠kЧnlЖm istЪyЪn■ hЪmin ЬeirlЪrЪ ikinci dЪfЪ kitabda rast gЪldiyim ЖВЖn Вox sevindim. DЪrin hЪyat mЖЬahidЪsinin mЪhsulu vЪ nЪticЪsi olan bu ЪsЪrlЪr yenЪ dЪ mЪni poeziya alЪminЪ ВЪkdi. FikirlЪЬdim ki, NЪriman HЪsЪnzadЪnin ЬeirlЪrindЪ olan bu hissi-idrakШ hЪyatiliyin, uzaqgЧrЪnliyin, mЪna dЪrinliyinin sirri nЪdЪdir? NЪ ЖВЖn bu ЪsЪrlЪr bu qЪdЪr dЖЬЖndЖrЖcЖ vЪ tЪsirlidir? MЪn bir oxucu kimi kЧnlЖm istЪyЪn ЬeirlЪr haqqШnda bu qЪnaЪtЪ gЪldim ki, ЧzЖnЪmЪxsus orijinal yaradШcШlШq yoluna malik olan bu Ьair elini, yurdunu, millЪtini vЪ vЪtЪnini sevmЪkdЪn savayШ, dЪrin, sЪmimi hissЪ, gЖclЖ mЪntiqЪ, hЪzin, son dЪrЪcЪ lirik-romantik Жsluba malikdir. DЪrin mЖЬahidЪlЪri, tЪbii axtarШЬlarШ ilЪ ucalan Ьair ЪsЪrlЪrini elЪ qurur, sЧzЪ elЪ poetik mЪna verir ki, adam istЪr-istЪmЪz hЪqiqi Ьeir mЧcЖzЪlЪri iВЪrisinЪ dЖЬЖr. ⌠Sonuncu sЪngЪr■, ⌠SЧyЖd■, ⌠KЧhnЪ qЪzet-lЪr■, ⌠CЪngi■, ⌠H.Cavidin xatirЪsinЪ■,⌠LalЪ■ vЪ s. ЬeirlЪri elЪ bil yalnШz oxumaq, dinlЪmЪk ЖВЖn deyil, hЪm dЪ duymaq ЖВЖn, dЪrk etmЪk, dЖЬЖnmЪk ЖВЖn yazШlmШЬdШr. SЧzЖ mЪna-landШrmaq yerindЪ iЬlЪtmЪk,ЧzЖ dЪ sЪmimi qЪlblЪ iЬlЪtmЪk ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШnШn gЧzЪl mЪziyyЪtlЪrindЪndir.═ NЪriman HЪsЪnzadЪ hЪlЪ kitabШnШn adШ ilЪ oxucuya olan qЪlb yaxШnlШЭШnШ bildirmiЬdir. O, ЧzЖnЖ tЪlЪbkar oxucunun yerinЪ qoyaraq, bЖtЖn ЬairlЪrdЪn, eyni zamanda ЧzЖndЪn dЪ gЧzЪl Ьeir istЪyir. O, kЧnlЖm Ьeir istЪyir deyЪrkЪn, sadЪcЪ olaraq ЬeirdЪn sЧz aВmayШr. Burada sЧhbЪt hЪm dЪ sЪnЪt vЪ sЪnЪtkarlШqdan, yazШВШ vЪ vЪtЪndaЬlШq borcundan, Ьeir mЪdЪniyyЪti, vЪtЪn mЪhЪbbЪti, milli ruh vЪ zЧvq mЪsЪlЪlЪrin-dЪn, ana dilinЪ sЪdaqЪtdЪn, Ьair ilЪ oxucu arasШnda yaranan dЪrin baЭlШlШqdan, ЬeirЪ vЪ sЪnЪtkara olan bЧyЖk hЧrmЪtdЪn gedir.ъslinЪ qalsa hЪlЪ ilk ЬeirlЪrindЪn NЪriman HЪsЪnzadЪ oxucu mЪhЪbbЪti vЪ hЧrmЪti qazanan ЬairlЪrimizdЪndir.O, oxucularШna ⌠Dostlar gЧzlЪyir mЪni■, ⌠QШz ЖrЪyi■, ⌠Harda-san?■, ⌠Qoca ВobanШn hekayЪti■, ⌠SizdЪn ayrШlmadШm■ vЪ b. kitablarШ ilЪ Вoxdan tanШЬdШr. ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШ isЪ NЪrimanШn poeziya alЪmindЪ daima axtaran vЪ tapan, hЪmiЬЪ yeni sЧz deyЪn bir Ьair olduЭunu gЧstЪrdi. ьair bu kitabla bir daha geniЬ oxucu kЖtlЪsi qazandШ. O, oxucu-larШna bu kitabla ЬeirЪ-sЪnЪtЪ tЪlЪbkarlШq ЧyrЪtdi. OnlarШ cansШz, duyЭusuz ritorikadan uzaqlaЬmaq ЖВЖn hazШrladШ. Bu kitab xalqШna, millЪtinЪ-elinЪ-obasШna mЧhkЪm baЭlШ olan vЪtЪnpЪrvЪr bir Ьairin kЧnЖl sЪsi, kЧvrЪk hisslЪri-duyЭularШdШr. ьair ⌠CЪngi■ ЬeirindЪ qЪhrЪman AzЪrbaycan xalqШnШn keВmiЬinЪ nЪzЪr salШr. NaЭaranШn sЪsinЪ, cЪngi havasШna ictimai mЪna verir. O, BabЪk vЪ KoroЭlu kimi qЪhrЪmanlar yetirЪn bir xalqla fЪxr edir. Qara zurnanШn sЪsini xalqШnШn istiqlal vЪ azadlШЭa ВaЭШrШЬ nЪЭmЪsi adlandШrШr.

YenЪ ЖrЪyimdЪ bir hЪyЪcan var,

GЧrЖn nЪlЪr deyir, bir qulaq asШn.

BabЪkin qanШndan qanШmda qan var,

вalШn, KoroЭlunun cЪngi susmasШn.

ZurnanШn zil sЪsi dЖЬЖb daЭlara,

Buludlar daЭШlШr, atlar kiЬnЪyir.

⌠Taraq-taq! Taraq-taq!■ dinir naЭara,

QШr atmШ, DЖr atmШ nallanШr, nЪdir?!

NЪriman ЪsasЪn lirik, son dЪrЪcЪ mЪdЪni Ьair kimi tanШnШr. Onun lirikasШnШn ЪsasШnШ hЪyatdan zЧvq almaq, insanla-tЪbiЪtlЪ yaЬamaq, qЪlblЪrЪ, ЬЖurlara yol tapmaq, yaxШn olmaq, obrazlar, hisslЪr-duyЭular iВЪrisindЪ aydШn gЧrЖnmЪk, kЧnЖllЪrdЪ ЪbЪdi mЪskЪn salmaq, hЪyat-insan-tЪbiЪt nЪЭmЪkarШ olmaq tЪЬkil edir. ьair bir insan ЧmrЖndЪ, bir fЪdakar zЪhmЪtdЪ ЪbЪdi qazanШlan sЪadЪti tЪrЪnnЖm edЪrkЪn fЪrЪh hissini saxlaya bilmir, ⌠QЖvvЪt elmdЪdir baЬqa cЖr heВ kЪs, heВ kЪsЪ ЖstЖnlЖk eylЪyЪ bilmЪz■ deyЪn ustadlarШn qarЬШsШnda baЬ Ъyir, zЪhmЪtlЪ elmlЪ, eЬqlЪ yoЭrulmuЬ insan qЖdrЪtini mЖasirlЪrinЪ nЖmunЪ gЧstЪrir. SevincinЪ, fЪrЪh hissinЪ bЖtЖn bЪЬЪriyyЪti ЬЪrik-ortak olmaЭa ВaЭШrШr. BelЪliklЪ, elmlЪ sЪnЪtin ЪbЪdi olaraq bir kЧkdЪn olmasШnШ arzulayШr.

Sevindi qartal da, qaya da, yer dЪ,

GЖlЖЬЖn getmЪyib ЖzЖndЪn hЪlЪ,

SЪn elЪ qalxdШn ki, bizim ЪsrdЪ,

GЧrЖndЖn gЪlЪcЪk ЪsrlЪrdЪ dЪ.

El-oba tЪlЪsdi sЪni gЧrmЪyЪ,

SЪsin bir ЧlkЪdЪn dЖЬdЖ cahana,

вiynindЪ bir ulduz qaldШrdШn gЧrЪ,

Ulduzlar tЧkЖlЖb qondu yaxana.

Bu sЪtirlЪri oxuyarkЪn, doЭrudan da oxucuda elЪ fikir oyanШr ki, Ьair mЖasir gЖnlЪrin═ olmuЬ bir faktШnШ sadЪcЪ olaraq nЪzЪrЪ ВatdШrШr, ЪslindЪ isЪ burada zЪhmЪt √yaradШcШ ЪmЪklЪ, daima axtarШЬda olan yaradШcШ insanШn qЖdrЪti ЖmumilЪЬir. NЪriman bir nЧv oxucunun ЪlamЪtdar hadisЪ-dЪn daha Вox insanШ ucaldan halal zЪhmЪt faktШ ЖzЪrinЪ ВЪkir. Onu hЪyatШn Ъsas vЪ daimi poetik Ьahidi olmaЭa, yaradШcШ ЪmЪklЪ ucaltmaЭa, millЪt vЪ vЪtЪn ЖВЖn nЖmunЪvi bir iz qoymaЭa ruhlandШrШr.

Bir daha diqqЪt edilЪrsЪ, ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШ elЪ bil fЪrdi-sosial lЧvhЪlЪr, maraqlШ sЖjetlЪr, hadisЪlЪr-hisslЪr-duyЭular, bЖtЧvlЖkdЪ mЪnЪvi-Ъxlaqi kamillik kitabШ-dШr. Burada hadisЪ-Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪrlЪ baЭlШ yЖrЖdЖlЪn hЪr bir poetik fikrЪ lirik ⌠MЪn■ cЪsarЪtlЪ sahiblik vЪ nЪzarЪt edir.

ьair vЪtЪnindЪn uzaqlarda olarkЪn belЪ, nЪinki xalqШnШ, millЪtini, vЪtЪnini, ruhЪn qЪlbindЪ gЪzdirir, onlarШn cavabde-hi kimi ВШxШЬ edir.

⌠Almaniya■ ЬeirindЪ Veymar meЬЪsindЪ quЬlarШn hЪzin sЪsi, ot basmШЬ cШЭШrlar Ьairi bir anlШЭa xЪyalЪn hЪm vЪtЪnЪ, hЪm dЪ yaxШn keВmiЬЪ, 1941-ci illЪrЪ qaytarШr. MЪsuliyyЪt √ nifrЪt hissilЪ yanaЬШ, gЖclЖ vЪtЪnpЪrvЪrlik vЪ vЪtЪndaЬlШq duyЭusu onda Hitler faЬizminin dЪhЬЪtlЪrinЪ qarЬШ qЪzЪb hissini artШrШr. VЪtЪn mЖharibЪsindЪ qЪhrЪmanlШqla hЪlak olan azЪrbaycanlШ oЭullarШnШ Ьairin yadШna salШr:

Vuhenvald yoludur getdiyim bu yol,

хndi ot basШbdШr qШraqlarШnШ.

Dostuma deyirЪm, ehtiyatlШ ol,

Bir az astaca bas ayaqlarШnШ.

Qoy Ъli belindЪ burdan keВmЪsin,

Turist sifЪtilЪ gЪlЪn qonaqlar.

PaltarШ BakШda saxlanan kЪsin,

Veymar meЬЪsindЪ bЪlkЪ qЪbri var.

BelЪ dЪrin ictimai vЪ sЪmimi hisslЪrlЪ yanaЬШ, NЪrimanШn ЬeirlЪrindЪ poetik bir incЪlik, kЧvrЪklik, aЭayana tЪvazЧkarlШq, hЪm dЪ yerindЪ vЪ vaxtШnda gЧrЖnЪn ciddilik var. вox doЭru olaraq, bЧyЖk alim vЪ ustad Mir CЪlal mЖЪllim NЪrimanШn yaradШcШlШЭШnda olan bu incЪliyi bЧyЖk dЪqiqliklЪ duymuЬ, onun ipЪk kimi incЪ vЪ mЖdrik poeziya-sШnШ, insana, ЧmrЪ-taleyЪ, mЖasir baxШЬ kimi qiymЪtlЪndir-miЬdir: ⌠NЪriman olduqca hЪssas bir Ьairdir. O, bir qartalШn uВuЬunda, bir lalЪnin duruЬunda, bir kЧrpЪnin baxШЬШnda bЖtЖn kainatШ, ictimai alЪmi vЪ mЪna dolu hЪyatШmШzШ gЧrmЪk istЪyir■.

NЪriman HЪsЪnzadЪ sЧzЖ mЪnalandШrmaqda, yerindЪ iЬlЪtmЪkdЪ fЪrqlЪnЪn bir Ьairdir. O, ⌠LalЪ■ ЬeirindЪ vЪtЪn daЭlarШ vЪ dЖzlЪrinin yaraЬШЭШ olan lalЪni uzaqlarda gЧrЪrkЪn sevinir. Onunla hЪsbi-hal edir, dialoqa girir. GЧrЪsЪn nЪ ЖВЖn lalЪ mЪskЪnini-bitdiyi daЭ vЪ dЖzlЪri dЪyiЬЪrЪk bir qЪbrin ЖstЖndЪ bitmiЬdir? ьair bu hadisЪyЪ son dЪrЪcЪ dЪrin mЪna verir, onu milli vЪtЪn rЪmzi kimi qЪbul edir, qЪrib azЪrbaycanlШ qЪbrini itmЪyЪ qoymayan lalЪni fЪdakarlШq nЖmunЪsi adlandШrШr. жstЪlik bir az da irЪli gedЪrЪk zahirЪn adi, mЪzmunu, tЪbliЭi tЪsir gЖcЖ ilЪ dЪrin olan bu lalЪni sadЪ bir ВiВЪkdЪn ЪlavЪ, dЧyЖЬlЪrdЪ hЪlak olan ЪsgЪrin al bayraЭШna bЪnzЪdir.

Kitaba daxil edilЪn ⌠SЧyЖd■, ⌠Q. M.■, ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■, ⌠жrЪk■, ⌠MЪni bir qШz gЧzlЪyir■ kimi ЬeirlЪrdЪ dЪ Ьair, vЪtЪndaЬ, etibarlШ, mЪsul ЬЪxs kimi danШЬШr. HЪyatШ dЪrindЪn duyan, tarixi-keВmiЬi aydШn dЪrk edЪn, yeni hЪyatШn nailiyyЪtlЪri vЪ fЪdakar insanlarШ ilЪ fЪxr edЪn Ьair bir sШra ЪsЪrlЪrindЪ Ьahid vЪ sahib kimi ВШxШЬ edir. ьair-vЪtЪndaЬ■, ⌠ьair mЖЬahidЪВi■, ⌠ьair tЪlЪbkar■, ⌠ьair cavab-deh■ olduЭunu unutmur:

YenЪ TЪbriz sЧzЖ gЪldi dilimЪ,

Babam XЪtainin ЬЪhЪridir o.

QurЬayШn ArazШ mЪnim belimЪ,

Tomrisin aВШlmШЬ═ kЪmЪridir o!

Bu sЪtirlЪr═ bizЪ Вox Ьey deyir.

NЪrimanda ustad ЬairlЪrЪ xas olan gЧzЪl bir cЪhЪt dЪ vardШr. Bu, Ьairin Чz ЪsЪrlЪrindЪ hЪm dЪ oxucu kimi iЬtirak etmЪsidir. Kitaba daxil olan bЖtЖn ЬeirlЪr mЪnЪvi √ hissi vЪ ruhi tЪsiri ilЪ sЖbut edir ki, o, son dЪrЪcЪ mЪsuliyyЪtli vЪ tЪlЪbkar oxucu vЪ Ьairdir. Bu baxШmdan bizЪ elЪ gЪlir ki, heВ bir tЪrif, yaxud ЖnvanШna deyilЪn hЪr hansШ bir Ьirin sЧz, NЪrimanШ qЪtiyyЪn arxayШnlaЬdШra bilmЪz. O, hЪmiЬЪ ЧzЖndЪn vЪ oxucusundan ehtiyat edir. Onun zЧvqЖnЖ duymaЭa ВalШЬШr. BЪlkЪ dЪ bunun nЪticЪsidir ki, nЪЬrdЪn √ Вapdan ВШxar-ВШxmaz ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШnШn oxucular tЪrЪfindЪn bir-birinЪ hЪdiyyЪ kimi baЭШЬlandШЭШnШn Ьahidi olmuЬam. Bu da o demЪkdir ki, xalqШmШz gЧzЪl Ьeiri dЪ, gЧzЪl Ьairi dЪ Вox sevir. TarixЪn dЪ belЪ olmuЬ, indi dЪ belЪdir. HЪcmcЪ kiВik, mЪna vЪ mЪzmunca dЪrin olan ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШ bir daha sЖbut edir ki, NЪrimanШn mЧvzu dairЪsi geniЬ, hadisЪ, Ъhvalat, vЪziyyЪt yaratmaq tЪcrЖbЪsi, dЪqiq fakt, detal, ЪЬya tapmaq mЪharЪti Вox gЖclЖdЖr. Bu kitaba daxil edilЪn ЬeirlЪr mЖxtЪlif mЧvzulu olsalar da, onlarШ birlЪЬdirЪn Жmumi bir ruh, vahid bir ideya vardШr. Bu da Ьairin soy-kЧkЖnЪ, tarixЪ, vЪtЪninЪ, xalqШna vЪ millЪtinЪ olan sЪmimi mЪhЪbbЪt hissidir.

NЪriman Чz poetik yolu, Чz bakirЪ mЪkanШ vЪ fЪzasШ olan orijinal poeziya mЖlkЖndЪ inadla irЪlilЪyЪn bir Ьairdir. O, bЪzЪn susmaЭШ, poetik Жsul √ gediЬ kimi qЪbul edЪnlЪrdЪn fЪrqli olaraq bir an da olsa ЬeirdЪn uzaq dЖЬmЪmiЬdir. Daima ЬairliyinЪ nЪzarЪt edЪrЪk heВ kimi gЧzlЪmЪdЪn ЧzЖ-ЧzЖndЪn gileylЪnmiЬ, bir sЪnЪtdЪ, bir ЬeirdЪ, hЪtta bir misrada cЪmlЪЬЪn tЪlЪbkar oxucularШ dЖЬЖndЖkcЪ ⌠VЪtЪndaЬ Ьair■ andШ iВmiЬdir:

QЪlЪm ЪlimdЪdir, danШЬmШr ЖrЪk,

Bu nЪdir, elЪ bil heВ mЪn deyilЪm.

GЧrЪsЪn nЪ ЖВЖn alШЬmШr ЖrЪk,

Yoxsa ЬairliyЪ vida deyirЪm?

GЧzlЪrim gЧrmЪsin bircЪ o gЖnЖ,

DЪftЪri aВmamШЬ sinЪmi aВШm.

BilsЪm susduЭumu, ya sЧndЖyЖmЖ,

SЪtrim qЪbrim olar, nidam baЬ daЬШm!

NЪriman nЪdЪn yazdШЭШnШ vЪ nЪ cЖr yazdШЭШnШ gЧzЪl bilir. O, gЧrdЖyЖ hЪr bir hadisЪyЪ yeni mЪna vermЪyЪ ВalШЬШr. вex xalqШnШn qЪhrЪman oЭlu Yulius FuВiki xatШrlayarkЪn bir ЧlkЪnin dili ilЪ danШЬan, min qЪlbin qisasШnШ almaq istЪyЪn bЖtЖn mЖbariz insanlarШ alqШЬlayar:

QЪhrЪman bir xalqШn, mЪЭrur millЪtin,

HЧkmЖ dЪ bir olub, qЪrarШ da bir.

DЖЬmЪn qabaЭШnda sЪn baЬ ЪymЪdin,════

Yox, baЬШ olanlar baЬ ЪymЪmiЬdir!

Bu kitabШ oxuyarkЪn adama elЪ gЪlir ki, ЬeirlЪr dЪ insanlaЬШb sЪni oxuyur. BelЪliklЪ, bir kitabШn bir mЖЪllifi, iki oxucusu Жz-ЖzЪ dayanШb diqqЪtlЪ hadisЪlЪri seyr edir.

MЖasirlik NЪriman HЪsЪnzadЪ poeziyasШnШn ЖstЖn cЪhЪtlЪrindЪn biridir. O, mЖasirliyi═ sadЪcЪ olaraq gЖndЪlik vЪziyyЪt, Ъhvali-ruhiyyЪ kimi baЬa dЖЬmЖr, onun dЪrin, ВoxmЪnalШlШЭШnШ konkret nЖmunЪlЪrlЪ sЖbuta yetirir. ьair ⌠вadra■ ЬeirindЪ bugЖnkЖ qabaqcШl AzЪrbaycan qadШnlШЭШn-dan ВШxШЬ edib, onun keВmiЬinЪ qayШdШr. ⌠KЧrpЪlЪr bЧyЖ-dЪn■, ⌠dar ayaqda sЪngЪrlЪrdЪ yatan■, ⌠qШlШnc oynatmaqda, at Вapmaqda kiЬilЪrdЪn geri qalmayan■ qadШnlarШ xatШrlayШr. O, kЖrsЖ ilЪ sЪngЪri mЖqayisЪ edir. шkisinin dЪ mЖbarizЪ meydanШ olduЭunu sЧylЪyir.

⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■dЪ nЪzЪri cЪlb edЪn cЪhЪtlЪrdЪn biri dЪ, Ьairin beynЪlmilЪlВiliyidir. Bu hiss onun ⌠DanШЬ Elba!■, ⌠MЪhkЪmЪ bitmЪyЪcЪk■, ⌠QШЬda qar gЧzЪldi, yazda gЖl-ВiВЪk■ kimi ЬeirlЪrindЪ xЖsusi bir ahЪnglЪ sЪslЪnir. ьairin beynЪlmilЪlВiliyi ⌠HeybЪdЪ gЪzЪn Ьeir■ adlШ poemada daha aydШn ЧzЖnЖ gЧstЪrir. MirzЪ ъlЪkbЪr Sabir beynЪlmilЪlВi, vЪtЪnpЪrvЪr bir sЪnЪtkar kimi ЪzЪmЪtlЪ ucalШr. Bu ЪsЪrdЪ Ьair Sabir, vЪtЪndaЬ Sabir danШЬШr. DilЪnВi heybЪnin bir gЧzЖndЪ yaЬamaq ЖВЖn ВЧrЪk √ azuqЪ, o biri gЧzЖndЪ isЪ Sabirin ЬeirlЪrini gЪzdirir.

Bu bizcЪ poetik mЖvЪffЪqiyyЪtdir. Kitabda belЪ ЪsЪrlЪr Вoxdur. BЖtЧvlЖkdЪ NЪriman poeziyasШ mЪnЪvi qidadШr. Bunlar hЪm dЪ yaЬamaq ЖВЖn lazШmdШr. YaxЬШ poetik ЪsЪrlЪrЪ isЪ xalqШn hЪmiЬЪ mЪnЪvi ehtiyacШ vardШr.

MЪn bu fikirlЪri 1964-cЖ ildЪ, NЪrimanla aspirantura-da oxuyanda, ⌠KЧnlЖm Ьeir istЪyir■ kitabШ ilЪ baЭlШ demi-ЬЪm. Sonradan, yenЪ NЪriman haqqШnda bir neВЪ mЪqalЪ yazmШЬam, yenЪ dЪ yazШram. Bu qЪnaЪtЪ gЪlmiЬЪm ki, Ьair elЪ NЪriman kimi olar. NЧvbЪti mЪqalЪlЪrimdЪn birinin adШnШ ⌠ьair olmaЭa dЪyЪr■ qoymuЬam. MЪn nЪ ЖВЖn bu fikirdЪyЪm? AzЪrbaycan xalqШ Ьair xalqdШr. ьair xalqШn Ьairi olmaq bir Ъzab-ЪziyyЪtdirsЪ, Ьair xalqШn ЬairlЪri iВЪrisindЪ seВilmЪk-fЪrqlЪnmЪk ikinci Ъzab-ЪziyyЪtdir, ЖВЖncЖ Ъzab-ЪziyyЪt isЪ ustad S.VurЭun demiЬkЪn ⌠DЖnyanШ dЖЬЖnЪn Ьair olmaqdШr■. DemЪli, Ъsl Ьair sadЪcЪ olaraq Ьeir yazmШr, ЧmrЖ boyu dЖЬЖnЖr, narahatВШlШq keВirir, haldan-hala dЖЬЖr, axtarШr, Ъzab-Ъziyyt ВЪkir. NЪriman HЪsЪnzadЪ kimi.

Araz qШraЭШnda kЖlЪkli gЖndЪ,

MЪn bir sЧyЖd gЧrdЖm yolun ЖstЖndЪ.

DaЭШlmШЬ saВШnШ gah yel yolurdu,

Gah da ki, tikanlШ mЪftil yolurdu.

ъyilib o tayШ ЧpЖrdЖ sЧyЖd,

ъyilib bu tayШ ЧpЖrdЖ sЧyЖd...

NЪrimanШ oxuyanda hЪmiЬЪ bЧyЖk жzeyir bЪy HacШbЪ-yovun bir kЪlamШ yadШma dЖЬЖr. O, deyirdi ki,═ ⌠... ьeirin hЪr fЪrdi mЪlumdur. Hissin, fikrin tЪrcЖman olmalШdШr ki, oxuyan kЪsdЪ dЪ o hiss, o fikir oyansШn■. Bu mЪnada mЪn Ьeiri tЪrcЖmeyi-hala bЪnzЪdirЪm. Onu mЖЪyyЪn vaxt-zaman kЪsiyinin ЧtЪri, keВib - gedЪn mЪnasШz gЧrЖntЖlЪrlЪ doldur-maq olmaz. O, tЪbii - millЪt - vЪtЪn - dil √ din - mЪnЪvi - Ъxlaqi - kamillik ruhunda, ЪbЪdi yaЬamaq mЪzmununda olmalШdШr. Bu isЪ vicdanlШ ЧmЖr bЧyu qazanШlШr. шnsan gЪrЪk Чz tЪrcЖmeyi-halШndan razШ qalsШn, ЧmrЖnЖn sonunda bir anlШЭa dЧnЖb tЪrcЖmeyi-halШna baxanda, onu nЪzЪrdЪn keВirЪndЪ minnЪtdarlШqla xatШrlasШn. YaЬadШЭШ ЧmЖrlЪ fЪxr etsin, onu ЪbЪdi olaraq hafizЪsindЪ yaЬatsШn. HЪqiqi Ьeir dЪ belЪdir. O, tЪrcЖmeyi-hal qЪdЪr insana doЭma olmalШdШr. NЪriman Ьeirinin mЪnЪvi-ruhu tЪsiri Чz baЬlanЭШcШnШ mЪhz buradan: tЪmiz hisslЪr vЪ qayЭШlardan, Ьair ⌠mЪn■inin parlaqlШЭШndan, tЪrcЖmeyi-halШnШn tЪmizliyindЪn alШr.

Yaz gЪlib yetiЬib ЪlliyЪ, yЖzЪ,

жrЪk hЪssas olur ЪyriyЪ, dЖzЪ.

QulaЭШn bir sЪsЪ, gЧzЖn bir ЖzЪ,

AЭШzШn bir dada ehtiyacШ var.

VЪ yaxud:

Bir ЬeyЪ inandm mЪn bu dЖnyada,

Bu bir hЪqiqЪtdir ЖzЪ deyilmir:

Elin arxasШ var-Ьairdir o da,

ьair yas tutanda el dЧzЪ bilmir.

NЪriman Ьeirinin baЬ qЪhrЪmanШ, Ъsas obrazШ, mЖsbЪt ideyalШ insandШr. Onun hisslЪr, duyЭu vЪ dЖЬЖncЪlЪri, mЪnЪvi-Ъxlaqi dЖnyasШdШr. NЪriman insandan gah razШ qalШr, gah da narazШ olur. O, ⌠Kimin sualШ var■ deyЪndЪ insanlarШ cavab vermЪyЪ dЪvЪt etmir. BЪzЪn dЪ Вox zaman sualШ vЪ cavabШ ЧzЖndЪ olan mЪtlЪblЪrdЪn sЧz aВШr, insanШ dЖЬЖnmЪyЪ mЪcbur edir. ⌠Tarix bizim olub, tariximizi yazan ЧzgЪlЪri■ vЪ yaxud:

шllЪr yaman tЧkdЖ qaЬ-qabaЭШnШ,

Qurtara bilmЪdik qЪm ilЪ yasdan.

Ancaq yЖz illЪrlЪ yad bayraЭШnШ,

AsdШq bayramlarda Чz qapШmШzdan.

NЪriman lirik-Ьair olduЭu qЪdЪr dЪ, vЪtЪndaЬ-ziyalШ Ьairdir. O, hЪyatШ mЖЬahidЪ edЪ-edЪ narahat olduЭu kimi, insanlarШ da narahat olmaЭa, dЖЬЖnmЪyЪ vadar edir. NЪriman Ьeirinin faktШ, tarix-insan-zaman-tale mЪsЪlЪlЪridir. O mЪsЪlЪlЪr, o hadisЪlЪr ki, ya uzaq keВmiЬdЪ qalШb, ya da bu gЖn fЪaliyyЪtdЪdir, ya da nЪ vaxtsa olacaq. MЖasirlЪrin borcu keВmiЬlЪrdЪn ibrЪt dЪrsi gЧtЖrmЪk, bu gЖnЖn qЪdrini bilmЪk, sabaha hazШr olmaqdШr.

Kitablar oxudum, qalШn kitablar,

SЪndЪn az yazШblar, Вox az yazШblar....

MЪn onu da bilirЪm ki, ЧzЖnЖn mЖstЪqil dЧvlЪti, mЖstЪqil vЪtЪni, himni, gerbi vЪ bayraЭШ olan bir mЪmlЪkЪtin nЪinki Ьairi, adi vЪtЪndaЬШ olmaq bЧyЖk fЪxrdir. MЖstЪqillik sЪrvЪtdir. N. HЪsЪnzadЪ dЪ bu sЪrvЪtlЪ hЪm adi insan, hЪm dЪ ustad Ьair kimi fЪxr edir. UstadlarШna vЪ mЖasirlЪrinЪ ЖzЖnЖ tutub deyir:

⌠Var millЪtimin xЪtti bu imzalar iВindЪ...■

MЪn Ъziz dostum, ustad Ьair NЪrimana uzun ЧmЖr, can saЭlШЭШ arzulamaqla deyirЪm: ⌠ъziz NЪriman, sЪn yaz, biz oxuyaq■. Onu da bilirЪm ki, mЪn desЪm dЪ, demЪsЪm dЪ sЪn yazacaqsan, ВЖnki sЪn yazmaq ЖВЖn dЖnyaya gЪlmisЪn, ⌠insanШ-zamanШ■ yazdШЭШn ЖВЖn bЧyЖk Ьair olmusan.

 

════════════════════════════════════════════════════════════ BakШ - 1964

 

 

 

онерхй═ ячгжм йъяъпх

 

 

 

у ЪЯП юГЪПАЮИЗЮМ ЬЕХПХМДЪМ ЯЧГ ДЖЬЪМДЪ ЩЧГ ЧМЖМЪ═ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ГЪМЩХМ, ВНУ ФЮМПКШ, ЛЖПЪЙЙЪА БЪ ЦКНАЮК ОПНАКЕЛКХ АХП ОНЕРХЙ ЛЪМГЪПЪ ЩЪКХП. ъДЪАХ-АЪДХХ ДЧИЖЬКЪПКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ ГХДДХИИЪРКХ, ЕИМХ ГЮЛЮМДЮ ЬЪПЪТКХ НКЮМ АС АХП ЪЯПКХЙ ЬЕХП-ЯЪМЪР ЮКЪЛХ ЙЕВЛХЬ ОНЕГХИЮ ДЖМИЮЯШМШМ, ЙКЮЯЯХЙ ХПЯХЛХГХМ ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ЮПГСКЮДШЭШ, ЦНБСЬЛЮЦ ХЯРЪДХИХ ЮГЮД ЯЧГ, ЮГЮД ЯЪМЪР БЪ ЮГЮД ХМЯЮМ ЛЪПЫЪКЪЯХ, ЩЪКЪЗЪЙ, ЯЮАЮЫЙШ ЬЕХПХЛХГ ЖВЖМ МЖЛСМЪБХ-ЧПМЪЙ, ОНЕГХИЮ ЛЪЙРЪАХДХП. вЖМЙХ, юГЪПАЮИЗЮМ ОНЕГХИЮЯШ РЮПХУЪМ ЛЖЯРЪЦХККХЙ, БЮЫХД БЪРЪМ БЪ ДХК, ЫЮЦЦ-ЪДЮКЪР СЭПСМДЮ ДЧИЖЬЖА, ЮПГСЯСМЮ ИЮКМШГ ИНКЮ ЯЮКДШЭШЛШГ ЙЕВЪМ ЪЯПДЪ═ ВЮРША. аС АЮУШЛДЮМ уу ЪЯП юГЪПАЮИЗЮМ ЬЕХПХ ЮГЮДКШЦ, ЛЖЯРЪЦХККХЙ СЭПСМДЮ ДЧИЖЬКЪП БЪ ЦЪКЪАЪ ОНЕГХИЮ-ЯШДШП. ╚яХГХ ДЕИХА ЩЪКЛХЬЪЛ┘╩ ЬЖЮПШ ХКЪ АЖРЖМ ЬЪПЦЪ ЯЪЯ ЯЮКЮМ АС ОНЕГХИЮМШ ЛЪПЫЪКЪ-ЛЪПЫЪКЪ ЪГЪЛЪРКХ л.ъ.яЮАХП √ ы.зЮБХД, я.бСПЭСМ, п.пГЮ, ъ.бЮЫХД ЛЪЙРЪАКЪПХ ИЕРХЬДХП-ЯЪКЪП ДЪ, НМС ╚ЯЮЫХКХ - ЯЮКЮЛЮРЮ╩ ВШУЮПЮМ, НМЮ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ЙЮЛХККХЙ ПСЫС БЕПЪМ, 60-ЗШ ХККЪПДЪМ ЪЯПХМ ЯНМСМЮ ЦЪДЪП ДЮБЮЛ ЕДЪМ, ХМДХ ДЪ ИЮПЮДШЗШ ТЪЮКХИИЪРДЪ НКЮМ ОЯХУНКНФХ ЬЕХП ЛЪЙРЪАКЪПХ НКДС. а.бЮЫЮАГЮДЪ, м.уЪГПХ, ы.юПХТ, а.юГЪПНЭКС, х.яЪТЪПКХ, т.яЮДШЦ, л.юПЮГ, цЮАХК, м.ыЪЯЪМГЮДЪ, г.иЮЦСА, т.цНЗЮ БЪ ДХЩЪП ЯЧГ-ЯЪМЪР АЮЫЮ-ДШПКЮПШ ХКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ ЛЖЮЯХП ОНЕГХИЮ ЛЪЙРЪАХМХМ ЗЪЯЮПЪРКХ ЖГБКЪПХМДЪМ АХПХ УЮКЦ ЬЮХПХ зЮАХП мНБПСГ═ ХДХ.

═мНБПСГНБ зЮАХП лХПГЪАЪИ НЭКСМС ОНЕГХИЮ ЮКЪЛХМЪ ЩЪРХПЪМ РЪАХЪР-РЮПХУХЛХГ БЪ РЮКЕИХЛХГ НКДС. хКЙ ЩЖМДЪМ ДНЭСКДСЭС ЙЪМДЪ-РЪАХЪРЪ ЯШЭШМЮМ з.мНБПСГС ╚юДХ ЫЪЦХ-ЦЪРКЪП╩ДЪМ ╚яЮЭКШЭШМДЮ ЦХИЛЪР БЕПЪМ ХМЯЮМКЮПЮ╩ ЦЪДЪП СЗЮКДЮМ,═ ДЖМИЮМШ ЪИХКЛЪИЪ ЦНИЛЮИЮМ; РЪАХЪРЪ ЯЧИЙЪМЪМ, НМСМКЮ ЪК-ЪКЪ РСРСА АЪЬЪПХИИЪРЪ ЯЕБХМЗ, ЖЛХД, ХМЮЛ БЕПЪМ, ИЮЬЮЛЮЦ ЕЬЦХ ХКЪ ЪДЪАХ ДЧИЖЬКЪПЪ ЮРШКЮМ ХМЯЮМ БЪ РЪАХЪР НКДС. н ХМЯЮМ БЪ═ РЪАХЪР ЙХ, з.мНБПСГЮ ЦЪДЪП РЪЙЗЪ ИНКЮ ЯЮКДШЭШЛШГ уу ЪЯПДЪ юГЪПАЮИЗЮМ ЯЪМЪРХМЪ з.зЮААЮПКШ, лЪЛЛЪД юПХТ, л.лЖЬТХЦ, я.дЮЭКШ ЙХЛХ СЯРЮДКЮП АЪУЬ ЕРДХ. ъГЪЛЪРКХ ДЮЭКЮП, ЯНМЯСГ ЩЧГЪККХЙКЪПКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ РЪАХЪР ЛХММЪРЯХГ БЪ РЪЛЪММЮЯШГ НКЮПЮЦ ЧГ БЖЦЮПШМШ ЕК ПСЫСМДЮ ИЮЬЮИЮМКЮПДЮМ, Н ЗЖЛКЪДЪМ з.мНБПСГДЮМ ЪЯХПЩЪ-ЛЪДХ. хКЙ ЩЖМДЪМ уШГШ √ НМСМ ТЖЯЖМЙЮП РЪАХЪРХ - з.мНБПСГСМ ХКЫЮЛ ЛЪМАЪИХ НКДС:

мЪ ГЮЛЮМ ЙХ, ЖПЪИХЛДЪ ЯЧГ РЖЙЪМХП,

мЪ ГЮЛЮМ ЙХ, ЖГЪПХЛЪ ЯЖЙЖР ЕМХП,

иНПСКЮМДЮ ЬЪЫЪПКЪПХМ ЫЮИ-ЙЖИЖМДЪМ

дНЭСКДСЭСЛ Н ИЕПКЪПЪ ДЧМЖПЪЛ ЛЪМ,

цЮИШДШПЮЛ РНПОЮЭШМЮ ЪЗДЮДШЛШМ,

цЮИШДШПЮЛ ЖМБЮМШМЮ ЧГ ЧЛПЖЛЖМ,

═══════════════════════════════════ ЧГ ЮДШЛШМ.═ (2, ЯЪЫ.20)

ьЮХП РЪАХЪРХМДЪМ ГЧБЦ ЮКЮ-ЮКЮ ХМЯЮМШ ДЮЫЮ ЮИДШМ, ЫЪПРЪПЪТКХ ЩЧПЛЪИЪ, НМС ЛЖЮЯХП РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮП ЪЫЮРЪ-ЯХМДЪ ДЪПЙ ЕРЛЪИЪ ДНЭПС ЗХДДХ ЮУРЮПШЬКЮПЮ, ЛЪЬЦКЪПЪ АЮЬКЮДШ. хМЯЮМ ЮЛХКХ ХКЪ АЮЭКШ ЫЪИЮРШМ, АХП ЙЧЙЖМ ЖЯРЖМДЪ ДЮИЮМЮМ, ╚РХЙЮМ УСПЛЮ ХКЪ АХП ИЕПДЪ АХРЪП, АХПХ ГЪЫЪПКХДХП, АХПХ ЦЪМД-ЬЪЙЪП╩, ТЮЙРШМШМ ЩЧЯРЪПХЗХЯХ НКЮМ ЮЦХККХЙ БЪ ЗЮЫХККХЙ, ЛЖДПХЙКХЙ БЪ МЮДЮМКШЦ, ЮКХЗЪМЮАКШЦ БЪ УЪАХЯКХЙ, ЛЪПДКХЙ БЪ МЮЛЪПДКХЙ, ОЮЙКШЦ БЪ ВХПЙХМКХЙ, ЖЛСЛЪМ УЕИХПКЪ ЬЪПХМ, ИЮУЬШКШЦКЮ ОХЯКХИХМ ЮУРЮПШЬШМДЮ СГСМ, ЩЪПЩХМ, ЪГЮАКШ БЪ ЬЪПЪТКХ ЪЛЪЙ ЯЪПТ ЕРДХ. ╚яНМ ЮМДЮ╩, ╚яЕБХМ юГЪПАЮИЗЮМШ╩, ╚яЮЭКШЭШМДЮ ЦХИЛЪР БЕПХМ ХМЯЮМКЮПЮ╩ ДЕДХ:

аХП ЮПГСЛ БЮП, ЮИ ХМЯЮМКЮП

═════════════════════ ЦНИСМ ДЕИХЛ,

яЮЭКШЭШМДЮ ЦХИЛЪР БЕПХМ ХМЯЮМКЮПЮ.

иЮУЬШКЮПЮ═ ЯЮЭКШЭШМДЮ ИЮУЬШ ДЕИХМ

яЮЭКШЭШМДЮ ИЮЛЮМ ДЕИХМ ИЮЛЮМКЮПЮ.

иЮКМШГ, ИЮКМШГ ЯЮЭ НКЮМДЮ,

ыЪП ЙЪЯ ЪЯК ЦХИЛЪРХМХ АХКЪП НКЮМДЮ;

аС ЯЧГКЪПХЛ ДЖГ НКЛЮЯЮ РЧЫЛЪР

════════════════════════════════════════════ ЕДХМ,

яХГДЪМ ПХЗЮ ЕИКЪИХПЪЛ ЛХКИНМ ЙЪПЪ,

ьЮХПКЪПЪ ЯЮЭКШЭШМДЮ ЫЧПЛЪР ЕДХМ┘

дХПХ ЖВЖМ ХИМЪ АНИДЮ ЫЧПЛЪРХ ЛЪМ

чКЖ ЖВЖМ ЛХМ ЫЕИЙЪКЪ ДЪИХЬЛЪПЪЛ┘

(3, ЯЪЫ.226)

з.мНБПСГСМ ОНЕГХИЮЯШМЮ АЪКЪД НКДСЦЗЮ ЫХЯЯ ЕДХПЯЪМ ЙХ, ЪАЪДХ ИЮЬЮЛЮЦ ИЮЬКЮ, ВНУ ЧЛЖП ЯЖПЛЪЙКЪ АЮЭКШ ДЕИХК. дЮЫХ л.ъ.яЮАХП ДЪ ЮГ ИЮЬЮДШ. ъЯКХМЪ ЦЮКЯЮ Н МЪЫЪМЩКХЙДЪ ЬЮХП ЖВЖМ ЦШПУ ДНЦЦСГ ИЮЬ МЪ ХДХ ЙХ. мЪЯХЛХ ДЪ, л.лЖЬТХЦ ДЪ, з.зЮААЮПКШ, я.бСПЭСМ, ъ.йЪПХЛ ДЪ ЮГ ИЮЬЮДШКЮП. кЮЙХМ ЫЪЦХЦХ═ ЯЪМЪР ИЮПЮРДШЦКЮПШ ЖВЖМ ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ИЮЬЮИШП БЪ ЛЖЮЯХП ЯЪМЪРЪ ХЬШЦ ЯЮКШПКЮП. дЕЛЪКХ, ЗХЯЛЮМХ ИЮЬЮЛЮЦ ЮДХ, ╚ХГХ-РНГС АХКХМЛЪИЪМ╩ ХМЯЮМЮ ЪАЪДХ ИЮЬЮЛЮЦ ГЪЫЛЪРЪ-ЫЮКЮК ЯЪМЪРЪ БЪ ЛХККХ-УЪКЦХ-АЪЬЪПХ ПСЫКС, ИЮПЮДШЗШ, ЯЪМЪРЙЮ-ПЮ УЮЯДШП. аС АЮУШЛДЮМ з.мНБПСГ ЫЪЦХЦЪРЪМ ЦЖДПЪРКХ, ЫЮКЮК ЯЪМЪРЙЮП, ЪАЪДХИИЪРЪ ЩЕДЪМ ИНККЮПШМ ДЮХЛХ ИНКВСЯС НКЮМ ЬЮХПДХП.

з.мНБПСГ ЯЪМЪРХМДЪМ ВШУШЬ ЕДХА АЕКЪ АХП ЛЖЦЮИХЯЪ ЮОЮПЛЮЦ НКЮП ЙХ, ЬЮХПКХЙКЪ РЪАХЪР, ХКХМ ТЪЯХККЪПХ ЮПЮЯШМДЮ ЫЮПЮДЮЯЮ АХП ЪКЮЦЪ, РЮЛ НКЛЮЯЮ ДЮ АХП СИЭСМКСЦ БЮП. рЪАХЪР═ БЮПКШЦКЮПШ ХВЪПХЯХМДЪ ЪАЪДХ ИЮЬЮИЮМКЮП, ХКХМ ДЧПД ТЪЯКХМДЪ БЪ МЧБАЪРХ ХККЪПХМДЪ ЧЛЖП ЯЖПЪМКЪП ДЪ, ИЮКМШГ АХП ТЪЯХК ИЮЬЮИША, ДЖМИЮЯШМШ ДЪИХЬЪМКЪП ДЪ БЮП.

юГ ИЮЬЮИША, ЪАЪДХ ЧЛЖП ЯЖПЪМ ЬЮХПКЪП ДЪ АЕКЪДХП.═ иЪМХ АЕКЪ ЯЪМЪР ЯЮЫХАКЪПХ РЪАХЪРХМ ЪМ ХМЗЪ, ГЪПХТ, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ОЮЙ БЪ ЛЖЦЪДДЪЯ ВХВЪЙКЪПХМХ, ЩЖККЪПХМХ, АХП ТЪЯХК ИЮЬЮЯЮ ДЮ ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ПЪМЩХМХ БЪ ЪРПХМХ ЯЮУКЮИЮМ, ХМЗЪ РХЙЮМКЮПШ ХКЪ ЧГКЪПХМДЪМ ДЮЫЮ ВНУ АЮЙХПЪКХИХМХ ЦНПСИЮМ, ЮГ ЧЛЖПКЪПХМХМ ЛЪМЮЯШМШ ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ХМЯЮМЮ УХДЛЪРДЪ ЩЧПЪМ РЪАХЪРХМ ЖКБЖ ЛЪУКСЦСМЮ АЪМГЪП з.мНБПСГСМ ЬЕХП ДЖМИЮЯШ ХКЪ РЪАХЪРХМ ГЪПХТКХЙ, ЩЧГЪККХЙ, ХМЗЪКХЙ ЮКЪЛХ ЮПЮЯШМДЮ НКЮМ ЪКЮЦЪ БЪ ИЮУШМКШЦ АСМСМ ОЮПКЮЦ МЖЛСМЪЯХДХП:

 

чЛПЖ ВХВЪЙ ЦЪДЪП НКДС,

яЕБХМЗ НКДС, ЙЪДЪП НКДС,

мЕВХМ ЩЪКДХ, ЩЕДЪП НКДС,

йХЛДЪМ ЙЖЯДЖ ЗЮБЮМКШЭШЛ. (3, ЯЪЫ.330)

БЪ ИЮУСД:

гХПБЪКЪПХМ АЮЬШ ЦЮПКШ,

лЕЬЪКЪПХМ ХВХ АЮПКШ,

юИ ЙЧЙЖМЪ ЕРХАЮПКШ,

аСКЮЦ ЯСИС, ДЮЭ ЫЮБЮЯШ (3, ЯЪЫ.127)

з.мНБПСГСМ ЛЧБГСКЮП ЮКЪЛХ, АЕКЪ ДЕЛЪЙ ЛЖЛЙЖМ-ЯЪ, ИЮЬЮДШЭШ ЛЖЮЯХП ЩЖМКЪПХМ РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮПШ ЦЪДЪПДХП. ыЪИЮРШМ ЯЕБХМЗКХ БЪ ЙЪДЪПКХ ВЮЭКЮПШ ХКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ, ЛЖУРЪКХТ РЮКЕКХ ХМЯЮМКЮПШМ ЫХЯЯКЪП, ДСИЭС БЪ ДЖЬЖМЗЪКЪПХ ХКЪ АЮЭКШ НКЮМ ЫЪП АХП ЛЧБГСДЮ з.мНБПСГ ЛЖЮЯХПКХИХМХ ЦНПС-ИСА ЯЮУКЮИЮПЮЦ, НУСЗСКЮПШ ХКЪ ДХЮКНЦЮ ЩХПХП. нМКЮПШ ЫЪИЮР ЖВЖМ, ХМЯЮМКШЦ, РЪАХЪР БЪ ЯЮТ ЪЛЪККЪП ЖВЖМ ЫЮГШПКЮИШП. дЖГКЖЙ БЪ РЪЛХГКХИХ, ИЮУЬШКШЬ БЪ ОЮЙКШЭШ ЦЖДПЪРДЪМ ИЮПЮМЮМ АЧИЖЙ-ЪГЪЛЪРКХ ЦЖББЪ, РЪПАХИЪ БЮЯХРЪЯХ ЙХЛХ РЪАКХЭ ЕДХП:

иЮУЬШКШЦКЮ ЛЪЫБ ЕДХПЪЛ

══════════════════════════ ОХЯКХЙКЪПХ,

иЮУЬШКШЦКЮ ВНУ ДЪПДКЪПХ

═════════════════════════ ЯЮЭЮКДШПЮЛ.

лЪМЪ ДСПСА АХП ИЮЛЮМКШЦ

════════════════════════ ЕДЪМ ЙЪЯХМ

цЮАЮЭШМЮ ИЖГ ИЮУЬШКШЦ

═════════════════════ ВШУЮПШПЮЛ┘

иЕП ЖГЖМДЪ УЕИХПУЮЫКШЦ

══════════════ РСТЮМШ РЪЙ ЪЯЪЗЪИЪЛ.

иЮУЬШКШЦКЮ ОХЯКХЙКЪПХМ

══════════════ ЛЪМ ЙЧЙЖМЖ ЙЪЯЪЗЪИЪЛ (1, ЯЪЫ.13-14)

ЬЮХПЪ ЩЧПЪ ЫЪИЮРШ-ДЖМИЮМШ ЦНПСЛЮЦ БЪ ИЮЬЮРЛЮЦ ЖВЖМ ХКЙ МЧБАЪДЪ ХМЯЮМДЮМ АЮЬКЮЛЮЦ, НМС РЪПАХИЪ═ ЕДХА ИЕРХЬДХПЛЪЙ КЮГШЛДШП. вЖМЙХ ЗЮЫЮМШ АЖПЖИЪМ ЫЪП ЬЕИ; ИЮУЬШКШЦ ДЮ, ИЮЛЮМКШЦ ДЮ, ЯЪУЮБЪР ДЪ, ТЪКЮЙЪР ДЪ, СЗЮКШЦ ДЮ, ЦНЗЮКШЦ ДЮ ХМЯЮМШМ ХВХМДЪДХП. щЧГЪККХЙ ДЪ, ВХПЙХМКХЙ ДЪ, ЛЪЫЪААЪР ДЪ, МХТПЪР ДЪ ХМЯЮМДЮМ РЧПЪИХП. хМЯЮМДЮ ЛЪЯЙЪМ ЯЮКЮМ ХЙХ ГХДД ЦЖББЪМХМ ЪАЪДХ ДЧИЖЬЛЪЯХ ХКЪ ДЖМИЮ ДЪИХЬЛЪИЪ ДНЭПС ХПЪКХКЪИХП, МЪРХЗЪДЪ ЦЮКХАХМ ЮДШ ХКЪ ПЮЫЮР БЪ МЮПЮЫЮР ДЖМИЮ ЬЪЙКХМДЪ, ДЮБЮЛ ЕДХП.

тЪЯХККЪП ДЧБП ЕДХА ВЮРЮМДЮ ЯНМЮ,

мЕЗЪ ДЪ РЕГ СВСП ХККЪП ДЕИХПХЙ.

дЮКША ЧЛПЖЛЖГДЪМ ЙЕВЪМ АХП ЮМЮ,

яЕБХМЗ ДЪ ДЮДШПШЦ, ЦЪЛ ДЪ ИЕИХПХЙ. (2, ЯЪЫ. 11)

з.мНБПСГСМ ЛЧБГСКЮП ЮКЪЛХМХМ ГХПБЪКЪПХМХ ДЖМИЮ, ЮМЮ, БЪРЪМ, РЪАХЪР РЪЬЙХК ЕРЯЪ ДЪ ЫЮЛШЯШ ЛЖЮЯХП ХМЯЮМ ЮЛХКХМХМ ХВЪПХЯХМДЪМ, НМСМ ЫХЯЯКЪП-ДСИЭС БЪ ДЖЬЖМЗЪКЪП ЮКЪЛХМДЪМ, АЖРЧБКЖЙДЪ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ДЖМИЮЯШМДЮМ ЙЕВЪПЪЙ ЛЖЮЯХП ЛЪМЮ ЙЪЯА ЕДХП. нДСП ЙХ, ЬЮХПХМ ВНУЯЮИКШ, ХПХКХ-УШПДЮКШ ЛЧБГСКЮПШ ЮПЮЯШМДЮ ЛЪМРХЦХ АХП ЪКЮЦЪ БЪ АЮЭКШКШЦ БЮПДШП. ╚дНЯРКЮПШЛ БЮП╩, ╚яЮЫХККЪП БЪ ЦНЗЮКЮП╩, ╚чЛЖПКЪ ЯЧЫАЪР╩, ╚хККЪПХМ ЧЛПЖ╩, ╚аЮАЮ ИСПДС╩, ╚аЮЫЮП ЮПГС╜КЮ╜ПШ╩, ╚аСКСДКЮП╩, ╚иЮЬЮИШП ХМЯЮМ╩, ╚щЪКХА ЩЕДХП ХМЯЮМКЮП╩, ╚бЪРЪМ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМ ЖЛСЛХ ПСЫСМДЮ ЦНПСМСА ЯЮУКЮМШКЮМ ╚РЮПХУ-ХМЯЮМ-РЮКЕ╩ ТЮЙРШ ХЗРХ╜ЛЮХ-ЯХИЮЯХ ЛЖЫХРХМ ЛЖЮЯХП ЩЧЯРЪПХЗХЯХ НКСА, ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ РЪПАХИЪЯХМХМ ЛХККХ ПСЫ БЪ ГЧБЦ ЙНМРЕЙЯРХМДЪ ТНПЛЮКЮЬЛЮЯШ ЖВЖМ ЛЖЫЖЛ ЮЛХК ЙХЛХ ВШУШЬ ЕДХП.

з.мНБПСГ бЪРЪМ ЮЛХКХМХ ЦСПС ЯЧГКЪПДЪ, АНЬ РЪЛРЪПЮЦКШ БЪ ЩСПСКРСКС РЪПХТКЪП ЬЪЙКХМДЪ ЩЧПЛЪИХМ ЦЪРХ ЪКЕИЫХМЪ ХДХ. нМСМ ЖВЖМ бЪРЪМ ДНЭСКДСЭС ЙЪМДДЪМ АЮЬКЮИША, АЖРЖМ юГЪПАЮИЗЮМШ═ ЪЫЮРЪ ЕДХП. ьЮХП бЪРЪМХМ ЫЪП ЦЮПШЬШМШ ЧГЖМЖМЙЖ АХКХА ИЕПХ ЩЪКЪМДЪ ЗЮМШМШ ЪЯХПЩЪЛЪЙДЪ, НМС ЦНПСЛЮЦДЮ, ЦЪДПХМХ АХКЛЪЙ, ЯЕБЛЪЙДЪ ЩЧПЖП. ╚сМСДСКЛСЬ ЙЪМД╩, ╚аЮАЮ ИСПДС╩, ╚юГЪПАЮИЗЮМ, ЧРЪЗЪ-ИЪЛ ЮДШМШ╩, ╚бЪРЪМ╩, ╚ыЮВЮМ ЙХ, ЩЕДХПЪЛ Н ДНЭЛЮ ЙЪМДЪ╩, ╚яЕБХМ юГЪПАЮИЗЮМШ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ бЪРЪМ БЪ ХМЯЮМ АХП ЙЧЙ-БЮПКШЦ ЙХЛХ РЪПЪММЖЛ НКСМСП:

бЪРЪМ, ЮМЮ бЪРЪМ, ДСПЮЦ ЖГ-ЖГЪ,

дХМКЪ ЖПЪИХЛХМ ЫЕЙЮИЪРХМХ┘

лХКХЛ, дЮЬЙЪЯЪМХЛ, цСАЮЛ, иЕБКЮЭШЛ,

сЗЮ йЪОЪГ ДЮЭШЛ, ЦНЗЮ ьЮЫ ДЮЭШЛ,

лЪМХЛ ЕК ЮЬШЭШЛ, ЯЪДЪТКХ ЯЮГШЛ,

лЪМХЛ ДЪКХ йЖПЖЛ, ЗНЬЦСМ юПЮГШЛ,

яЪМХМ ЦНИМСМДЮДШП, юГЪПАЮИЗЮМШЛ!

еИ ЛЪМХЛ ЬЧЫПЪРХЛ, ЕИ ЛЪМХЛ ЬЮМШЛ!

еИ ЛЪМХЛ ДХИЮПШЛ, ЕИ ЮМЮ бЪРЪМ,

хЯРХ ЦСЗЮЭШМДЮ АЪУРХИЮПЮЛ ЛЪМ! (3, ЯЪЫ.20-21)

ьЮХП БЪРЪМХ ЯЮДЪЗЪ НКЮПЮЦ РЪПЪММЖЛ ЕРЛЪЙ УЮРХПХМЪ, РПХАСМЮКЮПДЮ НУСЛЮЦ БЪ ЮКЦШЬКЮМЛЮЦ МЮЛХМЪ ИНУ, ДЖМИЮ ДЧБКЪРКЪПХ ХВЪПХЯХМДЪ ЦЖДПЪРКХ ДЧБКЪР НКДСЭС ЖВЖМ, ИЕПЮКРШ БЪ ИЕПЖЯРЖ ЯЪПБЪРКЪПХ ХКЪ ГЪМЩХМ, ХЦРХЯЮДХ, ЯХИЮЯХ, ЛЪДЪМХ ЯЪБХИИЪЯХ ХКЪ═ МЖЛСМЪ НКДСЭС, ИЮПЮДШЗШ, ХЯРЕДЮДКШ ХМЯЮМКЮПШ ХКЪ ДЖМИЮ ЛЪДЪМХИИЪРХ РЮПХУХМДЪ ЮИДШМ ЩЧПЖМДЖИЖ, КЮИХЦКХ ИЕП РСРДСЭС, ЦЖДПЪРКХ ДХКЪ, ЪГЪЛЪРКХ, РЮПХУХ ЪМЪМЪКЪПЪ, ьЪПЦДЪ нДКЮП ИСПДС, АЮИПЮЦКЮП ХВЪПХЯХМДЪ СЗЮ-ИЮПЮЬШЦКШ АЮИПЮЦ НКДСЭС, ДЮУХКХ БЪ УЮПХЗХ ЯХИЮЯЪРДЪ ЛХККХ-УЪКЦХ-АЪЬЪПХ ЛЧБЦЕ РСРДСЭС, ЯЖПЪРКЪ ХМЙХЬЮТ ЕРДХИХ, ЛЖЯРЪЦХККХЙ ЦЮГЮМ-ДШЦДЮМ ЯНМПЮ ЫЪП ЗЪЫЪРДЪМ ЯХИЮЯХ, ХЦРХЯЮДХ, ЫЖЦСЦХ, ЛЪДЪ-МХ БЪ ДХЩЪП ЯЮЫЪКЪП ЖГПЪ ЫЪРРЮ АХП ВНУ ХПХ ДЧБКЪРКЪПХ, ЖЯРЪ-КЪДХИХ, ДЖМИЮДЮ МЖЛСМЪБХ ЧКЙЪ, ЛЖЯРЪЦХК, ДЕЛНЙПЮРХЙ, ЮГЮД ЛЪЛКЪЙЪР═ ЪГЪКХ БЪ ЪАЪДХ ОНЕГХИЮ ЛЧБГСЯС НКДСЭС ЖВЖМ РЪПЪММЖЛ ЕДХП. ьЮХП ЖВЖМ бЪРЪМ цЮТЦЮГ ЯШПЮ ДЮЭКЮПШ, йЪОЪГ, цНЬЦЮП, ьЮЫ ДЮЭШ, цШГШК ЦЮИЮ, цШГ ЦЮКЮЯШ, цШГ АЪ-МЧБЬЪ, йЖП, юПЮГ, цСДИЮК, бЪКБЪКЪ ВЮИКЮПШ, щЧИЩЧК, уЪГЪП ДЪМХГХ АЖРЧБКЖЙДЪ юГЪПАЮИЗЮМДШП. н юГЪПАЮИЗЮМ ЙХ,

дЮЭКЮПШМ АСКЮЭШ, ДЖГКЪПХМ ВЮИШ,

цЧБЯХ-ЦЖГЕИКЪПХМ ПЪМЩХ ЯЪМДЪДХП.

мЪАХМХМ, ыЪЗЪПХМ ЫЮИШ-ЫЮПЮИШ,

хЩХД йНПНЭКСМСМ ЗЪМЩХ ЯЪМДЪДХП. (3, ЯЪЫ.26-27)

з.мНБПСГ ОНЕГХИЮЯШ УЖЯСЯХ ЯХЯРЕЛЪ, ЮПДШЗШК БЪ ЛЪМРХЦХ ХМЙХЬЮТ ЦЮМСМЮСИЭСМКСЭСМЮ ЛЮКХЙДХП. бЪРЪМ-юГЪПАЮИЗЮМ ЛЧБГСЯСМДЮМ ДЖМИЮ-АЪЬЪП ЮКЪЛХМЪ ЩЪКХА ВШУЮМ ЬЮХП, цЪПАХ ДЪ, ьЪПЦХ ДЪ, юБПНОЮ, юЯХИЮ, ьХЛЮК БЪ зЪМСАС ДЮ юГЪПАЮИЗЮМШМ ЩЧГЖ ХКЪ ЩЧПЖП. дЖМИЮМШМ юГЪП-АЮИЗЮМ ЙХЛХ ЯЪУЮБЪРКХ, ЯЖКЫЯЕБЪП, ГЪМЩХМ, ЩЧГЪК ЩЧПЛЪЙ ХЯРЪИХП. аС, ЬЮХПХМ ЮПГСЯС НКЯЮ ДЮ ЪЯКХМДЪ ДЖМИЮ ЬЮХПХМ ХЯРЪДХИХ ЙХЛХ ИНУ, ЩЧПЖМДЖИЖ ЙХЛХДХП, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЦЮПШЬШЦ, ЛЖПЪЙЙЪА БЪ ГХДДХИИЪРКХДХП. з.мНБПСГСМ ДЖМИЮ ЛЧБГС-ЯСМДЮ ИЮГДШЭШ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ АС ПСЫ ЫЮЙХЛДХП. ╚рЪЙХ═ ДЮБЮ НКЛЮЯШМ╩, ╚сКС ДЖМИЮ ЫЮИШТЯЮМ╩, ╚дЖМИЮ МЕЗЪ ДЖМИЮДШП╩, ╚дЖМИЮМШМ╩, ╚оКЮМЕРДЪ ЩЖККЪ ДХМДХ╩, ╚аХП ДЖМИЮЛ БЮП╩ БЪ АС ЦЪАХКДЪМ НКЮМ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ з.мНБПСГ ЖВЖМ ДЖМИЮ-ЕКЪ ХМЯЮМШМ-РЪАХЪРХМ, ЬЖСПСМ, ХДПЮ-ЙШМ, ЫХЯЯХМ, УЮРХПЪ БЪ ЮПГСКЮПШМ ЧГЖДЖП. хМЯЮМ ДЖЬЖМЗЪ-КЪПХМХМ, ЩЧГКЪ ЩЧПЖМЪМ, ДХКЪ ЩЪКЪМ, ЕЬХДХКЪМ ЯЪЯКЪПХМ, ЗЮМКШ БЪ ЗЮМЯШГ БЮПКШЦКЮПШМ ЛЪЙЮМШДШП:

мЪДХП ДЖМИЮ! дЮЭ-ДЮЬДШП,

щЧГКЪПДЪМ ЮУЮМ ИЮЬДШП.

дНЯРДСП, АЮЗШ-ЦЮПДЮЬДШП.

щЖМДЖГ-ЩЕЗЪ-ДЖМИЮДШП. (4, ЯЪЫ.98).

з.мНБПСГ ЦЪКЪЛЪ ЮКДШЭШ АЖРЖМ ЛЧБГСКЮПШ ХЯРЪП РЮПХУХ БЪ ЛЖЮЯХП НКЯСМ, ХЯРЪП ЮХКЪ-ЛЪХЬЪР БЪ РЪКХЛ-РЪПАХИЪ, ХЯРЪП ЪТЯЮМЪБХ БЪ УЮРХПЪ, ХЯРЪПЯЪ ДЪ РЪАХЪР БЪ ЛЪЫЪААЪР ЫЮЛШЯШМ-ДЮ ЛЖЮЯХП ЫЪИЮРШМ, уу ЪЯПХМ ХЗРХЛЮХ-ЯХИЮЯХ, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗШМШ ЖЛСЛХКЪЬДХПЛЪИЪ ВЮКШЬШП, ЛЖЮЯХП ХДЕЮ-КШМ-ЫЪЦХЦХ ХМЯЮМШМ ЯНПЮЭШ ХКЪ ДЖМИЮМШ ДЖЬЖМДЖПЖЗЖ ЯСЮККЮП ЦЮПЬШЯШМДЮ ЦНИСП. рЪАХЪРЪ ЫЪЯП ЕРДХИХ ЬЕХПКЪПХМДЪ ДЪ АС ПСЫ ЮОЮПШЗШ ЛЧБЦЕДЪ ДЮИЮМШП. ъЯКХМДЪ ЬЮХП ЖВЖМ РЪАХЪРХМ ЧГЖ ДЪ БЪРЪМ-ХМЯЮМ ДЕЛЪЙДХП. нМСМ ╚аЮЫЮП ЮПГСКЮПШ╩, ╚цЮП ИЮЭШП╩, ╚йЪКАЪЗЪПХМ ДЮЭКЮПШМДЮ РСПЮЗ ЩЧПДЖЛ╩, ╚аСКСД-КЮП╩, ╚зЕИПЮМАЮРЮМ ЩЧКЖМЪ╩, ╚дЪМХГ МЪДХП?╩, ╚уЪГЪПХЛ-ДХП╩, ╚дЮЭКЮП ЯХГДЪ МЪИХЛ ЦЮКДШ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ═ РЪАХЪР ДЪ, НМСМКЮ АЮЭКШ НКЮМ ЫЪП ЬЕИ, ЫЪРРЮ ЪМ ЙХВХЙ ЪЬИЮ БЪ ДЕРЮККЮП ДЮ ЯЮМЙХ ХМЯЮМКЮЬШП, АХП МЧБ РЪАХЪР ХМЯЮМЮ, ХМЯЮМ РЪАХЪРЪ ЙЧВЖП, БЮЫХДКЪЬХА, ЛЖЦЪДДЪЯ БЪРЪМ, ЛХККХ ПСЫКС БЪ ГЧБЦКЖ ХМЯЮМ ЬЪЙКХМДЪ ОНЕРХЙ ХДЕЮК ЛЪГЛСМС ЙЪЯА ЕДХП. ╚дЪМХГДЪ ХМЯЮМКЮП ЩЧГЪК ЩЧПЖМЖП╩, ╚хМЯЮМ бЪРЪМХМДЪ АЧИЖЙДЖП ЮМЗЮЦ╩, ╚щЖМЪЬ РСРСКЮМ ЩЖМ ДЖЬЖМЗЪКЪП╩, ╚дЪПИЮКЮПШ ИЮБЮЬ-ИЮБЮЬ ЦСПСИЮМ ДЖМИЮ╩, ╚дСЛЮМКЮПШМ ЮПЮЯШМДЮ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХ АС ЦЪАХКДЪМДХП. ьЮХП РЪАХЪРКЪ ЛЖМРЪГЪЛ НКЮПЮЦ ЯЧЫАЪР ЕДХП, НМС ДЮ ДЮМШЬЛЮЭЮ ЛЪЗАСП ЕДХП, ЛЮПЮЦКШ ЯСЮККЮПШ ХКЪ ЫЪРРЮ ╚РЪАХЪРХ РЪМЩЪ ЩЪРХПХП╩:

юИ ЧРЖЬЪМ АСКСД, ЮИ ЯНБСЬЮМ ВЪМ,

яСЯСМ, ЖПЪИХЛДЪ АХП МХИИЪРХЛ БЮП.

яЪМ ДЪ ИЮЭЮМ ИЮЭШЬ, ЕЫЛЮККШ РЪПОЪМ,

яЪМ ДЪ ЯЮВКЮПШЛЮ ЦНМЛЮ ЙЧБПЪЙ ЦЮП.

(3, ЯЪЫ.318)

з.мНБПСГСМ ЛЧБГСКЮПШ ХВЪПХЯХМДЪ ЪМ ЩЕМХЬ ИЕП РСРЮМШ, ЪМ СЗЮ БЪ ЮИДШМ ЩЧПЖМЪМХ ЮМЮ БЪ ЛЪЫЪААЪРДХП. аС ХЙХ ЛЖЦЪДДЪЯ ЛЧБГС АЪКЙЪ ДЪ ЬЮХПХМ АЖРЖМ ЪДЪАХ ХПЯХМХМ ПСЫСМС, ЛЪЭГХМХ РЪЬЙХК ЕДХП. вЖМЙХ ЬЮХП ЫЪП ХЙХ ЛЧБГС ХКЪ МЪХМЙХ ДЖМИЮМШ ЩЧПЖП, НМЮ ЯЧГЖМЖ ДЕИХП, ЫЪЛ ДЪ ИЕМХ, ЮЭШККШ, ЯЪДЮЦЪРКХ ЗЪЛХИИЪРХМ ЙЮПШМЮ ЩЪКЪМ ХМЯЮМШ ЮУРЮПШП, УЪИЮКШМДЮ РЮОДШЭШ ЮДЮЛКЮПШ ЗЪЛХИИЪРЪ МЖЛСМЪ ЩЧЯРЪПХП. ьЮХП АХП МЧБ ЩЧПЛЪЙ ХЯРЪДХИХ АЖРЖМ ЗЮМКШ БЪ ЗЮМЯШГ БЮПКШЦКЮПШ ДЪПХМДЪМ ЙЪЬТ ЕРЛЪЙ ЖВЖМ ХЛЙЮМ РЮОШП. оНЕРХЙ ТЖПЯЪР, ЛЪЬЦКЪП, ЛЖЬЮЫХДЪ√ЮУРЮПШЬКЮП БЪ ЛЪЦЯЪДКЪП ЛЪЙЮМШ НКЮМ юМЮ БЪ лЪЫЪААЪРКЪ ЬЮХП ОНЕГХИЮМШМ ЖЛСЛХ ПСЫСМЮ РЪАХХ АХП ЯЮЙХРКХЙ, ИЮЬЮЛЮЭШМ ЛЪМЮЯШМШ ДЪПХМДЪМ ДЖЬЖМ-ЛЪЙ, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ-ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ РЪЛХГКХЙ, ЫЪГХМ УЮРХПЪКЪП, ЛХККХ ПСЫ, ЯЪЛХЛХИИЪР, РЪАХХКХЙ БЪ ЛХККХ ГЧБЦ ЩЪРХПХП. юМЮМШ АЪЬЪПХМ ИЮПЮДШЗШЯШ, РЪАХЪР БЪ ЗЪЛХИИЪРХМ ИЮЬЮЛЮЦ ЫЮЦЦШ, АЖРЖМ ИЮУЬШКШЦКЮПШМ ЛЪМЮЯШ, ХЬШЭШМ ЛЪЙЮМШ, ЩЖМЪЬХМ-ИЕПЪ-РНПОЮЭЮ-БЪРЪМЪ-ХМЯЮМКШЭЮ ЯЪДЮЦЪРХ БЪ ЫЪДХИИЪЯХ, АЪЬЪПХМ ╚РЮПХУ-ХМЯЮМ-РЮКЕ╩ ТЮЙРШ, АХП МЧБ ИЕП ЙЖППЪЯХМХМ РЮМПШ ЫЮЦЦШ ЙХЛХ РЪЦДХЛ БЪ БЪЯТ ЕДХП,═ ЮМЮМ БЪ ЛЪЫЪААЪРХ АЧИЖЙ ЯЪМЪРЪ, ЬЕХПЪ ВЕБХПХП. ╚юМЮЛ цШГШКЩЖКЪ╩, ╚юМЮЛЮ ДЕДХИХЛ РЪГЪ ЬЕХП╩, ╚юМЮЛ ЗЮМ БЕПЛЪ, ЗЮМ БЕПЛЪ╩, ╚щЧГЖЛ ЩЧПЪ-ЩЧПЪ ЦНЗЮКШП ЮМЮЛ╩, ╚юМЮ ЛСГЕИКЪПХ ИЮПЮДЮЦ ЩЪКХМ╩, ╚дЖМИЮМШ АХП ЮМЮ ДНЭСА ЕКЪ АХК╩, ╚ыЪЛХДЪ УЮКЮМШМ УЮРХПЪЯХМЪ╩, ╚аХП ЮМЮ ЦСЗЮЭШМДЮ АХП ЙЧПОЪ ЮОЮПШПДШ╩, ╚лЪМ АХГХЛ ЮМЮКЮПШ ЩЖМЪЬКЪ РЪМ РСРСПЮЛ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ЮМЮ БЮЫХД, АЖРЧБ АХП ХДЕЮК ЙХЛХ ЖЛСЛХКЪЬХП, ЦЖДПЪРДЪМ ИЮПЮМЛШЬ АХП БЮПКШЦ, ЫЪИЮРШМ ЧГЖ ЬЪЙКХМДЪ ЪАЪДХ ЛЪМЮ ЙЪЯА ЕДХП:

лЪМ АХГХЛ ЮМЮКЮПШ ЩЖМЪЬКЪ РЪМ РСРСПЮЛ,

яЧГ ЦНЬЛЮЦ ХЯРЪИХПЪЛ ЪМ ЗЮБЮМ ЮМЮКЮПЮ

чЛПЖМЖ АХГЪ БЕПХА ЦНЗЮКЮМ ЮМЮКЮПЮ┘

лЪМ АХГХЛ ЮМЮКЮПЮ ЫЪИЮР ЯЪЯХ ДЕИХПЪЛ.

ыЪП ЪГЮАЮ РЮА ЕДЪМ, ЫЪП ГЪЫЛЪРЪ ЦЮРКЮЬЮМ,

рНПОЮЦ ХКЪ ДЧИЖЬДЪ РСМЗКЮЬЮМ, ОНКЮДКЮЬЮМ┘

нМКЮПЮ НД БЕПХПЪЛ ЖПЪИХЛХМ НДСМДЮМ,

ъЯПХЛХГХМ ЮДШМДЮМ, МЪЯКХЛХГХМ ЮДШМДЮМ

ъИХКЛЪГ ЮМЮКЮПЮ ЪИХКЛЪЙ ХЯРЪИХПЪЛ. (4 ЯЪЫ.144)

ьЮХПЪ ЩЧПЪ юМЮ ХКЪ ЛЪЫЪААЪР ЯЮМЙХ ЪЙХГ, ЛЖЦЪДДЪЯ, ЪГЪКХ БЪ ЪАЪДХ АХП АЖРЧБКЖЙДЖП. юМЮ НКЛЮЯЮИДШ ЛЪЫЪААЪР ДЪ НКЛЮГДШ. нМС ДЮ ДСМИЮИЮ ЩЪРХПЪМ ЮМЮДШП. рЮМПШМШМ ЫЧЙЛЖ ХКЪ ЮМЮ, ЛЪЫЪААЪРХ НМЮ ЩЧПЪ ИЮПЮРДШ ЙХ, ХМЯЮМ-ИЮУЬШКШЭЮ ДНЭПС ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ЯЪТЪПЪ ВШУЯШМ. рЮМПШ зЪММЪРХ НМЮ ЩЧПЪ ЮМЮКЮПШМ ЮИЮЭШ ЮКРШМДЮ ИЮПЮРДШ ЙХ,═ АЪЬЪПХИИЪР ХМЯЮМШ-РЪАХЪРХ- ДХМХМХ-ЯНИЙЧЙЖМЖ, АЖРЧБКЖЙДЪ ДЖМИЮМШ ЦНПСЯСМ, НМС ХРЛЪИЪ, ЪИХКЛЪИЪ ЦНИЛЮЯШМ. аС БЪГХИИЪРХ ЫЪИЮРЮ ЙЕВХПЛЪЙ ЖВЖМ рЮМПШМШМ ЦЖДПЪРХ ХКЪ ИЕМЪ ДЪ, ЮМЮКЮП АЪЬЪПЪ ЛЪЫЪААЪР ЮДКШ═ ЛЧЫЙЪЛ, ЩЖЗКЖ, ЪИХКЛЪГ АХП ЯХКЮЫ БЕПДХ. дЖМИЮ АС ЩЖМ ДЪ ЛЪЫЪААЪР ЮДКШ ЯХКЮЫШМ ЙЧЛЪИХ ХКЪ ИЮЬЮИШП БЪ ЦНПСМСП. лЪЫЪААЪР ЫЮЦЦШМДЮ ВНУ ДЕИХКХА, ВНУ ИЮГШКША. ъЙЯЪП ЯЧГ-ЯЧЫАЪРКЪПДЪ ЛЪЫЪААЪР ХЬШЦКЮ, ЖКБЖКЖЙКЪ, ЯЪУЮБЪР БЪ РЪАХХКХЙКЪ РЪМ РСРСКСП. ыЪРРЮ, ╚лЪЫЪААЪР ЕКЪ АХП НДДСП ЙХ, ЧГЖМДЪМ АЮЬЦЮ ЫЪП ЬЕИХ ИЮМДШПШП╩ ДЕИЪМКЪП ДЪ НКСА. з.мНБПСГСМ═ ЛЪЫЪААЪР ЮКЪЛХ ЛЖЮЯХП ДЖМИЮМШМ АЪ-ГЪМ ЩЧПЖМЪМ-ЩЧПЖМЛЪИЪМ ЦЮМСМЮСИЭСМКСЭС, ЯЖГЖКЪ-ЯЖГЖКЪ АХККСПКЮЬЮМ, ДЖМЪМХ, АС ЩЖМЖ, ЯЮАЮЫШ ЮИДШМ ЩЧПЖМЪМ ЫЪИЮР ЕЬЦХ, ИЮЬЮЛЮЦ ТЮЙРШДШП, ХМЯЮМШ ОХЯ ЪЛЪККЪПДЪМ ВЪЙХМДХП-ЛЪЙ, НМС ЫЪИЮР ЖВЖМ ЫЮГШПКЮЛЮЦ БЮЯХРЪЯХДХП. аС ЛЪЫЪААЪР ДЪ, ЯЕБХМЗ ДЪ, ЦЪКЪАЪ ДЪ, ЛЪЭКСАХИИЪР ДЪ, АЪУРХМ-РЮКЕИХМ ЫЪП ХЙХ РЪПЪТХ АХП ЙЧЙДЪМДХП.═ ыЮЛШЯШМШМ ДЮ ДЮЬШИШЗШЯШ, ЛЪ-ЙЮМШ ХМЯЮМ ЮДКШ АХП БЮПКШЦДШП. яНМ ДЪПЪЗЪ ЛЖПЪЙЙЪА, ГХДДХИИЪРКХ, ЙЪЬТ НКСМСА ЦСПРЮПЮ АХКЛЪИЪМ ╚ЯНМЯСГ ДЪМХГ-КЪПКЪ ЙХТЮИЪРКЪМЛЪИХА, ДЪМХГХМ ДХАХМДЪ ЩЧБЫЪП ЮУРЮПЮМ ХМЯЮМ!╩. ьЮХП АС ХМЯЮМКЮПШМ ЛЖЮЯХП ЛЪЫЪААЪР ДЖМИЮЯШМДЮМ ЯЧЫАЪР ЮВШП. ╚рЮКЕИХМ РЧЫБЪКЪПХ╩, ╚рЮКЕИХЛ ЛЪМХЛ╩, ╚юИ-ПШКШЦ МЪЭЛЪЯХ╩, ╚яЧГЖЛ ЮИ ХМЯЮМКЮП ИЕМЪ ЯХГЪДХП╩, ╚лЪЫЪААЪРДЪМ ИЮПЮМЛШЬШЦ╩, ╚иЮЬЮИШП ХМЯЮМ╩, ╚аЖРЖМ ЯЕБЪМКЪПЪ╩, ╚дЮИЮМША ЦЮПЬШЛДЮ ЦЪЛКЪ, ЙЪДЪПКЪ╩, ╚ыЪП ЪГЮАЮ ДЧГЪПЪЛ╩, ╚цЮПЮ ЩЧГКЖЛ╩, ╚яЪМХ ЩЧПДЖЛ╩, ╚щЕЗХЙЛХЬ ЛЪЫЪААЪР ЛЮЫМШЯШ╩, ╚дЕИХПЯЪМ ЙХ, ЯЕБХПЪЛ╩, ╚оНГЮ АХКЛЪПЪЛ╩, ╚зЮБЮМКШЭШЛ╩, ╚яЪМХ УЮРШПКЮДШЛ╩, ╚аХП ГЮЛЮМКЮП ЛЪМ Н ЦШГШ ЯЕБХПДХЛ╩, ╚яЪМХМ ЛЪЫЪААЪРХМ╩ БЪ АС ЦЪАХКДЪМ НКЮМ ДХЩЪП ЛЪЫЪААЪР ЬЕХПКЪПХМДЪ з.мНБПСГСМ КХПХЙ, ╚ЛЪМХ╩, ЬЮХПКХЙ ДЖМИЮЯШ ВНУ ЮИДШМ ЩЧПЖМЖП. аЧИЖЙ, ЛЖЮЯХП ХДЕЮКШ ЪБЪГ ЕДЪМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМ-ЬЮХПХМ ЛЪЫЪААЪР ДСИЭСКЮПШ ДЖМИЮМШ УХКЮЯ ЕРЛЪЙ ЖВЖМ АЖРЖМ ХМЯЮМКЮПШ-АЪЬЪПХИИЪРХ ЙЧЛЪИЪ, АХПКЪЬЛЪИЪ ВЮЭШПШП. нМКЮПЮ ЮМЮМШ √ РЪАХЪРХ √ ЛЪЫЪААЪРХ УЮРШПКЮДШП. н ЛЪЫЪААЪРХ ЙХ, ┘.

н АС АНИДЮ АХП ЗЮЫЮМШ ИЮПЮДША,

иЕПХ, ЩЧИЖ, ЮЯХЛЮМШ ИЮПЮДША,

хМЯЮМ НМС, Н ХМЯЮМШ ИЮПЮДША,

аС ЫЪИЮРШМ ЪКХТАЮЯШ-ЛЪЫЪААЪР,

ъМ ХКЙ МЪЭЛЪ, ЪМ ХКЙ ИЮГШ-ЛЪЫЪААЪР.

(3, ЯЪЫ.317)

з.мНБПСГ УЖЯСЯХ ИЮГШ РЪПГХМЪ, ЛЮПЮЦКШ БЪ РЪАХХ ЖЯКС-АЮ, ТЪПДХ ЧГЖМЪЛЪУЯСЯ ИЮПЮДШЗШКШЦ ЛЮМЕПЮЯШМЮ ЛЮКХЙ ЯЪМЪРЙЮП ХДХ. кХПХЙ, ПНЛЮМРХЙ, ЗХДДХ-ЯЪПР ЦНБЬЮЭДЮМ ИЮПЮМ-ДШЭШ ЖВЖМ ЬЮХПХМ ДЖЬЖМЗЪКЪПХМЪ ЖЯКСА БЪ ЩЕДХЬКЪПХМЪ ХМЮМ-ЛЮЛЮЦ НКЛСП. аС ХЙХ УЪРР з.мНБПСГСМ ИЮПЮДШЗШКШЭШМДЮ ЕИМХ ЯЪБХИИЪДЪ-АЖРЧБКЖЙ ЫЮКШМДЮ ДЮБЮЛ ЕДХП. зХДДХ-ПЪЯЛХ НКДСЭС ЦЪДЪП, КХПХЙ √ ПНЛЮМРХЙ, ЫЪГХМ-ЙЧБПЪЙ, ЛЕКНДПЮ-ЛЮРХЙ НКДСЭС ЦЪДЪП ДЪ ЗХДДХ-ПЪЯЛХ НКЮМ АС УЪРКЪПХМ, ЖЯКСАХ ЩЕДХЬКЪПХМ,═ АХП ВНУ ЛЪЦЮЛКЮПДЮ, ЫЪРРЮ ОСАКХЯХЯР-РПХАСМ ЯЪБХИИЪИЪ ЦЪДЪП ИЖЙЯЪКДХИХМХМ ЬЮЫХДХ НКСПСЦ. н, АЪГЪМ ДЪ ЫЪДДХМДЪМ ЮПРШЦ ЫЪГХМ, АЪГЪМ ЯЪПР-ЖЯИЮМЙЮП НКСП. н ГЮЛЮМ ЙХ, ЗЪЛХИИЪРДЪ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ЙЮЛХККХИЪ АЧИЖЙ ЕЫРХИЮЗ ИЮПЮМШП, ЬЮХПХМ УЪИЮКШ ЙЧБПЪЙ ЦЮМЮДКЮПКЮ ХПЪКХИЪ СВСЬ ЕДХП. н ГЮЛЮМ ЙХ, БЪРЪМЪ-РНПОЮЭЮ ИЮД ЪККЪП СГЮМШП, ЬЮХПХМ УЪИЮКШ ЦЪГЪА ЬЪЙКХ ЮКШП, РЖМДКЪЬХП, ЛХККХ ПСЫ, ЛХККХ ГЧБЦ, ЖЯИЮМЙЮП УЮПЮЙРЕПДЪ ОНЕГХИЮИЮ ЫЮЙХЛ ЙЪЯХКХП. ьЮХПХМ ВЮЭШПШЬ ЯЪДЮКЮПШ, ЛЖПЮЗХЪРКЪПХ ЛЖЮЯХП ХДЕЮКШ ЪБЪГ ЕДХП. ╚рЪКЪЯХМ ХМЯЮМКЮП, ЩЕЗХЙХМ ХМЯЮМКЮП╩, ╚щЪКЪМКЪП, ЩЕДЪМКЪП, ЦЮКЮМ-КЮП╩, ╚н ХМЯЮМКЮП ЫЮПЮДЮДШП╩, ╚хМЯЮМ┘ хМЯЮМ┘╩, ╚цНПС-МСМ╩, ╚яХГ, ЕИ РЪАХЪРХМ БЪРЪМДЮЬКЮПШ╩, ╚яЧГЖЛ ЮИ ЮДЮЛКЮП, ИЕМЪ ЯХГЪДХП╩, БЪ ДХЩЪП АС ЦЪАХКДЪМ НКЮМ ЬЕХПКЪПХМ АЪДХХ ПСЫС РЪЯХПХМДЪ РЪКЪАЙЮП, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЛЖКЮИХЛ, АХП ЮГ ДЮ ЯЪПР ЪЯК БЪРЪМДЮЬ ЬЮХП з.мНБПСГКЮ, ╚рЮКЕИХМ РЧЫТЪКЪПХ╩, ╚юДХ ЫЪЦХЦЪРКЪП╩ДЪ ХЯЪ ЫЪГХМ, ЙЧБПЪЙ ЫХЯЯКЪП ЛЖЪККХТХ з.мНБПСГКЮ ПЮЯРКЮЬШПШЦ. ыЪП ХЙХ ЗЪЫЪРДЪМ ЬЮХП АЖРЧБКЖЙ ПЪЛГХ, ОЮЙ, РЪАХХ БЪ ЛХККХ, ЛЪЫЪААЪРКЪ ЛЮИЮКЮМЛШЬ, ЛЖЮЯХП ЯЪМЪРЙЮПДШП. н, ЛЪЫЪААЪРКЪ ЙХ,

ыЪП ЧЛЖПДЪ АХП СКДСГЮ ДЧМЪП Н,

щЮЫ ЬХЛЬЪЙ РЪЙ АХПДЪМ ВЮУЮП, ЯЧМЪП Н,

щХГКХ ЩЪКЪП, ТЪЦЪР ЮЬЙЮП ДХМЪП Н,

зЮМДЮ МЪТЪЯ, ДЮЛЮПДЮ ЦЮМ-ЛЪЫЪААЪР,

ыЪЛ БЮП НКЮМ, ЫЪЛ ИНУ НКЮМ-ЛЪЫЪААЪР! (3,ЯЪЫ.317)

ъКАЪРРЪ, АС ЙХВХЙ ИЮГШ ХКЪ Н МЪЫЪМЩКХЙДЪ СЯРЮД ЬЮХПХМ ИЮПЮДШЗШКШЭШМШ ЯХЯРЕЛКХ √ ЮПДШЗШК ЬЪЙХКДЪ ЮПЮЬДШПЛЮЦ ТХЙПХМДЪ НКЛЮЛШЬШЦ. яЮДЪЗЪ НКЮПЮЦ ЬЮХПХМ ╚юДХ ЫЪЦХЦЪРКЪП╩, ╚рЮКЕИХМ РЧЫТЪКЪПХ╩, ╚сКС ДЖМИЮ, ЫЕИХТЯЪМ╩ ЬЕХП ЙХРЮАКЮПШМШ НУСДСЦДЮМ ЯНМПЮ АЪГХ ДЖЬЖМЗЪКЪПХЛХ ЦЪКЪЛЪ ЮКДШЛ. нМС ДЮ АХКХПЪЛ ЙХ, з.мНБПСГ ЗХДДХ, ЯХЯРЕЛКХ РЪДЦХЦЮРЮ КЮИХЦ ЬЮХПДХП. вЖМЙХ ИЮПШЛ ЪЯПКХЙ ИЮПЮДШЗШКШЭШ ДЧБПЖМДЪ Н, ГЪМЩХМ ЪДЪАХ-АЪДХХ ХПЯ ИЮПЮРЛШЬ, АХП-АХПХМДЪМ═ ЛЮПЮЦКШ ЪЯЪПКЪПХ ХКЪ АЧИЖЙ УЮКЦ ЛЪЫЪААЪРХ ЦЮГЮМЛШЬДШП. 1952-ЗХ ХКДЪ ╚хКЙ ЩЧПЖЬ╩ ЮДКШ ХКЙ ЬЕХПХМХ БЪ 1958-ЗХ ХКДЪ ╚лЪМХЛ ЛСЭЮЛЮРШЛ╩ ЮДКШ ХКЙ ЬЕХПКЪП ЙХРЮАШМШ ВЮО ЕРДХПДХЙДЪМ ЯНМПЮ НМСМ, АХП-АХПХМХМ ЮПДШМЗЮ ╚хККЪПХМ ЧЛПЖ╩, ╚аХГХЛ ЪЯП╩, ╚ыЪИЮР, ЯЪМ МЪ ЦЪПХАЪЯЪМ╩, ╚рЮКЕИХМ РЧЫТЪКЪПХ╩, ╚юДХ ЫЪЦХЦЪРКЪП╩, ╚аХП ДЖМИЮЛ БЮП╩, ╚мЪ ЦЪДЪП ЙХ, ЯЮЭЮЛ╩, ╚хМЯЮМ ЫХЛМКЪПХ╩, ╚чЛЖП ЙЕВХП ЙЮПБЮМ ЙХЛХ╩, ╚сКС ДЖМИЮ, ЫЕИХТЯЪМ╩, ╚юМЮЛ БЮПДШ, ДЖМИЮЛ БЮПДШ╩, ╚бЪРЪМ ЪАЪДХ ЦНПСЦДСП╩, ╚чГЖМЖ ЦНПС, УЮКЦШЛ╩, ╚яЮЭКШЭШМДЮ ЦХИЛЪР БЕПХМ ХМЯЮМКЮПЮ╩ БЪ АХП ЯШПЮ АЮЬЦЮ ЬЕХП ЙХРЮАКЮПШ АСПЮ-УШКЛШЬДШП. 1982-1983-ЗЖ ХККЪПДЪ ╚иЮГШВШ╩ МЪЬПХИИЮРШ ╚яЕВХКЛХЬ ЪЯЪПКЪПХ╩МХМ ХЙХ ЗХКДКХИХМХ МЪЬП ЕРЛХЬДХП. ьЮХПХМ ЯЧГКЪПХМЪ АЪЯРЪКЪМЛХЬ НМКЮПКЮ ЛЮЫМШКЮП, Н ЗЖЛКЪДЪМ ╚ыЪИЮР ЯЪМ МЪ ЦЪПХАЪЯЪМ╩, ╚зЮБЮМКШЭШЛ╩, ╚лЪЫЪААЪР╩, ╚юИПШКШЦ НКЛЮ-ИЮИДШ╩, ╚рЪКЪАЪКХЙ ХККЪПХ╩, ╚дЖМИЮ АХП МЪЭЛЪ ХДХ╩, ╚аСКЮЦ ЯСИС, ДЮЭ ЫЮБЮЯШ╩, ╚лЪЫЪААЪР ИЮЬЮ АЮУЛШП╩, ╚ъКБХДЮ╩, ╚рЪКЪЯХМ ХМЯЮМКЮП╩ БЪ АЮЬЦЮКЮПШ ДХККЪП ЪГАЪПХДХП. аС ЦЪДЪП═ ГЪМЩХМ, ОНЕРХЙ ЗЪЫЪРДЪМ ЙЮЛХК ИЮПЮДШЗШКШЭШМЮ, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЛЖЮЯХП, ЯЕБХКЪМ ЯЪМЪРЙЮП НКДСЭСМЮ ЩЧПЪ з.мНБПСГ ЫЮЦЦШМДЮ ЮИПШЗЮ РЪДЦХЦЮРКЮПШМ, ЯХЯРЕЛКХ ЮПЮЬДШПЛЮКЮПШМ ЮОЮПШКЮЗЮЭШМЮ ЪЛХМХЙ. цНИ АС ЙХВХЙ ИЮГШ ДЮ ЪГХГ ЬЮХПХМ - з.мНБПСГСМ ПСЫСМС ЬЮД ЕКЪЯХМ.

 

аЮЙШ - 2005

KlassхklЪrЪ ═mЪhЪbbЪtlЪ...

 

 

 

dЪbiyyat vЪ mЪdЪniyyЪt tariximizin Ъn qiymЪtli sЪhifЪlЪrindЪ XX Ъsr AzЪrbaycan mЖhitinin tЪrbiyЪ edib yetiЬdirdiyi saЭlam mЪfkurЪli sЪnЪtkarlar ЬЪrЪfli yerlЪrdЪn birini tutur. BelЪ gЧzЪl ЬЪxsiyyЪtlЪrdЪn biri dЪ A.DivanbЪyoЭludur. Otuz ildЪn artШq maraqlШ yaradШcШlШq yolu keВЪn, Чz elmi, bЪdii fЪaliyyЪti ilЪ AzЪrbaycan ЪdЪbiy-yatШnШn inkiЬafШna ВalШЬan A.DivanbЪyoЭlu, eyni zamanda dЧvrЖnЖn ictimai mЪfkurЪ mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ olmuЬ, xalq maarifi sahЪsindЪ gЧstЪrdiyi son dЪrЪcЪ sЪmЪrЪli vЪtЪndaЬ xidmЪtlЪri ilЪ Ъsrinin ictimai,ЪdЪbi-bЪdii, psixoloji vЪ pedЮ-qoji fikrinЪ istiqamЪt vermiЬdir. A.DivanbЪyoЭlu bЧyЖk M.Hadi vЪ H.Cavidin adШ ilЪ baЭlШ olan AzЪrbaycan roman-tik ЪdЪbiyyatШnШn Ъn fЪal vЪ mЪhsuldar sЪnЪtkarlarШndan biri olmuЬ, mЪslЪk adamШ, maraqlШ ЬЪxsiyyЪt kimi ЬЧhrЪt qazan-mШЬdШr. вox tЪЪssЖf ki, belЪ bir yЖksЪk istedad sahibinin tЪdqiqat obyekti olmaqda o qЪdЪr dЪ bЪxti gЪtirmЪmiЬdir. хstЪr saЭlШЭШnda, istЪrsЪ dЪ vЪfatШndan sonra tЪnqid vЪ ЪdЪ-biyyatЬЖnaslШq bu gЧzЪl yazШВШ haqqШnda mЪlumat xarakterli mЪqalЪlЪr, dЪrslik vЪ dЪrs vЪsaitlЪrindЪ tЪsviri oВerklЪr yazsa da onu sistemli vЪ ardШcШl ЬЪkildЪ tЪdqiqata ВЪkmЪmiЬ, ЪdЪbi irsi haqda samballШ bir ЪsЪr yarada bilmЪmiЬdir. HЪm dЪ ona gЧrЪ ki, A.DivanbЪyoЭlu XX Ъsrin ЪvvЪllЪrindЪ tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn nЪzЪrindЪ жzeyir HacШbЪyov, M.ъ.Sabir, C.MЪmmЪdquluzadЪ, H.Cavid, ъ.Haqverdiyev vЪ N.NЪrimanov kimi klassiklЪrin sЪviyyЪsinЪ ucala bilmЪyЪn, mЖЪyyЪn mЪnada onlarШn tЪsiri altШnda qalan orta sЪviyyЪli bir sЪnЪtkar kimi qЪbul edilmiЬ, ona gЧrЪ dЪ tЪdqiqat obyekti kimi ciddi maraq doЭura bimЪmiЬdir. MЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШ nЪinki bu tЪsЪvvЖrЖn yanlШЬ olduЭunu sadЪcЪ olaraq qeyd etdi, ЖstЪlik A.Di-vanbЪyoЭlu irsi ilЪ dЪrindЪn maraqlandШ vЪ klassiklЪrlЪ yanaЬШ, tЪdqiqqat obyektinЪ ВЪkdi. Bu sahЪdЪ ilk uЭurlu addШmШ XX Ъsrin sistemli vЪ ardШcШl tЪdqiqatВШsШ, mЖasir filoloji fikrin ЧnЖndЪ gedЪn ЪvЪzsiz nasir, ustad alim Mir CЪlal atdШ. O, bЧyЖk vЪtЪndaЬlШq tЪЬЪbbЖsЖ vЪ cЪsarЪti gЧstЪ-rЪrЪk bu mЧvzuda tЪdqiqat aparmaЭШ kafedranШn tanШnmШЬ ЖzvЖ, ЪdЪbiyyatЬЖnas х.BЪktaЬiyЪ hЪvalЪ etdi. х.BektaЬi bЧ-yЖk ЪmЪk vЪ zЪhmЪtЪ qatlaЬaraq bu maraqlШ ЬЪxsiyyЪt haqqШnda indiyЪ qЪdЪr olmayan kamil vЪ dЪyЪrli bir tЪdqiqat ЪsЪri yazdШ. HЪmiЬЪ Чz xeyirxah vЪ mЪdЪni xidmЪtlЪri ilЪ ЬЧhrЪt qazanan ⌠GЪnclik■ nЪЬriyyatШ isЪ 1984-cЖ ildЪ A.DivanbЪyoЭlu (redaktoru professor F.HЖsey-novdur) monaqrafiyasШnШ buraxmaqla yeni bir xeyirxahlШq gЧstЪrdi vЪ kitabsevЪrlЪrin hЧrmЪtini qazandШ. ъsЪr A.Di-vanbЪyoЭluya bЧyЖk hЧrmЪt vЪ mЪhЪbbЪt hissi ilЪ yazШlmШЬdШr. MЖЪllif A.DivanbЪyoЭlunun yaradШcШlШЭШna yax-ЬШ bЪlЪd olduЭundan, ЖstЪlik onu dЪrindЪn duyduЭundan bu qЖdrЪtli sЪnЪtkara tam obyektiv yanaЬmШЬ, ЪdЪbi irsinin Ъsas xЖsusiyyЪtlЪrini, bir sЪnЪtkar kimi ЧzЖnЪmЪxsusluЭunu dЖzgЖn tuta bilmiЬdir. HЪr ЬeydЪn ЪvvЪl onu nЪzЪrЪ almШЬdШr ki, A.DivanbЪyoЭlu yaradШcШlШЭШnШn sistemli tЪdqiqi nЪinki klassik hekayЪ janrШnШn inkiЬaf yollarШ vЪ meyllЪrinin ЧyrЪnilmЪsinЪ, hЪm dЪ XX Ъsr AzЪrbaycan romantik ЪdЪ-biyyatШnШn aydШn dЪrk olunmasШna dЪyЪrli kЧmЪklik gЧstЪ-rЪcЪkdir. Kitab eyni zamanda klassik irsin tЪdqiqi, ЬЪrhi vЪ nЪЬri mЪsЪlЪlЪrinЪ ЪdЪbi-bЪdii ictimaiyyЪtin sonsuz qayЭШsШ-na, bu mЖhЖm iЬi yЖksЪk sЪviyyЪdЪ hЪyata keВirmЪk ВaЭШ-rШЬШna ЪmЪli cavablardan biridir. KitabШn mЪziyyЪtlЪrindЪn biri dЪ odur ki, A.DivanbЪyoЭlunun ЪsasЪn ЪlyazmalarШ ЬЪklindЪ gЪlЪn, ЪrЪb ЪlifbasШ ilЪ nЪЬr olunan mЪtbuat orqan-larШnda vЪ arxivlЪrdЪ qorunub saxlanШlan ЪdЪbi-bЪdii irsi sistemlЪ, inkiЬaf mЪrhЪlЪlЪri vЪ yaradШcШlШq problemlЪri ЖzrЪ tЪhlil vЪ ЬЪrh olunur.═ MЖЪllif ЪsЪri Чn sЧz vЪ Ъdibin nЪfis tЪrcЖmeyi-halШ ilЪ baЬlasa da A.DivanbЪyoЭlunun═ ЪdЪbi-bЪdii irsini ЪsasЪn ЖВ istiqamЪtdЪ: maarifВi, gЖclЖ nasir vЪ gЧrkЪmli alim kimi tЪdqiqata cЪlb edir. ъvvЪl onu dЧvrЖnЖn pedaqoji fikrinЪ istiqamЪt verЪn peЬЪkar maarifВi kimi gЧtЖrЖr vЪ sЪmЪrЪli araЬdШrmalardan sonra onu M.ьaxtax-tШnski, A.ьaiq, F.KЧВЪrili, S.QЪnizadЪ, S.Acalov kimi zama-nШn fЪdakar ziyalШlarШ arasШndakШ yerini tЪyin edir vЪ A.Di-vanbЪyoЭlu yaradШcШlШЭШnda gЖclЖ ЬЪkildЪ nЪzЪrЪ Вarpan sЪnЪtkar vЪ zaman, ЬЪxsiyyЪt vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu kimi ictimai xЪtlЪri, xЖsusilЪ dЪ maarifВilikdЪn romantizmЪ, demokratik ideyalara doЭru keВirdiyi═ sЖrЪtli inkiЬaf prosesini konkret faktlarla izah edir. TЪlЪbЪlik illЪrindЪn tutmuЬ ⌠DЪbistan■, ⌠хqbal■, ⌠HЪqiqЪt■, ⌠Haqq yolu■ vЪ digЪr mЪtbuat orqanlarШna qЪdЪrki sЪmЪrЪli═ fЪaliyyЪtindЪn, dЪrslik vЪ dЪrs vЪsaitlЪri yaratmaq tЪЬЪbbЖslЪrindЪn, eyni zamanda жzeyir HacШbЪyov, M.Maqomayev, N.NЪrima-nov, S.S.Axundov vЪ digЪr gЧrkЪmli ziyalШlarКa olan dostluq vЪ ЪmЪkdaЬlШЭШndan, bu dostluЭun A.DivanbЪyoЭlunun dЖnyagЧrЖЬЖnЖn inkiЬafШna gЧstЪrdiyi sЪmЪrЪli tЪsirdЪn danШЬШr. KitabШn ═maraqlШ yerlЪrindЪn biri dЪ A.DivanbЪyoЭ-lunun dЧvrЖnЖn tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШna uyЭun olaraq yara-dШcШ fЪaliyyЪtindЪ nЪzЪrЪ Вarpan dЪyiЬikliklЪrin, yeni ЪdЪbi proses vЪ mЪrhЪlЪlЪrin═ xarakterinЪ uyЭun olaraq dЪyiЬmЪsi, yeni mЪna kЪsb etmЪsinin, AzЪrbaycan dЧvlЪt arxivindЪ, ali pedaqoji vЪ elmi tЪdqiqat institutlarШnda, xЖsusilЪ dЪ AzЪrbaycanШ ЧyrЪnЪn cЪmiyyЪt komissiyasШnda gЧstЪrdiyi sЪmЪrЪli fЪaliyyЪtinin izahШnШ verЪn hisslЪrdir.

Kitabda A.DivanbЪyoЭlunun bЪdii yaradШcШlШЭШ da tam vЪ ЪhatЪli tЪhlil olunmuЬdur. Bu baЬlШq altШnda ilk ЪvvЪl ⌠KЧВЪrilЪrin hЪyatШ, mЖЬahidЪlЪrinЪ dair■ xatirЪ ЪsЪri tЪhlil olunur. MЖЪllif haqlШ olaraq bu qЪnaЪtЪ gЪlir ki, A.Divan-bЪyoЭlunun elmЪ, mЪdЪniyyЪtЪ ВaЭШrШЬ sЪdalarШnШ, hЪyat vЪ tЪbiЪt haqqШnda romantik dЖЬЖncЪlЪrini, insana sЪadЪt vЪ xoЬbЪxtlik arzulamaq cЪhdlЪrini ЧyrЪnmЪk vЪ dЪrk etmЪk ЖВЖn bu ЪsЪr mЖhЖm vasitЪlЪrdЪn biridir. жstЪlik tЪbliЭ olunan romantik vЪ realist ideyalarШn sintezini vЪ dЪyЪrini nЪzЪrЪ alaraq ⌠KЧВЪrilЪrin hЪyatШnШn mЖЬahidЪlЪrinЪ dair■ Ъsrinin qadШn azadlШЭШ uЭrunda mЖbarizЪ aparan molla nЪsrЪddinВilЪrin ideyalarШ ilЪ yaxШndan sЪslЪЬmЪsini qeyd edir. ⌠ъbdЖl vЪ ЬahzadЪ■ povestinin ЬЪrhi dЪ xoЬ tЪsir baЭШЬlayШr. шstЪr ЪsЪrin ideya-mЧvzusu vЪ surЪtlЪr alЪminin tЪhlili vЪ istЪrsЪ dЪ mЖЪllifin Жslubu, ЖmumilЪЬdirmЪlЪr aparmasШ bizi qane edir. ⌠Romantik dЖЬЖncЪlЪr■, ⌠Can yanЭШsШ■ romanШ bЧlmЪsindЪn alШnan tЪsir dЪ tЪxminЪn═ elЪdir. Burada geniЬ vЪ qabarШq ЬЪkildЪ qaldШrШlan mЪsЪlЪ yazШВШnШn qadШn vЪ onun haqqШnda═ yЖrЖtdЖyЖ═ fikirlЪrin═ ЬЪrhidir.═ MЖЪllif bu═ ЪsЪrdЪn═ danШЬarkЪn═ vaxtilЪ═ deyilmiЬ═ fikirlЪrЪ═ toxunur. ⌠Can yanЭШsШ■nШ qiymЪtlЪndirmЪkdЪ buraxШlan sЪhvlЪrdЪn bir sШra, obyektiv mЖlahizЪlЪrdЪn bЪhs edir. HaqlШ olaraq ⌠Can yanЭШsШ■nШ nЪinki A.DivanbЪyoЭlu═ yaradШcШlШЭШnda, ЖmumЪn romantik nЪsr tariximizdЪ Ъn uЭurlu romanlardan biri adlandШrШr. ъsЪri hЪm ideya mЧvzu vЪ hЪm dЪ bЪdii cЪhЪtdЪn tЪhlil edir. Yeri gЪldikcЪ bЪzi sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪrinЪ dЪ toxunur, fikirlЪrini ЪsaslandШr-maq ЖВЖn romandan maraqlШ misallar gЪtirir. ъn ЪsasШ da odur ki, mЖЪllif A.DivanbЪyoЭlunun yaradШcШlШq prosesi vЪ cЪmiyyЪt, tЪbiЪt mЪsЪlЪlЪrinЪ yanaЬma ЖsullarШ haqda ma-raqlШ mЪlumatlar verir. BelЪ bir fikir irЪli sЖrЖr ki, ЪgЪr ъhmЪd obrazШ ilЪ Ъdib mЧvcud ictimai quruluЬu tam aydШnlШЭШ═ ilЪ═ gЧrЖr═ vЪ═ onun═ iВЪrisindЪn═ qeyri-saЭlam═ ЬЪ-raiti═ tapШb, seВib, tЪnqid═ vЪ═ ifЬa═ edirsЪ,═ RuqiyyЪ═ surЪtilЪ═ AzЪrbaycan═ qadШnlШЭШnШn keВdiyi═ yola═ nЪzЪr═ salШr,═ insanШn mЖrЪkkЪb ruhi prosesini, iztirab vЪ sevinc anlarШnШ mahir bir psixoloq kimi tЪsvir edir. Eyni zamanda A.DivanbЪyoЭlu irsinin romantik xЪttini vЪ onun sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪrini; ⌠ъrdoy dЪrЪsi■, ⌠Duman■, ⌠CЪng■, ⌠Parlaq ulduz■, ⌠хlan■, ⌠FЪhlЪ■ ЪsЪrlЪrinin tЪhlili ilЪ aydШnlaЬdШrmaЭa ВalШЬШr. Bu ЪsЪrlЪrЪ istinad edЪrЪk A.DivanbЪyoЭlunun mЧvzular alЪ-mindЪn bЪhs edir. ⌠ъrdoy dЪrЪsi■ni, kЧhnЪlmiЬ adЪt-ЪnЪnЪlЪri tЪnqid edЪn ЪsЪr, ⌠Duman■Ш qarЬШlШqlШ anlaЬma ЪsasШnda ailЪ qurmaЭa mane olan mЖhitЪ etiraz, ⌠CЪng■i mЖrtЪce baxШЬlara, qadШn ЪsarЪtinЪ, ⌠Parlaq ulduz■u dilin, milli mЪdЪniyyЪtin saflШЭШnШ korlayanlara dЪrin nifrЪt oya-dan, ⌠хlan vЪ ⌠FЪhlЪ■ni isЪ mЧvcud qanunlarШn puВluЭunu vЪ pozucu xarakterini Ъks etdirЪn tЪbliЭi ЪdЪbiyyat cЖmlЪ-sindЪn sayШr. Bu ЪsЪrlЪrin hЪr birindЪ Ъdibin tipik romantik vЪ realist baxШЬlarШndan danШЬШr vЪ belЪ bir nЪticЪyЪ gЪlir ki, A.DivanbЪyoЭlu ЪgЪr bЪdii yaradШcШlШЭШnda daha Вox roman-tik sЪnЪtkar kimi gЖclЖdЖrsЪ, maarifВilik vЪ elmi nЪzЪri gЧrЖЬlЪrindЪ realistdir, ustad yazШВШ kimi bЧyЖkdЖ. Kitabda diqqЪti cЪlb edЪn ЖВЖncЖ mЪsЪlЪ A.DivanbЪyoЭlunun ЪdЪbi-tЪnqidi gЧrЖЬlЪri haqda verilЪn aydШn vЪ sЪlis izahatlardШr. Bu hissЪdЪ mЖЪllif yazШВШnШn ⌠MЖctЪhid-feodal■, ⌠хran vЪ osmanlШ mЪsЪlЪsi■, ⌠ьЪki xanlarШ vЪ onlarШn nЪsillЪri■, ⌠MЪc-nunun LeyliyЪ mЪhЪbbЪti■ vЪ digЪr elmi tЪdqiqat ЪsЪrlЪrinЪ ЪsasЪn onun dЪrin elmi tЪfЪkkЖrЪ, gЖclЖ nЪzЪri mЖЬahidЪ qabiliyyЪtinЪ malik olmasШndan danШЬШr vЪ adlarШ ВЪkilЪn ЪsЪrlЪri tЪhlil edir. KitabШn daha baЬqa mЪziyyЪtlЪrindЪn═ dЪ danШЬmaq olar. Biz Ъminik ki, unudulmuЬlarШ yenidЪn ЪdЪbi ictimaiyyЪtЪ qaytarmaq mЪqsЪdi daЬШyan ⌠A.DivanbЪyoЭlu monaqrafiyasШ■ milli soy-kЧkЖnЪ dЪrindЪn baЭlШ, ЪdЪbiyyat vЪ kitab hЪvЪskarlarШnШn da xoЬuna gЪlЪcЪkdir.

══

══════════════════════════════════════════════════════════════════════ 27 mart 1985

╚щЧИ ЩЧИЪПВХМ ЦЮМЮДКШДШП АХГХЛ

аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ╩

 

 

╚яЧГЖ ЛЪМГСЛ ДЕЛЪЙ ЮЯЮМДШП, ЮЯЮМ,

щЪПЪЙ МЪГЛ ЖЯРЖМДЪ ЛЧЫЙЪЛ ДСПЮЯЮМ╩

(м.щЪМЗЪБХ)

 

ЪП АХП ЪЯПДЪ юГЪПАЮИЗЮМ УЮКЦШМШМ МЪГЛ ЖЯРЖМДЪ ЛЧЫЙЪЛ ДСПЮМ ЦЖДПЪРКХ ЯЪМЪРЙЮПКЮПШ НКСА. ыЪРРЮ ЕКЪ ДЮЫХ ЯЧГ АЮЫЮДШПКЮПШ НКСА ЙХ, ЪЯПХ ЧГ ЮДКЮПШ ХКЪ РЮМШДШАКЮП. XII ЪЯП √ м.щЪМЗЪБХ, XIII ЪЯП √ х.мЪЯХЛХ, XV ЪЯП √ ь.х.уЪРЮХ, XVI ЪЯП √ л.тЖГСКХ, XVIIIЪЯП √ л.о.бЮЦХТ БЪ Я. уу ЪЯП АС ЗЪЫЪРДЪМ ДЮЫЮ ВНУ АЪУРХ ЩЪРХПЪМ, ЯЮМАЮККШ, ЦНККС-АСДЮЦКШ ЪДЪАХ-АЪДХХ ДЧБП НКСА. аХП-АХПХМХМ ЮПДШМЗЮ ОНЕРХЙ ГХПБЪКЪПЪ СЗЮКЮМ МЪ ЦЪДЪП СЯРЮДКЮП ИЕРХЬХА. ы.зЮБХД, л.ъ.яЮАХП, я.бСПЭСМ, п.пГЮ ХКЪ ГХПБЪКЪЬЪМ ЬЕХП ЯЪКРЪМЪРХ ЪЯПХМ ХЙХМЗХ ИЮПШЯШМДЮ а.бЮЫЮАГЮДЪ, м.уЪГПХ, а.юГЪПНЭКС, ы.юПХТ, м.ыЪЯЪМГЮДЪ, т.яЮДШЦ, л.юПЮГ, з.мНБПСГ, т.цН-ЗЮ, у.п.сКСРЖПЙ, г.иЮЦСА БЪ ДХЩЪП СЯРЮДКЮПШМ ТЪЮКХИИЪРХ ХКЪ ДЮЫЮ ДЮ ЩЧГЪККЪЬХА, ЦЖДПЪРКХ ОНЕГХИЮ ЙЪЫЙЪЬЮМШМЮ ВЕБПХКХА. аХП МЕВЪЯХ ДЖМИЮЯШМШ ДЪИХЬЯЪ ДЪ, АС ЩЖМ УЖЯСЯХ ЫЪБЪЯ БЪ ЬЧБЦ ХКЪ ДЮБЮЛ ЕДЪМ ЛЖЮЯХП ЬЕХП ЛЖКЙХМДЪ ЪАЪДХ ИЮЬЮИШПКЮП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЙХЛХ. аС ЮДЮ ВНУДЮМДШП ЙХ, ЕКЛХ-МЪГЪПХ РЪДЦХЦЮРКЮПДЮ, ЛЖЮЯХП ЪДЪАХИИЮРЬЖМЮЯКШЦДЮ ПЮЯР ЩЪКЛЪЙ НКЛСП. сМСДСКСА ДЕЛЪЙ НКЛЮГ. аС, ЦЕИПХ-ЛЖЛЙЖМДЖП. вЖМЙХ ЫЪКЪ ЯЮЭКШЭШМДЮ ЧГЖМЖ АХП МЕВЪ ИЮПЮДШЗШКШЦ БЪ ЯЪМЪР ЯЮЫЪКЪПХМДЪ ЪДЪАХКЪЬДХПЪМ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АС ЩЖМ ДЪ УЮКЦШ-ЛШГШМ ЬЕХП ДЖМИЮЯШМДЮ, АЧИЖЙ ЛСЭЮЛ ЯЪМЪРХМДЪ, МЪЭЛЪ, ЛЮЫМШ ИЮПЮДШЗШКШЭШМДЮ ЪАЪДХ ИЮЬЮИШП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШ ЪДЪАХИИЮРЮ ЩЪРХПЪМ, ОНЕГХИЮ ЮКЪЛХМЪ ВЪЙЪМ бЪРЪМЪ √ рЪАХЪРЪ √ хМЯЮМЮ НКЮМ АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪР НКДС. ъКХМЪ ЦЪКЪЛ ЮКДШЭШ ЩЖМДЪМ ЮУШПЮ ЦЪДЪП АС ЛЪЫЪААЪРКЪ ИЮЬЮДШ, ИЮГША-ИЮПЮРДШ. жВ БЪГМХМ ЖВЖМДЪ ДЪ ЦЪКЪЛХМХ ЯШМЮДШ, ЯНМДЮ ДЮЫЮ ВНУ ЫЕЗЮ БЪГМКХ ОНЕГХИЮИЮ АЕК АЮЭКЮДШ, ЬЮХП ╚ЛЪМ╩ХМХ АСПЮДЮ РЮОДШ, ЪЯК ЯЪМЪРЙЮП ЫЖЦСЦСМС АСПЮДЮ ЦЮГЮМДШ. юГ ИЮГДШ, ЮЛЛЮ МЪДЪМ ИЮГДШЯЮ АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪРКЪ, ХМЮМЮ-ХМЮМЮ, ЦЪКАХМХМ ЫЪПЮПЪРХ, ЖПЪИХМХМ ХЯРХЯХ БЪ ХЯРЪИХ ХКЪ ИЮГДШ. н, ЯНМ ДЪПЪЗЪ РЪБЮГЧЙЮП ХМЯЮМ ХДХ. рЪПХТДЪМ, ЯЖМХ ЯЧГ-ЯЧЫАЪРДЪМ, ЫЮИ-ЙЖИДЪМ ЦЮВЮПДШ. иЮКМШГ ЧГ ЯЪМЪРХМЪ ЩЖБЪ-МХПДХ, РЪЛЙХМКХ НКДСЭС ЦЪДЪП ДЪ ЛЪЯСКХИИЪРКХ ХДХ, ЫЪРРЮ РЪЙ-РЪЙ ЛХЯПЮКЮПШМ ЖГЪПХМДЪ ГЪПЩЪП ДЪЦХЦКХИХ ХКЪ ХЬКЪПДХ. нДСП ЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ХМЯЮМЮ, РЪАХЪРЪ, ЛЪЫЪААЪРЪ ЫЪЯП НКСМЛСЬ ЪЯЪПКЪПХМДЪ ЫХЯЯХГ, ДСИЭС БЪ ДЖЬЖМЗЪЯХГ МЪХМЙХ АХП ЬЕХП, АХП ЛХЯПЮ ДЮ РЮОЛЮЦ НКЛСП. н, ЛХККХ ПСЫ, ЛХККХ ГЧБЦКЪ ИНЭПСК-ЛСЬ КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ ЖЯКСАС ХКЪ уу ЪЯП ОНЕГХИЮЯШМЮ ИЕМХ МЪТЪЯ, ИЕМХ ЛЪГЛСМКЮ ИЮМЮЬШ, ИЕМХ ПСЫ, ИЕМХ ОНЕРХЙ ТНПЛЮ ЩЪРХПДХ. ьЕХПХМ √ ЬЕХПХИИЪРХМХ ИЮПЮРДШ, ОЮЙ, ХМЗЪ, ХОЪЙ ЙХЛХ ЪЯЪПКЪПХ, ТНПЛЮЗЮ ЩЖК КЪВЪЙКЪПХМЪ АЪМГЪП ГЪПХТ БЪ ЪКБЮМ ЛХЯПЮКЮПШ ХКЪ ЬЕХПДЪ ЯЮМЙХ ИЕМХ АХП ЬЕХП РЮАКНЯС ЮВДШ. нУСЗСМС ДЖЬЖМДЖПДЖ, ЫЪИЪЗЮМЮ ЩЪРХПДХ, НМСМ ЛХККХ ПСЫСМС, ЛХККХ ГЧБЦЖМЖ РЪГЪКЪИЪ-РЪГЪКЪИЪ ИЮЬЮЛЮЭЮ, БЪРЪМДЮЬ НКЛЮЭЮ, БЪРЪМХ, ХМЯЮМШ ЯЕБЛЪИЪ ПСЫКЮМДШПДШ. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ХЗРХЛЮХ-ЯХИЮЯХ, ЪЛЪЙ, ЮХКЪ-ЛЪХЬЪР БЪ Я. ЯНЯХЮК ЛЧБГСКС ЪЯЪПКЪПХ ХКЪ уу ЪЯПХМ ЪДЪАХ ОПНЯЕЯХМДЪ, ОНЕГХИЮ ЛЪПЫЪКЪЯХМДЪ ЮДХ, ЪМЪМЪБХ ЯЪМЪРЙЮП ЙХЛХ ЩЧПЖМЯЪ ДЪ ЛЪЫЪААЪР, РЪАХЪР КХПХЙЮЯШ ХКЪ ЪЯПХМ ЪДЪАХКЪЬЪМ ОНЕГХИЮ ЛЪЙЮМШМДЮ КЮИХЦКХ ИЕП РСРДС. ╚щЖКЪ-ЩЖКЪ╩, ╚ъЛЪЙ РЪПЮМЪЯХ╩, ╚нКЛЮЯШМ ДЕИЪ╩, ╚щЧПЪИДХМ╩, ╚иЕМХ ХК ЮПГСКЮПШ╩, ╚мЪЭЛЪИЪ ДЧМЯЖМ╩, ╚щЧИЩЧК╩, ╚яЪМДЪ ЩЧГЖЛ ЦЮКДШ, щЧИЩЧК╩, ╚аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ╩ БЪ ДХЩЪП МЪ ЦЪДЪП ЬЕХПХ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИЮ ОНЕРХЙ СЗЮКШЦ ЩЪРХПДХ:

юИ ЕККЪП АЮЭШМДЮ ЩЖК ДЪПЪМ ЩЧГЪК,

дЪПДХИХМ ЩЖККЪПХ ЯЮИ ЩЖКЪ-ЩЖКЪ

ьЕХПХЛХМ ОЪПХЯХ АЪГЪМЛЪЙ, ХЯРЪП,

иНККЮ ЫЪП ВХВЪЙДЪМ ОЮИ, ЩЖКЪ-ЩЖКЪ┘

 

щЪКХП ЮГЮД ИСПДСМ, ЮГЮД АЮЫЮПШ,

уЪИЮКШЛ ДНКЮМШП ЛХМ ВЪЛЪМГЮПШ

бЪРЪМ НЭСККЮПШ, БЪРЪМ ЦШГКЮПШ,

бЕПХП АХП-АХПХМЪ ЫЮИ, ЩЖКЪ-ЩЖКЪ (1, ЯЪЫ.20)

зЪТЪПНБ ъКЪЙАЪП ыЪЯЪМ НЭКС, 1913-ЗС ХК ДЕЙЮАПШМ 21-ДЪ ЦЪДХЛ юГЪПАЮИЗЮМ РНПОЮЭШ щЪМЗЪДЪ, ЦСККСЦВС ЮХКЪЯХМДЪ ЮМЮДЮМ НКЛСЬДСП. хКЙ РЪЫЯХКХМХ щЪМЗЪДЪ ЮКЛШЬДШ. иЕДДХХККХЙ ЬЪЫЪП ЛЪЙРЪАХМХ АХРХПДХЙДЪМ ЯНМПЮ, 1930-ЗС ХКДЪ хМЬЮЮР РЕУМХЙНЛСМЮ ДЮУХК НКЛСЬДС. рЪКЪАЪКХЙ ХККЪПХ, АЪДХХ ЪДЪАХИИЮРЮ НКЮМ АЧИЖЙ ЫЪБЪЯ БЪ ЛЮПЮЦ, НМДЮ ЬЮХП НКЛЮЭЮ ЩЖЗКЖ ХМЮЛ ИЮПЮРЛШЬДШП, 1933-ЗЖ ХКДЪ РЕУМХЙНЛС АХРХПДХЙДЪМ ЯНМПЮ аЮЙШИЮ ЩЪКЪПЪЙ юГЪПАЮИЗЮМ оЕДЮЦНФХ хМЯРХРСРСМ ЪДЪАХИИЮР ТЮЙЖКРЪЯХМЪ ДЮУХК НКСП. хМЯРХРСРС АХРХПДХИХ ХК ╚ъДЪАХИИЮР╩ ЦЪГЕРХ ПЕДЮЙЯХИЮЯШМДЮ ОНЕГХИЮ ЬЧАЪЯХМЪ ЛЖДХП РЪИХМ НКСМСП. рЪУЛХМЪМ ДЧПД ХК √ (1937-1940-ЗШ ХККЪПДЪ) ЦЪГЕРДЪ ХЬКЪИХП. 1941-1948-ЗХ ХККЪП ЮПЮЯШМДЮ цХИЮАХ оЕДЮЦНФХ хМЯРХРСРДЮ АЮЬ ЛЖЪККХЛ БЪГХТЪЯХМДЪ ВЮКШЬШП. дНЭСКДСЭС ДНЭЛЮ ИСПДЮ ЩЕРЛЪЙ ЫЪБЪЯХ АЮЬ ЦЮКДШПШП. щЪМЗЪИЪ ЩЕДЪПЪЙ 1950-ЗХ ХКЪ ЦЪДЪП юГЪПАЮИЗЮМ ИЮГШВШКЮПШ ХРРХТЮЦШМШМ щЪМЗЪ ЬЧАЪЯХДЪ ЛЪЯСК ЙЮРХА БЪГХТЪЯХМДЪ ВЮКШЬШП, ЕИМХ ГЮЛЮМДЮ ыЪЯЪМАЪИ гЪПДЮАХ ЮДШМЮ оЕДЮЦНФХ хМЯРХРСРДЮ АЮЬ ЛЖЪККХЛ, ХЙХХККХЙ ЦХИЮАХ оЕДЮЦНФХ хМЯРХРСРДЮ БЪ ОЮПРХИЮ ЛЪЙРЪАХМДЪ ЪЯЮЯ ЛЖЪККХЛ ЙХЛХ ТЪЮККХИИЪР ЩЧЯРЪПХП. 1948-ЗХ ХКДЪ щЪМЗЪ ЬЪЫЪП ГЪЫЛЪРЙЕЬ ДЕОСРЮРКЮПШ ЯНБЕРХМХМ ДЕОСРЮРШ ЯЕВХКХП. иЕМХДЪМ аЮЙШИЮ ЦЮИШДШП. 1959-1968-ЗХ ХККЪПДЪ юГЪПАЮИЗЮМ дЧБКЪР мЪЬПХИИЮРШМДЮ ПЕДЮЙРНП БЪ ╚ъДЪАХИИЮР-хМЗЪЯЪМЪР╩ ЦЪГЕРХ ПЕДЮЙЯХИЮЯШМДЮ ОНЕГХИЮ ЬЧАЪЯХМХМ ЛЖДХПХ ХЬКЪИХП. 1973-ЗЖ ХКЪ ЦЪДЪП ИЮПЮДШЗШКШЦКЮ, ЪДЪАХ-АЪДХХ ТЪЮКХИИЪРКЪ ЛЪЬЭСК НКСП, ЫЪЛХМ ХК ТЪПДХ РЪЦЮЖДЪ ВШУШП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ 1938-ЗХ ХКДЪМ юГЪПАЮИЗЮМ ИЮГШВШКЮП АХПКХИХМХМ ЖГЖ НКЛСЬДСП.

дЮХЛЮ ИЮГША-ИЮПЮДЮМ, ЫЪИЮРШМ, ЧЛПЖМ ЛЪМЮЯШМШ ХМЯЮМЮ, УЖЯСЯХКЪ ЩЪМЗКХИЪ ОЮЙ-МЪЗХА ЫХЯЯКЪП ЮПГСКЮЛЮЦДЮ ЩЧПЪМ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЯХМЙПЕРХЙ ИЮПЮДШЗШКШЭЮ ЛЮКХЙ ЯЪМЪРЙЮП ХДХ. дЪПХМ ГЪЙЮЯШ, ЩЖЗКЖ ЯЮБЮДШ, ХРХ ЦЪКЪЛХ НМЮ УЖЯСЯХ ЬЧЫПЪР ЩЪРХПЛХЬДХП. ══н ══ХККЪПХМ ═ЪМ ═ВЪРХМ, ═ЛЖПЪЙЙЪА, ═ЛЪЯСКХИИЪРКХ

 

ИЮПЮДШЗШКШЦ ЯЮЫЪКЪПХМДЪМ НКЮМ РЪПЗЖЛЪ ЪДЪАХИИЮРШМДЮ ЛХЯХКЯХГ УХДЛЪРКЪПХ НКЮМ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ыНЛЕПХМ ╚нДЕЯЯЕИЮ╩, к.дЕ бЕЦЮМШМ ╚мЪ ИЮПДЮМ ДНИСП, МЪ ЪКДЪМ ЦНИСП╩, ъ.мЪ-БЮХМХМ ╚иЕДДХ ЯЪИИЮПЪ╩, ю.я.цПХАНИЕДНБСМ ╚юЭШКДЮМ АЪКЮ╩. а.аПЕУРХМХМ ╚жВ ЦЪОХЙКХЙ ЙНЛЕДХИЮ╩, лСЯЮ фЪКХКХМ ╚лЖРПЖА ДЪТРЪПХ╩, ╚хМЯЮМ╩, а.уЪКХЗЮМШМ ╚юТЮЦМЮЛЪ╩ ЪЯЪПХМХ УЖЯСЯХ ЫЪБЪЯ БЪ ЛЪЫЪААЪРКЪ юГЪПАЮИЗЮМ ДХКХМЪ РЪПЗЖЛЪ ЕРЛХЬДХП. пСЯ ЙКЮЯЯХЙКЪПХ, оСЬЙХМДЪМ, мЕЙПЮЯНБДЮМ, ьЕБВЕМЙНДЮМ ЕРДХИХ УЕИКХ РЪПЗЖЛЪ ЪЯЪПКЪПХ НМЮ ЪЯПХМ АЧИЖЙ ЛЖРЪПЗХЛХ ЬЧЫПЪРХ ЩЪРХПЛХЬДХП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ 1982-ЗХ ХК ХИСК ЮИШМШМ 2-ДЪ аЮЙШДЮ БЪТЮР ЕРЛХЬДХП. щЪМЗЪ ЙЖВЪКЪПХМДЪМ АХПХ НМСМ ЮДШМЮ ДЮЬШИШП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ КХПХЙЮЯШМШ ЬЪПРХ НКЮПЮЦ ДЧПД ЦПСОЮ ЮИШПЛЮЦ НКЮП. хЗРХЛЮХ-ЯХИЮЯХ ЛЧБГСКЮПДЮ ИЮГШКЮМ ЪЯЪПКЪП, РЪАХЪРЪ, БЪРЪМЪ, ДНЭЛЮ ИСПДЮ ЫЪЯП НКСМЛСЬ ЬЕХПКЪП, ЛЪЫЪААЪР КХПХЙЮЯШ БЪ СЬЮЦ ЪДЪАХИИЮРШ МЖЛСМЪКЪПХ. аХПХМЗХ ЦПСОЮ ЬЮХПХМ ╚бЪРЪМ хКЫЮЛШ╩, ╚ъЛЪК РЪПЮМЪЯХ╩, ╚юГЮДКШЦ ЯНПЮЭШ╩, ╚цЮМЮ-ЦЮМ! √ ДЕИЪ╩, ╚мХТПЪР╩, ╚цЮКУЮМ ЕР ДЪПДЪ ЦЪГЪА АЮИПЮЭШМШ╩, ╚цЮКХАХИИЪР ЯЪЫЪПХ╩, ╚яЖКЫЖМ, ЮГЮДКШЭШМ ЪЯЩЪПХИЪЛ ЛЪМ╩, ╚дНЭЛЮ ДХКХЛ╩ БЪ Я. ЬЕХПКЪПХ ДЮУХКДХП. аС ЪЯЪПКЪПДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ╚ХМЯЮМ БЪ ГЮЛЮМ╩, ╚ЯЪМЪРЙЮП БЪ БЪРЪМДЮЬКШЦ АНПЗС╩ ЛЪЯЪКЪКЪПХМХ ХГКЪИЪ-ХГКЪИЪ ДЮЫЮ ВНУ ЯНЯХЮК ЛЧБЦЕ МЖЛЮИХЬ ЕРДХПЯЪ ДЪ, ЫЪИЮРШМ √ ЗЪЛХИИЪРХМ √ ЛЖЮЯХП ЩЖМКЪПХМХМ ХЗРХЛЮХ ДЪПЙХМЪ БЪ РЪЦДХЛХМЪ ЛЕИККХ НКЯЮ ДЮ ТНПЛЮ √ ЖЯКСА, ДЕИХЛ РЪПГХ, ЕРХАЮПХКЪ ЪГЪКХ БЪ ЪАЪДХ НКЮМ ЯЪМЪР ЛЕИЮПШМДЮМ ЮИПШКЮ АХКЛХП. ьЕХПХМ АЪДХХКХИХМЪ, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ РЪЯХП ЩЖЗЖМЪ УЪКЪК ЩЪКЛЪИЪ ПЮГШ НКЛСП. оНЕРХЙ ЯЪБХИИЪМХ ЦНПСЛЮЦДЮ, ЬЕХПХМ ЕЯРЕРХЙ РЪЯХП ЩЖЗЖМЖ, РЪАХХКХИХМХ ЯЮУКЮ-ЛЮЦДЮ ДЮБЮЛ ЕДХП. нДСП ЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ╚лЪЫЪААЪР ЯШМЮЭШ╩ (1946), ╚ыЪИЮР ЛЮЫМШКЮПШ╩ (1954), ╚ьЕХПКЪП╩ (1961), ╚аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ╩ (1964), ╚ьЕХПЪ ДЧМЪМ ДСИЭСКЮП╩ (1983) ЙХРЮАКЮПШМДЮ РНОКЮМЮМ ЬЕХПКЪПХМХМ ЪЙЯЪПХИИЪРХ ХДЕИЮ √ ЛЪГЛСМ ЗЪЫЪРДЪМ ЛЖУРЪКХТ НКЯЮ ДЮ, АЪДХХ РЪЯХП ЩЖЗЖ, ЮУШЗШКШЭШ, РЪАХХ ХТЮ РЪПГХ ХКЪ АХП-АХПХМЪ НУЬЮИШП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЩЖЗКЖ ЖЯКСА ТЪПДХКХИХМЪ, ГЪМЩХМ ЛЖЬЮЫХДЪ ЦЮАХКХИИЪРХМЪ, ЗХДДХ, ДЮБЮЛКШ ИЮПЮДШЗШКШЦ ЛЪЬЦКЪПХМЪ ЛЮКХЙ ЯЪМЪРЙЮП ХДХ. нМСМ ГЮЫХПЪМ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЮДХ, ЯЮДЪ ЩЧПЖМЪМ ЫЪП АХП ЬЕХПХМХМ ЮПУЮЯШМДЮ АЧИЖЙ ГЪЫЛЪР, ЫЪИЪЗЮМ, МЮПЮЫЮРВШКШЦ, ЛЪЯСКХИИЪР, ЩЪПЩХМ ЪЛЪЙ ДЮИЮМШП. ╚лЪКСЛС ИЮГЛЮЦДЮМ ЦЮВЛЮЦ╩, НУС-ЗСМС ИНПЛЮЛЮЦ, НМС ЬЕХПЪ √ ОНЕГХИЮИЮ ВЪЙЛЪЙ ЗЪЫДХ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМХМ ЙЕИТХИИЪРКЪПХМДЪМ ХДХ. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШ НУСДСЦЗЮ ЫХЯЯ ЕДХПЯЪМ ЙХ, ЬЮХПКХЙ ДЪ, ЫЪЦХЦХ ЯЪМЪР ДЪ ЧГ ПСЫСМС БЪ ЦХДЮЯШМШ РЪАХЪРДЪМ, ЮГЮД, ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ЗЪЫЪРДЪМ ЙЮЛХК БЪРЪМ БЪ ХМЯЮМДЮМ ЮКШП. бЪРЪМХ-ЛХККЪРХ ЦНПСЛЮЭШМ ИНККЮПШ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЬЪПЪТКХ БЪ ЛЖУРЪКХТДХП. ьЮХПЪ ЩЧПЪ ЪМ ЪЯЮЯ, ДЮЫЮ ЛЪЦАСК ИНККЮПДЮМ АХПХ ЗЪЛХИИЪРХМ √ ДЖМИЮМШМ ЦНПСМЛЮЯШМШ РЪЛХМ ЕДЪМ ЛЪЫЪААЪРХ, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ ДЖЬЖМЗЪМХ РЪЛХГ ЯЮУКЮЛЮЦ ╚мЪТЯХ-ЪЛЛЮПЪДЪМ╩, ВХПЙХМ ЪЛЪККЪПДЪМ ЦНПСЛЮЦ, ЫЮКЮК ЪЛЪЙ-ГЪЫЛЪРКЪ АЖРЖМ ОХЯКХЙКЪПХ ИНУ ЕРЛЪЙДХП. ╚щЪК ЛЪМХЛ ЩЖЗЖЛЖ √ ЦЖББЪРХЛХ ЯЪМ, АЧИЖЙ ЪЛЪККЪПХМ ЯЮИШМДЮ ЮУРЮП╩ √ ДЕИЪМ ЬЮХП АС ЛЖЮЯХП РЪКЪАКЪПХ ХКЪ ХМЯЮМКЮПШ ИЮПЮДШЗШ ЪЛЪИЪ ЯЪЯКЪИХПДХ:

щЪК СЗЯСГ-АСЗЮЦЯШГ ЩЕМХЬ ВЧККЪПХ,

нПДЮ ДЪМХГ-ДЪМХГ МЕЛЪРХ ЯЕИП ЕР.

аХП ГЮЛЮМ ЯС ДЕИХА ЛЪКЪИЪМ ИЕПХ,

щЖКЬЪМЪ ДЧМДЪПЪМ ЦЖДПЪРХ ЯЕИП ЕР!

 

лХМ АЧЫРЮМ ЮРЮПЮЦ ЖЯРЖЛЪ ЦЪЯДЪМ,

ыЪПАЪ ЗЮМ ЮРЛЮЭШМ МЮЫЮЦДШП МЮЫЮЦ!

яЖКЫЖМ, ЮГЮДКШЭШМ ЪЯЩЪПХИЪЛ ЛЪМ,

дЮИЮМЛШЬ ЮПУЮЛДЮ АС бЪРЪМ, АС УЮКЦ! (3, ЯЪЫ.27)

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ МХЙАХМ, ЫЪИЮРШМ, ИЮЬЮЛЮЭШМ ЦЪДПХМХ АХКЪМ ЬЮХП ХДХ. вЪРХМ, ЮЭШП ЩЖМКЪПХМ, ЪГЮА-ЪГХИИЪРКЪПХМ ХВЪПХЯХМДЪ ДЪ ХЬШЦКШ, ОЮЙ ЗЪЫЪРКЪП ЮУРЮПШПДШ. нДСП ЙХ, АЪДХХ ТЪЮККШЦ ЪБЪГХМЪ ЮДХ ЫЪБЪЯ БЮЯХРЪКЪПХМДЪМ ХЛРХМЮ ЕРЛЪЙ, ХЗРХЛЮХ ХДЕЮК АЧИЖЙКЖИЖ УЮРХПХМЪ ПХРНПХЙ ОЮТНЯДЮМ СГЮЦКЮЬ-ЛЮЦ ЗЪЫДКЪПХ ЬЮХПЪ ЪЯПХ ЯЪБХИИЪЯХМДЪ ОНЕРХЙ ТХЙХП ДЕЛЪЙ ЖВЖМ ВНУ КЮГШЛ ХДХ. аС ЛЖЦЪДДЪЯ ИЮПЮДШЗШКШЦ ИНКСМС ЯНМЮ ЦЪДЪП ЦНПСИЮМ, ДЮБЮЛ ЕРДХПЪМ ЬЮХП ИЕПЯХГ РЪЙПЮПКЮПЮ, ДЪАДЪМ ДЖЬЪМ ЛЪБЫСЛКЮПЮ ЗЖГХ ДЪ НКЯЮ ИЕП БЕПЛЪЛХЬДХ. ьЮХПЪ ЩЧПЪ ЫЪИЮР, ИЮЬЮЛЮЦ ЕЬЦХ, ЬЪУЯХ БЪ ЯНЯХЮК ДЧИЖЬКЪПКЪ ЦЮГЮМШКЮМ ЧЛЖП, ЛХККХ ПСЫКС БЪ ГЧБЦКЖ ХМЯЮМЮ УЮЯДШП. зЪЛХИИЪРХ МСПКС, ХЬШЦКШ ЩЧПЛЪЙ ИЮКМШГ ХМЯЮМШ ЙЮЛХККЪЬДХПЛЪЙКЪ ЛЖЛЙЖМДЖП. йЮЛХК-КЪЬЛЪЙ ХЯЪ ЫЪП ЗЪЫЪРДЪМ ЮГЮД НКЛЮЦДЮМ, БЪРЪМЪ, ЛХККЪРЪ, РЪАХЪРЪ, ЮМЮ ДХКХМЪ НКЮМ ЫЪЦХЦХ-АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪРДЪМ АЮЬКЮИШП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЗЪЛХИИЪРЪ, ХМЯЮМЮ ЖМБЮМКЮДШЭШ АС ОНЕРХЙ ХДЕЮКШМШ, ╚ОНГСКЛЮГ ПЪМЩКЪП╩, ╚ъЯПХМ МЪТЪЯХ╩, ╚иЮЬЮЛЮЦ ЕЬЦХ╩, ╚иСПДСЛСМ УЪПХРЪЯХ╩, дНЭЛЮ ДХКХЛ╩, ╚цЖПСП МЪЭ-ЛЪЯХ╩, ╚аСЭДЮ ДЪМЪЯХ╩ БЪ Я. ЬЕХПКЪПХМДЪ УЖЯСЯХ ХКЫЮЛКЮ РЪПЪММЖЛ ЕРЛХЬДХП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ, АЕКЪ ДЕЛЪЙ ЛЖЛЙЖМЯЪ, АЖРЖМ ЬЕХПКЪПХМХМ ЧГЖМЪЛЪУЯСЯ ЛСЯХЦХ КХЯЮМШ БЮП. ьЕХПХ РЪКЪА НКСМЮМ ХМРНМЮЯХИЮ ХКЪ НУСДСЦДЮ ПХРЛХ √ ЮЫЪМЩХ ХЯРЪП ХЯРЪЛЪГ ЛЪУЯС-ЯС АХП ЛСЯХЦХ ВЮКЮПШ ИЮПЮДШП, ХМЯЮМ ЮДКШ ЛЖПЪЙЙЪА БЮПКШЭШМ КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ ЛСЯХЦХ ЛЪПЙЪГХМЪ РЪЯХП ЕРДХИХ, НМСМ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ЮКЪЛХМХМ ЙЮЛХККЪЬЛЪЯХМЪ ЖМБЮМКЮМДШЭШ ЖВЖМ АС ОНЕРХЙ ЩЕДХЬ ИЕМХ ХМЯЮМ РХОХ ИЮПЮРЛЮЦ РЪЯХПХ АЮЭШЬКЮИШП. хМЯЮМ ЛЖПЪЙЙЪА, ЙЪЬТ НКСМДСЦЗЮ РЖЙЪМЛЪИЪМ АХП БЮПКШЦДШП. чЛЖП ОХККЪКЪПХМХМ, СЬЮЦКШЦ, ЩЪМЗКХЙ, ЮРЮКШЦ БЪ АЮАЮКШЦ ВЮЭКЮПШМШМ ЫЪП АХПХ ЛЮПЮЦКШ, ГХДДХИИЪРКХ, ЪГЮА-ЪГХИИЪРКХ ЫЮДХЯЪКЪПКЪ ДНКСДСП. хМЯЮМ ЫЪП ЛЪПЫЪКЪДЪ ЫЪИЮРЮ АХП ЗЖП АЮУШП БЪ ТЪПЦКХ МЪРХЗЪКЪП ВШУЮПШП. кЮЙХМ НМКЮПШ БЪРЪМ, ЛХККЪР, УЮКЦ ПСЫСМДЮ АХПКЪЬДХПЪМ, АЪЬЪПХИИЪРЪ ЩЪПЪЙКХ НКЮМ ЫСЛЮМХЯР ДСИЭСКЮПШ, ЪПЯЪИЪ ЩЪРХПЪМ ЦЖДПЪРКХ АХП ЦЖББЪ БЮП; н, аЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪРДХП, рЪЛХГ ЦЪКАХМ, ЖПЪИХМ, ЙЮЛХК ЬЖСПСМ ДЮЬШИШЗШЯШ, ЛЪЫЯСКС НКЮМ АС ЛЪЫЪААЪР ЖВЖМ ХМЯЮМ, ДЮЫЮ ВНУ ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ ЩЖЗКЖ, ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ГЪМЩХМ НКЮМ АХП БЮПКШЦДШП. ╚сЭСПКС ИНККЮП╩, ╚цЪКАХ уЪГЪПЪ АЮЭКШ╩, ╚лЪЫЪААЪР ЯШМЮЭШ╩, ╚юГЪПАЮИЗЮМШЛ ЛЪМХЛ╩, ╚юАЬЕПНМ АЮЭКЮПШМДЮ╩, ╚мЪЭЛЪИЪ ДЧМЪМ ЧЛЖП╩, ╚иЖГ МЪЭЛЪКХ АЖКАЖК ЖВЖМ╩ БЪ МЪ ЦЪДЪП ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ РЪПЪММЖЛ НКСМЮМ АС ЛЪЫЪААЪР, ЫХЯКЪП-ДСИЭСКЮП БЪ ДЖЬЖМЗЪКЪПХМ ХДЮПЪ ЕРДХИХ ЛЖЮЯХП ХМЯЮМ, АЖРЧБКЖЙДЪ ЗЪЛХИИЪР ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ КХПХЙЮЯШМШМ ЮИДШМ ЩЧПЖМЪМ ЙЕИТХИИЪРДХП:

нИМЮИШП ЮЭ КЪОЪКЪП,

щЖЛЖЬ ИЮМЮЦ КЪОЪКЪП

цНБСП АХПХ-АХПХМХ

иЕМЪ НИМЮЦ КЪОЪКЪП.

аХГ ДЪ КЪОЪ НКЮИДШЦ,

яСКЮПЮ ЦНЬСКЮПДШЦ. (4. ЯЪЫ.99)

БЪ ИЮУСД

хЯРЪПЪЛ ЙХ, ЙЕВХА ДЮЭДЮМ, ЛЕЬЪДЪМ.

щЧПДЖИЖЛЖ ЖПЪИХЛЪ МЪЦЬ ЕДЪЛ.

жПЪИХЛХ ЯЕБЩХКХЛЪ АЪУЬ ЕДЪЛ,

ыЪИЮРШЛШ, БЪРЪМЪ ЛЪМ, ЕКЪ ЛЪМ (4, ЯЪЫ.164)

нАПЮГКШКШЦ ЬЕХПЪ ДЮЫЮ ВНУ ЮХДДХП БЪ НМЮ ДЮЫЮ ИЮУЬШ ИЮПЮЬШП. аЖРЖМ ЩЧГЪК ЬЕХПКЪП НАПЮГКЮПКЮ АНИЮ-АЮЬЮ ВЮРШП, ЫХЯЯХМ, ХДПЮЙШМ ЛЪЫЯСКС ЙХЛХ ИЮЬЮИШП. аС ЗЪЫЪРДЪМ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ уу ЪЯП юГЪПАЮИЗЮМ ЪДЪАХИИЮРШМШМ МЖЛСМЪБХ ЯЪМЪР-ЙЮПКЮПШМДЮМДШП. аЪГЪМ БЪГМХ-ЬЪЙКХ ЪЯЮЯ ЩЪРХПХА ТХЙПХ ВШКОЮЦ, ЦСПС, ПЪЯЛХ БЕПЛЪИХ ЛЪЦАСК ЯЮИЮМКЮПДЮМ ТЪПЦКХ НКЮПЮЦ ДЕЛЪЙ КЮГШЛДШП ЙХ, ТНПЛЮЯШГ ЛЪГЛСМ, ЛЪГЛСМЯСГ ТНПЛЮ ЫЪЛХЬЪ ЬЕХПХМ ЧЛПЖМЖ ЮГЮКДША, НУСЗСКЮПШ ДХДЪПЩХМ ЯЮКША, ЫХЯЯХГ, ДСИЭСЯСГ ЮДЮЛ НКЛЮДШЭШ ЙХЛХ, ЛЪЦАСК ТНПЛЮЯШГ ДЮ ЬЕХП-ЛЪГЛСМ НКЮ АХКЛЪГ. аХП ДЪ НМЮ ЩЧПЪ ЙХ, ТНПЛЮ ЫЪЛ ДЪ ЬЕХПХМ ДЮЫЮ ВНУ ЩЧПЖМЪМ РЪПЪТХДХП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АС ИЮПЮДШЗШКШЦ ИНКСМДЮ ДЮ МЖЛСМЪ ЩЧЯРЪПЪМ ЯЪМЪРЙЮПКЮПДЮМ ХДХ. нМСМ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ЛЪГЛСМ ЧГЖМЪЛЪУЯСЯ РЪАХХ, КЪИЮЦЪРКХ ТНПЛЮ ХКЪ ЪЫЮРЪ НКСМСП. ╚лЪЫЪААЪР ЯШМЮЭШ╩, ╚сКДСГКЮПДЮМ СКДСГКЮПЮ╩, ╚аХГХЛ аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ╩, ╚иЮЬЮЛЮЦ ЕЬЦХ╩, ╚аЮКЮ-КЮПКЮ АЮЬ-АЮЬЮ╩, ╚ьЕХПЪ ДЧМЪМ ДСИЭСКЮП╩ БЪ ДХЩЪП АЧКЛЪ АЮЬКШЦКЮПШ, КХПХЙ, ПНЛЮМРХЙ ЦНБЬЮЦДЮМ ИЮПЮМЮМ ВНУ ЯЮИКШ ЬЕХП ЮДКЮПШ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМХМ ТНПЛЮ-ЛЪГЛСМ БЪЫДЪРХМХ, КЪИЮЦЪРХМХ ОНЕРХЙ ГЪМЩХМКХИХМХ ЮИДШМ ЩЧЯРЪПХП. нМСМ АС ЦЪАХК-ДЪМ НКЮМ ЪЙЯЪП ЪЯЪПКЪПХМДЪ ЩЖЗКЖ ЕЯРЕРХЙ ГЧБЦ, ДЪПХМ ПНЛЮМ-РХЙ ОЮТНЯ, ЛХККХ ПСЫ ИЮПЮДЮМ ОЯХУНКНФХ ЫХЯЯКЪП, КХПХЙ ДСИЭСКЮП, ЫЪРРЮ ЮДХ ОНЕРХЙ ДЕРЮК БЪ ЪЬИЮКЮП НАПЮГКЮП ЬЪЙКХМДЪ ЛЖЯАЪР ХДЕЮКШМ РЪАКХЭЮРВШКЮПШ ЙХЛХ ЗХДДХ ЛЪЯСКХИИЪР ДЮЬШИШПКЮП:

яСИС ЩЖЛЖЬ ЙХЛХ АХП ДЮЭ ВЕЬЛЪЯХ═

щЧПЖПЯЪМ, ЧГЖМЪ ИНК ЮВША ЩЕДХП.

 

иЮИШКШП ЪРПЮТЮ НМСМ УНЬ ЯЪЯХ,

вЧК ЙЕВХА, ДЪПЪКЪП ДНКЮЬША ЩЕДХП.

 

еКЪ ЛЪПД ЮДЮЛКЮП БЮП ЙХ, ЗЮЫЮМДЮ

ыЪИЮРШ Н ДСПС ВЕЬЛЪИЪ АЪМГЪП,

чЛЖП ИНКСМДЮЙШ ЫЪП ХЛРЮЫЮМДЮ

яЮТ ВШУША, ДЖМИЮДЮ ЯЪПЪТПЮГ ЩЪГЪП (5, ЯЪЫ.20)

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ТЪПДХ ЫХЯЯКЪП, ЬЪУЯХ ЕЯРЕРХЙ ГЧБЦКЪП ДСИЭС БЪ ДЖЬЖМЗЪКЪПКЪ,═ АЪЬЪПХ ЕЛНЯХИЮКЮП, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮП ЮПЮЯШМДЮ МЪХМЙХ ДЪПХМ СВСПСЛКЮП, ЫЕВ ЧРЪПХ, РЪЯЮДЖТХ ЯЪПЫЪДКЪП, ЛЮМЕЪКЪП ДЪ НКЛСП. юУРЮПЯЮМ ЯШПТ ПЪЯЛХ, ЛЮЫХИИЪР ЕРХАЮПХКЪ ХЗРХЛЮХ-ЯХИЮЯХ ПСЫДЮ ИЮГШКЮМ ЬЕХПКЪПХМДЪ ДЪ ЬЪУЯХ ЕЛНЯХИЮКЮП, ГЧБЦКЪП ЬЮХПХМ КХПХЙ ╚лЪМ╩Х ЙЧЙЖМДЪ, ЯНЯХЮК БЪ ТЪПДХ ЦНБЬЮЭШМ ЪЫЮРЪЯХМДЪ ИЕРХЬХП, БЮЫХД БЪ АХП ЙЧЙДЪ ТНПЛЮКЮЬДШЭШ ЖВЖМ ЛЖЯАЪР ХДЕЮК ЙЖРКЪБХ БЪ ЬЪУЯХ, АЪЬЪПХ БЪ ЛХККХ ПЮГШКШЦКЮПШМ, ХЯРЪЙКЪПХМ, ОНЕРХЙ ЦЪМЮЪРКЪПХМ РЪЛХМЮРВШЯШ, ЗЮБЮАДЕЫХ ЬЪЙКХМДЪ ЖГЪ ВШУШП, ТЪПДХ БЪ ХЗРХЛЮХ ПСЫСМ ОЮТНЯСМС ИЮПЮДШП. кХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМ ЧЛПЖ-МЖМ ВНУ ЯСЮККШ ОХККЪКЪПХ АНИС РЮОЛЮЦ ХЯРЪДХИХ ЫХЯЯ БЪ ДЖЬЖМ-ЗЪКЪПХМ ЯНМЯСГКСЦ ИНККЮПШМДЮ ХМЮЛКЮ ХПЪКХКЪИХП, ЙЮЛХККХЙ-ЛЖДПХЙКХЙ ГХПБЪКЪПХМЪ ЦЮКУДШЦЗЮ, ЪГЮА-ЪГХИИЪР, МЮПЮЫЮРВШКШЦ, МЮПЮГШКШЦ ЫХЯЯХ ХКЪ ИЮМЮЬШ, НМДЮ ХМЮЛ, ЖЛХД, ЗЪЯЮПЪР БЪ ЛХКХК ПСЫ ДЮЫЮ ДЮ ЩЖЗКЪМХП. аСПЮДЮМ ДЮ ЪЯК ЯЪМЪРЪ БЪ ЯЪМЪРЙЮПЮ УЮЯ НКЮМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМШМ ЧГЖМДЪ ЗХДДХ ЛЪЯСКХИИЪР, РЪКЪАЙЮПКШЦ БЪ МЮПЮЫЮРКШЦ АЮЬ ЦЮКДШПШП. аЕКЪ ВЪРХМ ЬЪПЪТКХ БЪ ЛЪЯСК ОНЕРХЙ ИНККЮПДЮ ЬЮХПХМ УЪИЮКШ ХПЪКХИЪ ДЮЫЮ ХМЮЛКЮ СВСЬ ЕДХП, ЯЮИЯШГ-ЫЕЯЮАЯШГ ВЪРХМКХЙКЪПКЪ ЖГКЪЬХП, ОНЕРХЙ ДЪПЪКЪП ЮЬШП, ЛЪЭПСП, ЪГЪЛЪРКХ ДЮЭКЮПДЮМ ЙЕВЛЪКХ НКСП, СЗЯСГ-АСЗЮЦЯШГ ДЖГКЪПЪ, ЕМХЬКХ-ИНУСЬКС ИНККЮПЮ ЕМХП. лХККХ-АЪЬЪПХ ХДЕЮК, ЮИДШМ ЛЪЯКЪЙ ЕЬЦХ ЪЯЮЯ ЛЪЦЯЪДЪ МЮХК НКЛЮЦ √ ВЮРЛЮЦ ЖВЖМ СГЮМЮМ АС ВЪРХМ ЩЕДХЬКЪПДЪ ЬЮХПЪ, КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМЮ ЮПУЮ-ДЮИЮЦ НКСП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМХМ АЕКЪ ЧГЖМЪЛЪУЯСЯКСЭС НМЮ ЪАЪДХ ЬЧЫПЪР, ДЪПХМ НУСЗС ЛЪЫЪААЪРХ ЦЮГЮМДШПЛЮЦКЮ ИЮМЮЬШ, уу ЪЯП ═юГЪПАЮИЗЮМ ═ЬЕХПХМЪ √ ОНЕГХИЮМШМ ═КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ УЪРРХМЪ

КЪГХГ АХП ЖЯКСА АЪУЬ ЕРЛХЬ, ИЕМХ ЬЕХП ДХКХ, ОНЕРХЙ МЪТЪЯ ЩЪРХПЛХЬДХП. лЧБГСИЮ ДЖЬЖМЗЪКХ, РЪЛЙХМКХ ИЮМЮЬЛЮ, ЯЮДЪКХЙ БЪ РЪАХХКХЙ, ДЮУХКХ ЯНПЭС-ЯСЮК ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМХМ ЛЪГХИИЪРКЪПХМДЪМ ХДХ. нМСМ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ НКЮМ ОНЕРХЙ МЪЗХАКХЙ, ЯЮДЪ, ЮДХ ЫЪЦХЦЪРКЪПДЪМ ИЮПЮМШПДШ. ыЪИЮР ЛЮРЕПХЮКШ-МЮ ДЮУХК НКЮМ ВНУ ЬЕИ ЯЧГ ДЪ, ХТЮДЪ ДЪ, ЪЬИЮ БЪ ДЕРЮККЮП ДЮ РЪАХХ ЯЕВЛЪКЪПХМ ЛЪЫЯСКС НКДСЭС ЖВЖМ ЮЯЮМКШЦКЮ НАПЮГКЮЬЮ АХКХПДХ. аС РЪАХХКХЙДЪ, АС ОНЕРХЙКЪЬЛЪДЪ ЩЖЗКЖ АХП ДЪПХМКХЙ, ПНЛЮМРХЙЮ, ЛЖЮЯХП ПСЫ, ЪДЮКЪР БЪ ЫЪЦХЦЪР ИЮЬЮИШПДШ. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ╚аХП ЖПЪЙ ВШПОШМЯЮ ЬЕХПКЪПХЛДЪ, ДЕИЪПДХЛ ДЖМИЮ-МШМ ЪМ УНЬАЪУРХИЪЛ ЛЪМ╩ ЛХЯПЮКЮПШМДЮЙШ АС ЯЪЛХЛХ ЮПГСЯС АЖРЖМ ОНЕГХИЮЯШМДЮ ЧГЖМЖ ДНЭПСКРЛСЬДС.

щЖМ СЗЮ ЩЧИКЪПДЪМ СЗЮ РСРСКЛЮГ,

иЕПДЪМ ЪЯХПЩЪЯЪ ЫЪПЮПЪРХМХ.

юИ ГЖКЛЪР ЩЕЗЪМХ ЮИДШМКЮРЛЮЯЮ,

йЧКЩЪДЪ ЩХГКЪДЪП ЮИ ЯХТЪРХМХ.

 

вХМЮП АНИ ЮРЛЮЯЮ ВХМЮП ЯЮИШКЛЮГ,

тЮМЮП МСП ЯЮВЛЮЯЮ, ТЮМЮП ЯЮИШКЛЮГ

ыЖМЪП ДЪ ЫЕВ ГЮЛЮМ ЫЖМЪП ЯЮИШКЛЮГ

уЮКЦШМ СЗЮКРЛЮЯЮ ЬЮМ-ЬЧЫПЪРХМХ (5, ЯЪЫ.11)

уу ЪЯПХМ ЮУШПШМЗШ НМХККХЙКЪПХМЪ ИЮУШМКЮЬДШЦЗЮ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЛЖЬЮЫХДЪКЪПХ ДЮЫЮ ЩЕМХЬ ЪЦКХ-ХДПЮЙШ ЛЪГЛСМ ЙЪЯА ЕДХП. 1950-ЗХ ХККЪПЪ ЦЪДЪП ЛЧБЗСД НКЮМ БЪ РЪКЪА ЕДХКЪМ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦШ ДЪИЪПКЪПКЪ ТНПЛЮКЮЬЮМ ХМЯЮМШМ, БЪРЪМЪ √ РЪАХЪРЪ √ ЮМЮ ДХКХМЪ НКЮМ ЛЖМЮЯХАЪРХ ХКЪ ЬЮХП, ЛЖЪИИЪМ ГЮЛЮМ ЙЪЯХИХМДЪ ХМЯЮМ БЪ ЛЪМЪБХ ОЯХУНКНФХ ЮКЪЛХМ ЙЪЬТХ ХКЪ АЮЭКШ (1960-ЗШ ХККЪП) ЮОЮПШКЮМ ЮУРЮПШЬКЮПШМ ЗЪЛХИИЪРЪ АЪУЬ ЕРДХИХ ВНУЯЮИКШ СЭСПКЮПДЮМ, АХП ЯШПЮ МЮПЮЫЮРВШКШЦКЮПДЮМ ЯЧГ ЮВШП, ╚ХМЯЮМ БЪ ГЮЛЮМ╩ ЮЛХКХМХМ ЫЪККХ ИНККЮПШМДЮ ЦЮПЬШКЮЬДШЭШ ЛЪМЪБХ-ОЯХУНКНФХ ЮМКЮПШ ЦЪКЪЛЪ ЮКШП, ДЮУХКХ ЮКЪЛКЪПХ ХКЪ ЗЪЛХИИЪРЪ МЖЛСМЪ НКЮМ ХМЯЮМКЮПШМ ЫХЯЯКЪПХМХ ЬЕХПЪ ЩЪРХПЛЪЙКЪ ЛЖЮЯХП ГЪЛЮМЪЯХМЪ ОЮЙ ДСИЭСКЮПКЮ ДНКС ЫЪГХМ АХП ЖЯКСА, ЬЕХП ВЪКЪМЩХ АЪУЬ ЕДХП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ОНЕГХИЮЯШМДЮ ПЕЮК ГЪЛХМКЪ АЮЭКЮМ-ЛЮИЮМ, ЯШМЮЦКЮПДЮМ ВШУЛЮИЮМ, РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮПДЮМ СГЮЦ ДЖЬЪМ ЛЧБГС, КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ РЪЯХП ЩЖЗЖМЪ ЛЮКХЙ НКЛЮИЮМ ЬЕХП РЮОЛЮЦ ВНУ ВЪРХМДХП. ыЮМЯШ ЬЕХПХ ЩЧРЖПЯЪМ ЛЖЯАЪР ХДЕЮКШМ ДЮЬШИШЗШЯШ БЪ ЛЖДЮТХЪВХКЪПХ НКЮМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМКЮП, ИЪМХ ЬЮХП ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ДЪИЪПКЪПХМ РЪАКХЭХ ИНККЮПШМДЮ ВНУКС МЮПЮЫЮРВШКШЦКЮП ЙЕВХПЯЪ ДЪ, ЛЖЪИИЪМ ЪГЮА-ЪГХИИЪРКЪПКЪ ЖГКЪЬЯЪ ДЪ ПСЫДЮМ ДЖЬЛЖП, ЪЙЯХМЪ ИЕМХ-ИЕМХ ОНЕРХЙ ЩЕДХЬКЪП ЕРЛЪЙКЪ ЬЕХПХМ МСТСГСМС ЦЮКДШПЛШЬ НКСП, ЛЮПЮЦКШ, РЪАХХ ЪЬИЮ, ДЕРЮК БЪ ДХЩЪП ОНЕРХЙ БЮЯХРЪКЪПКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЛСЬ, КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ, ЫЪГХМ, ХМЗЪ БЪ ГЪПХТ АХП ЬЕХП ДХКХМХМ ТНПЛЮКЮЬЛЮЯШМЮ ЬЪПЮХР ИЮПЮДШП.

╚аХП НБСЗ РНПОЮЦ╩, ╚уЕИКХ ЯЧГЖЛ БЮП╩, ╚нКЛЮЯШМ ДЕИЪ╩, ╚щЪКХМ ДНЯРКЮП╩, ╚аХП УЪАЪП БЕП ЕИ ЙЖКЪЙ╩, ╚цЮОШМШ ДНЯР ЮВЮМДЮ╩, ╚ъККЪП БЪ ЯЮПЮИКЮП╩, ╚мЕИ БЪ ЦЮЛШЬ╩, ╚йЧМКЖЛКЪ ЯЧЫАЪР╩, ╚цШЬШМ ЯЧБЦЮРШ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЫЪЛ ЯЕБХМЗКХ, ЫЪЛ МЮПЮЫЮР, ЫЪЛ РЪКЪАЙЮП, ЗЪЯЮПЪРКХ, ЫЪЛ ЦЮИЭШКШ, ЮПГС ДХКЪЙКХДХП. аЖРЖМ АСМКЮПКЮ ИЮМЮЬШ МХЙАХМДХП, ДЮБЮЛ ЕДЪМ ЫЪИЮРШ-ИЮЬЮЛЮЭШ ЦНПСЛЮЭЮ АНПЗКС БЪ ЫЮГШПДШП. рЪАХЪРХМ ДЪ ХМЯЮМШМ ДЮ ЪАЪДХ ИЮЬЮЛЮЦ ЫЮЦЦШ БЮП БЪ АС ЧЛЖП ИНККЮПШ ЫЮБЮ, ЯС, РНПОЮЦ, ХЬШЦ, ЩЖМЪЬДЪМ ЙЕВХП. аЖРЖМ АСМКЮП ЪГЪКХ БЪ ЪАЪДХ НКЮПЮЦ ЪДЪАХИИЮРШМ, н ЗЖЛКЪДЪМ ДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЪБЪГНКСМЛЮГ ЛЧБГСКЮПШ НКЛСЬДСП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АС БЮПКШЦКЮПШ ЯЮДЪЗЪ НКЮПЮЦ РЪАХЪР ЫЮДХЯЪКЪПХ УЮРХПХМЪ ЩЧПЪ ИНУ, ХМЯЮМШМ-АЪЬЪПХИИЪРХМ ИЮЬЮЛЮЯШ, ХРЛЪЛЪЯХ УЮРХПХМЪ РЪАКХЭ БЪ РЪПЪММЖЛ ЕДХПДХ. аС БЮПКШЦКЮПШ, РЪАХЪРХМ, РЮМПШМШМ ЦЪГЪАХМДЪМ ХМЯЮМШ УХКЮЯ ЕРЛЪЙ, ЛЪПЫЪЛЪРХМЪ ИЮУШМКЮЬДШПЛЮЦ ЖВЖМ БЪЯТ ЕДХПДХ. ьЮХП ЫЮЛШМШМ АХКДХИХ БЪ ВНУКЮПШМШМ ЦСКЮЦЮПДШМЮ БСПДСЭС АС ТЮЙРШ ЩЖМДЪЛЪ ЩЪРХПЛЪЙКЪ ЫЪИЪЗЮМ РЪАХКХ ВЮКШП, АЪЬЪПХИИЪРЪ РЪАХЪРХ, ЛЖЦЪДДЪЯ БЮПКШЦКЮПШ, ЫЮБЮМШ, ЯСИС, РНПОЮЭШ ЦНПСЛЮЭЮ АНПЗКС НКДСЭСМС УЮРШПКЮДШП. оНЕГХИЮМШМ ЦЖДПЪРХ √ ЩЖЗЖ ХКЪ ИЖЙЯЪЙ АЪДХХ ТНПЛЮКШ ЬЕХП РЮАКНЯС ИЮПЮДШП. жВ ЛХМХККХЙ ЦЪДХЛ ЯЪПДЮАЪДЪМ РЮОШКЮМ ЙХВХЙ, ЦЮПЮКЛШЬ АХП АСЭДЮ ДЪМЪЯХ ХКЪ РЪАХЪРКЪ ЗЪЛХИИЪР ЮПЮЯШМДЮ ОНЕРХЙ АХП ЪКЮЦЪ ИЮПЮДШП. цЪДХЛ ДЮЬ ЯЪПДЮАЪДЪ ЯЮЫХАЯХГ ЦЮКЮМ БЪ ДЧПД ЛЖЦЪДДЪЯ БЮПКШЦДЮМ ЛЪЫПСЛ НКДСЭС ЖВЖМ ЦЮПЮКША ДЖМИЮЯШМШ ДЪИХЬЛЪИЪ ЫЮГШПКЮЬЮМ АС АСЭДЮ ДЪМЪЯХ ДХАВЪЙДЪ РНПОЮЦ, ЯС, ЫЮБЮ, ЩЖМЪЬКЪ ЪЫЮРЪ НКСМДСЭС ЩЖМДЪМ ИЮЬЮЛЮЦ ЕЬЦХМЪ ЦНБСЬСП, ╚АЮЬШМЮ ЯЖМАЖКДЪМ РЮЗ ЦНИЮМ╩, ЮГЮД ЯЪЛЮИЮ АНИКЮМЮМ, ЮГЮДКШЭШМ, ЯЪПАЪЯРКХИХМ ЯЪЛЪПЪЯХМХ ЩЧПЪМ ЙХВХЙ АСЭДЮ ДЪМЪЯХ РХЛЯЮКШМДЮ ЬЮХП АЪЬЪПХ ЖЛСЛХКЪЬДХПЛЪКЪП ЮОЮПШП. сГСМ ЛЖДДЪР ЪЯЮПЪРДЪ, ЙЧКЪ БЪГХИИЪРХМДЪ НКЮМ, РЪЫЙХЛВХКХЙ, ЛЖЯРЪЛКЪЙЪ ЫЪИЮРШ ИЮЬЮИЮМ, ЦЪКАКЪПХМДЪ ЮГЮДКШЦ, ХЯРХЦКЮК ЫЪЯПЪРХ ЩЪГДХПЪМ, КЮЙХМ НМЮ ЦНБСЬЮ АХКЛЪИЪМ, УЮКЦКЮПШ, НМКЮПШ ГЪКХК ЩЖМЪ ЯЮКЮМ ХЬЭЮКВШ ДЧБКЪРКЪПХ, БЪЫЬХ ДЖМИЮМШ ЩЧГ ЧМЖМЪ ЩЪРХПХП, АЧИЖЙ ЖЛХД, ЮПГС БЪ МХЙАХМКХЙКЪ ДЕИХП:

жВ ЛХМ ХК ЩЖМЪЬХ ДНЭЛЮИЮМ ДЪМХМ,

жЯРЖМЪ МСП ЯЕКХ ИЮЭЛЮИЮМ ДЪМХМ

жВ ЫЪТРЪ ЪПГХМДЪ ЩЧИЪПДХИХМХ

жВ ЮИШМ ЪПГХМДЪ АЮП БЕПДХИХМХ

еЬХДХМЗЪ ЛЪМ

ъЯПКЪП СГСМС ГЖКЛЪРДЪ ЦЮКЛШЬ

ыЮЦЦШМШ ИЮДКЮПДЮМ ИЕМХЗЪ ЮКЛШЬ

уЮКЦКЮП ЩЪКХА ЙЕВДХ ЩЧГЖЛ ЧМЖМДЪМ

дЖЬЖМДЖЛ ВЪЙХКЪП АХП БЮУР ВЪМ ЙХЛХ

аЖРЖМ ИЕП ЖГЖМДЪМ ГЖКЛЪР, ЪЯЮПЪР.

ыЪЛХМ ЯЖМАЖК ЙХЛХ, ЫЪЛХМ ДЪМ ЙХЛХ

щЖМЪЬДЪМ РЮЗ ЦНИЮП АЮЬШМЮ УХКЦЪР. (4, ЯЪЫ.4)

ьЮХПХМ ДЖЬЖМЗЪКЪПХМДЪ ЛЖЮЯХП ДЖМИЮ АХП ЯШПЮ СЭСПКЮПШ ХКЪ ИЮМЮЬШ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ДЪЫЬЪРКХ, ЮЗШ РЪГЮДКЮПКЮ ДЮ ДНКСДСП. аС ЯЪПР, ЙЪЯЙХМ ГХДХИИЪРКЪПХМ АЪГХКЪПХ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЬЕХПКЪПХМДЪ ЛЖУРЪКХТ БЪ АЪМГЪПЯХГ НАПЮГКЮП ЬЪЙКХМДЪ ЖГЪ ВШУШП. дЖМИЮ ЦЮПШЬШЦ, МЮПЮЫЮР НКЯЮ ДЮ, ХДЕЮКШМЮ √ ЛЪЯКЪЙХМЪ ЯЪДЮЦЪРКХ НКЮМ ЬЮХП ЙЪДЪПДЪМ СГЮЦДШП. яЕБХМЗХМ, МХЙАХМКХИХМ ДНЭСПДСЭС ЫСЛЮМХРХЯР ЫХЯЯКЪПХМ, ЮПГСКЮПШМ ИЮПЮРДШЭШ РЪЛЙХМКХ, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЯЮЙХР, ХМЮМДШПШЗШ БЪ ДЖЬЖМДЖПЖЗЖ ЛЖПЮЗХЪР ЖЯСКС ХКЪ ЫЪИЮРШМ ПЕЮК ДЪПЙХМЪ ЪКБЕПХЬКХ ЬЪПЮХР ИЮПЮДШП, ЖЛХДКЪП БЪ ЮПГСКЮП ЖВЖМ ЩЕМХЬ ХЛЙЮМКЮП ЮВШП. нДСП ЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ АЪДХХ КЪИЮЦЪР БЪ ЙЕИТХИИЪР ЫЪЛ ДЪ КХПХЙ ТНПЛЮ ЙХЛХ ЧГЖМЖ ЩЧЯРЪПХП. тНПЛЮ-ЛЪГЛСМ БЪЫДЪРХМХМ РЪЯХПХ БЪ ЩЖЗЖ ЬЮХПКЪ НУСЗСКЮПШ ЮПЮЯШМДЮ ЛЧЫЙЪЛКЪМЪМ ЯЪЛХЛХИИЪРХ, ХМЯЮМХ ЫХЯЯКЪПХ АЪДХХ ХДЕЮК ЯЪБХИИЪЯХМЪ ЦЮКДШПШП, ЬЮХП УЪИЮКЪМ ХПЪКХИЪ СВСЬ ЕДХП. уу ЪЯПХМ ЛЖПЪЙЙЪА √ ГХДДХИИЪРКХ ДЖМИЮЯШМДЮ ГЧБЦКЪПХМ═ КЪЙЪКЪМДХИХ ЯНМ ЩЖМКЪПЪ ИЮУШМКЮЬДШЦЗЮ ╚ХМЯЮМ БЪ ГЮЛЮМ╩ ОПНАКЕЛХ ХКЪ АЮЭКШ ЙЕВЛХЬДЪМ ЦЮКЮМ БЪ ЛЖЮЯХП ЫЪИЮРДЮМ ДНЭЮМ ВНУКС ЯСЮККЮПЮ ЗЮБЮА ЮУРЮПШП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ╚н БЮУР ЦНЗЮ АХК ЛЪМХ╩, ╚лЪЬЪК╩, ╚цЮОШМШ ДНЯР ЮВЮМДЮ╩, ╚оНГСКЛЮГ ПЪМЩ-КЪП╩, ╚юПГСКЮПШМ ЦЮМЮДШМДЮ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ЛХККХ ПСЫ БЪ ЛХККХ ГЧБЦ ЪЫЮРЪЯХМДЪ ТНПЛЮКЮЬЮМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМ ЛЖЯАЪР ХДЕЮКШМ РЪАКХЭХ БЪ РЪМРЪМЪЯХ ИНКСМДЮ МЪ ЦЪДЪП ЪГЮА-ЪГХИИЪР ВЪЙЯЪ ДЪ ИНПСКЛСП, ЯСЮККЮПЮ ЗЮБЮА ЮУРЮПЛЮЦДЮ ЪГХИИЪР ВЪЙЛХП. ъКБЮМ БЪ ГЪПХТ ЖЯКСАСМСМ ЙЧЛЪИХ ХКЪ ЬЮХП ХМРНМЮЯХИЮ, ЮЫЪМЩ, ДЕИХЛ РЪПГХ БЪ ЛЖЯАЪР ХДЕЮК ЮУРЮПШЬКЮПШ ИНККЮПШМДЮ ЖГЪ ВШУЮМ ЯСЮККЮПЮ ЗЮБЮА ЮУРЮПЮ-ЮУРЮПЮ АХП ЯШПЮ ИЕМХ ЙЪЬТКЪП, РЪГЪ ДЕИХЛ РЪПГКЪПХ, ОНЕРХЙ ЗШЭШПКЮП, ХЯРХЦЮЛЪРКЪП РЮОШП.

щЧПЯЪМ ЩЧГЖЛДЪ ЩЧГКЖЙ,

ъКХЛДЪЯЪ ЪЯЮ БЮП.

вХМ-ВХМ ЦШПШЬЛШЬ ЮКМШЛ,

яЮВКЮПШЛЮ ИЮЭША ЦЮП,

цНЗЮ АХКЛЪ ЩЪК ЛЪМХ┘

 

н ГЮЛЮМ ЙХ, ЯЮАЮЫШ,

щЧПЛЪИЪ ЗЮМ ЮРЛЮДШЛ

нМСМ ЛЪЫЪААЪРХКЪ

иЮГЛЮДШЛ, ИЮПЮРЛЮДШЛ,

нМДЮ ЦНЗЮ АХК ЛЪМХ (4, ЯЪЫ.6).

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЛЧБГСКЮП ЮКЪЛХ ЩЕМХЬ, ЛЖУРЪКХТ НКЯЮ ДЮ Н, ХКЙ МЧБАЪДЪ ЯЪБХИИЪКХ, КХПХЙ ЬЮХПДХП. лЪМЪБХ-ОЯХУНКНФХ ЮКЪЛХМ ЙЪЬТХ, КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ ДЕИХЛ РЪПГХ НМСМ ЪЯЮЯ ОНЕГХИЮ ЙЕИТХИИЪРХ, ЬЕХП ЛЪДЪМХИИЪРХ ХДХ. аС ЗЪЫЪР ЛЪЫЪААЪР ЛЧБГСЯСМДЮ ИЮГДШЭШ АЖРЖМ ЬЕХПКЪПХМДЪ ЧГЖМЖ ДЮЫЮ ЮИДШМ ЩЧЯРЪПХП, АХП МЧБ ОНЕГХИЮЯШМШМ КЕИРЛНРХБХ РЪЯХПХ АЮЭШЬКЮИШП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ БЪЯТ ЕРДХИХ ЛЪЫЪААЪР ЯНМ ДЪПЪЗЪ ПЕЮКДШП, ЪГЮА-ЪГХИИЪРКХДХП, ЫЮПДЮЯЮ ЪКВЮРЛЮГДШП, ЮЛЛЮ МЮМЙНП ДЕИХК, ЛЪЭПСПДСП, ОЮЙДШП, ХМЯЮМШ ЫЪИЮРЮ АЮЭКЮИЮМ, ИЮЬЮЛЮЭЮ ЯЪЯКЪИЪМ МХЙАХМ ЛЪЫЪААЪРДХП. чГЖ ДЪ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЪЫЮРЪКХ ЩЕМХЬ ЛХЦИЮЯКШ, ЩЕМХЬ ЛЪЙЮМКШ БЪ ТЪГЮКШДШП, РЕГ ЪКЪ ЩЪКЪМ ДЕИХК, КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ-ЛЕКНДПЮЛЮРХЙ АХП БЮПКШЦДШП. аЖКАЖКДЪ ЯЪЯ, ИЮПЮЬШЦ, АЮЫЮПДЮ ЪРХП, РЪПЮБЪР, ДЮЭКЮПДЮ ЪГЪЛЪР, БЖЦЮП, РНПОЮЦДЮ ЫЪПЮПЪР, ЦЖДПЪР ЯЪЛЮДЮ ЮИДШМКШЦ, СЗЮКШЦ БЪ ЖЛСЛЪМ АЖРЖМ ЗЮМКШ БЪ ЗЮМЯШГ БЮПКШЦКЮПДЮ НКЮМ ИЮЬЮЛ, БЮП НКЛЮЦ, ДХЩЪП ЫЪИЮРШ ДЪИЪПКЪП ЛЪЫЪААЪРХМ ХВЪПХЯХМДЪДХП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИЮ ЩЧПЪ ЛЪЫЪААЪР ЫЪИЮРШМ ЧГЖ, ХМЯЮМШМ ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ, ЪУКЮЦХ БЪ ЬЪУЯХИИЪРХДХП. аЖРЖМ ИЮУЬШКШЦКЮП НМСМ ХЛГЮЯШ ХКЪ ИЮПЮМШП БЪ ХДЮПЪ НКСМСП. щЧПЯЪМ ЙХ, АХП МЪЭЛЪДЪ ЦЮПРЮККЮП ЦЮМЮДКЮМШП, Н ЛЪЫЪААЪРДХП. аХПХМДЪ ДЮЭ ВЕЬЛЪЯХ ЮЬША-ДЮЬШП Н ЛЪЫЪААЪРДХП, АХПХМДЪ ЖПЙЪЙ-ЖПЙЪЙ МНБПСГЩЖКЖ РХРПЪИХПЯЪ, АХПХМДЪ АЪМЧБЬЪКЪП АНИМС АЖЙЖКЖ АЮУШПЯЮ, АХП ЛЮЫМШДЮ ЯЕБЪМКЪП ЪЫДХ-ОЕИЛЮМЮ ЯЮДХЦ ЦЮКШПЯЮ, АХПХМДЪ ЮЬХЦКЪП ХЛРЮЫЮМЮ ВЪЙХКХПЯЪ, Н ЛЪЫЪААЪРДХП. аС ЛЪЫЪААЪРХМ ГЮЫХПХ ЩЧПЖМРЖКЪПХ НКЮМ ╚ЯСИС ЩЖЛЖЬ ЙХЛХ, ЩЧККЪП╩, ╚ДЧМЖП ЩЧИ ЙЪЛЪПЪ ЩЧИ НРКС ВЧККЪП╩, ╚ЗЪМЩЪ ЫЮГШП НКЮМ Н ЛЪЭПСП ДЮЭКЮП╩, ╚ЯЕЫХПАЮГ ИСУСКЮП АЮЬ ЮКША ЩЕДХП╩, ╚ГЮЛЮМ ЙЖКЪЙ ЙХЛХ РЕГ ЙЕВХП╩, ╚юЭ ЫЪЯХПКХ АХП НРЮЦЗШЭЮ ЯШЭШМЛШЬ ЩЧПЖПЪЛ АХП ЮЯХЛЮМШ╩, ╚ЩЧИ ЩЧИЪПВХМ ЦЮМЮДКШДШП АХГХЛ аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ╩, ╚юЭ ЧПОЪЙ ХВХМДЪ ИЮИ ЩЖКЪ-ЩЖКЪ╩, ╚уНЬ ЪРХПКХ ИЮГЮ, ЦЮПЮ ЩЧГКЖ ЦШГЮ АЪМГЪП╩ БЪ ДЮЫЮ МЪ ЦЪДЪП АЪМГЪРЛЪ БЪ ЛЖЦЮИХЯЪКЪП ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМЪ ИЕМХ РЪПЮБЪР ЩЪРХПХПДХ. чГЖМЖ ЛЪЫЪААЪРКЪЬДХПХА ЛЖЯАЪР ХДЕЮК ДЮЬШИШЗШЯШ ЙХЛХ ВШУШЬ ЕДЪМ ЬЮХП ЛЪЫЪААЪРХ ИЮЬЮЛЮЦКЮ, БЮПКШЦКЮ АХП РСРСПДС:

еЬЦХМ ХКЪ ЕИ ЛЪЫЪААЪР ДХИЮПШ,

хЯРЪПЪЛ ЙХ, ЮЬЮЛ ЦЮПКШ ДЮЭКЮПШ

дНКЮЬЮПЮЦ АЮЭВЮКЮПШ, АЮЭКЮПШ,

лЮЫМШ ДЕИЪЛ АЖКАЖКЪ ЛЪМ, ЩЖКЪ ЛЪМ.

 

яЕБХМЗ НКСА, ЮУЮЛ ЛХМ-ЛХМ АЮУШЬЮ,

кНЭЛЮМ НКСА, ЪКЮЗ ЕДЪЛ МЮУНЬЮ.

 

цСПЮЦКШЦДЮ ДЧМЪЛ ЩЖПЬЮД ИЮЭШЬЮ

яЪОЪКЪМЪМ лСЭЮМЮ ЛЪМ, лХКЪ ЛЪМ (4, ЯЪЫ.164).

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЛЪЫЪААЪР ЬЕХПКЪПХМХМ ЛХЦИЮЯШ ВНУ ЩЕМХЬ, РЪАКХЭ, ЩЖЗ ДЮХПЪЯХ ЛХЯХКЯХГДХП. аС КХПХЙЮИЮ бЪРЪМДЪМ, ЮМЮДЮМ, ХМЯЮМДЮМ РСРЛСЬ РЪАХЪРЪ, ЗЮМЯШГ БЮПКШЦКЮПЮ, ЮМЮ ДХКХМЪ, ЙЕВЛХЬ ЛЪДЪМХ ХПЯЪ, ДЮЫХ ЯЪМЪРЙЮПКЮПЮ БЪ ЛЖЦЪДДЪЯ ЯЪМЪРЪ ЦЪДЪП ЬЮХПХМ ХЯРЪЙКЪПХ АЮЬ ЮКША ЩЕДХП.

╚лЪЫЪААЪР ЯШМЮЭШМДЮ╩, ╚ьЕХПЪ ДЧМЪМ ДСИЭСКЮП╩ДЮ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМ ЪГЪЛЪРКХ, ЯНМЯСГ ГЪМЩХМКХЙКЪПКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЯЮ ДЮ, ЛЪЫЪААЪР ИНКСМДЮ ЫЕВ ЙХЛЪ ТЪПЦ ЦНИЛСП, ЙКЮЯЯХЙ ЪМЪМЪКЪПЪ ЯЮДХЦ ЦЮКЮПЮЦ ЛЮЫХИИЪР ЕРХАЮПХКЪ АЖРЖМ ЛЪЫЪААЪРКЪПХМ ЛЪГЛСМЗЮ АХП ЙЧЙДЪМ НКДСЭС ЦЪМЮЪРКЪПХМХ ОНЕРХЙ ДХККЪ ЯЖАСРЮ ИЕРХПХП. аХП РЪПЪТДЪМ ╚тХЙПХЛ, ЕЬЦХЛ, ЫЪИЮРШЛ, ЬЧЫПЪРХЛ ЬЮМШЛ ЛЪМХЛ, ЯЪМЯХГ ВЪЙХКЛЪГ ЮДШЛ юГЪПАЮИЗЮМШЛ ЛЪМХЛ╩ - ДЕИХПЯЪ, ДХЩЪП РЪПЪТДЪМ ╚аХП ЯЧГ ЮУШП ДНДЮЭШЛЮ ДХКХЛДЪМ, ЗЮМЮМ ДЕИХА, ЗЮМ АХКХПЪЛ ЯЪМХ ЛЪМ, ЩЕЗЪ-ЩЖМДЖГ АС ЯХМЪЛДЪ ДЧИЖМЪМ МЪ ЙЧМЖКДЖП, МЪ ЖПЪЙДХП, ЯЪМЯЪМ ЯЪМ╩ ДЕИХП. бЪ ЕИМХ ЯЧБЦ, АЧИЖЙ ЦЖПСП ЫХЯЯХ ХКЪ ДНЭЛЮ ОЮИРЮУРШМЮ НКЮМ ЛЪЫЪААЪР ЫХЯЯХМХМ НАПЮГШМШ ИЮПЮДШП:

юИКШ ЩЕЗЪ┘

дНЭЛЮ ЬЪЫЪП┘

ъРПЮТШМЮ ЯЮК АХП МЪГЪП

иНККЮПШМШ МСПКЮ АЪГЪП

аХГХЛ аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ┘

 

аЪГЪМ ЯЮЙХР ЫЪИЮРКШДШП,

аЪГЪМ РНИКС-АЖЯЮРКШДШП.

щЧИ ЩЧИЪПВХМ ЦЮМЮДКШДШП

аХГХЛ аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ (4, ЯЪЫ.153).

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ╚ъЛЪК РЪПЮМЪЯХ╩, ╚щЖКЪ-ЩЖКЪ╩, ╚яЧГ СЯРЮКЮПШ╩, ╚ыЪЙХЛ ЦШГ╩, ╚иЕМХ ХК ЮПГСКЮПШ╩ , ╚ьЪМ АХП ЙЧМЖК ХЯРЪПЪЛ╩, ╚мЪ ДЕИХЛ╩, ╚яНМЮ ЙЕВДХ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХКЪПХМДЪ ЛЪЫЪААЪР, ЙНМЙПЕР, ЖМБЮМКШ ЬЪЙХКДЪ ОНЕРХЙКЪЬЯЪ ДЪ НМСМ ДХЩЪП ЛЧБГСКЮПДЮ ИЮГШКЮМ ЪЯЪПКЪПХМДЪ ИЮ АХПАЮЬЮ, ИЮ ДНКЮИШЯШ ХКЪ ИЮ ДЮ ЛЮЫХИИЪР ЕРХАЮПХКЪ ХЬРХПЮЙ ЕДХП, ЪЯЪПЪ УЖЯСЯХ РЪПЮБЪР, ЩЧГЪККХЙ БЕПХП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМЪ АЪКЪД НКДСЦЗЮ ЫХЯЯ ЕДХПЯЪМ ЙХ, Н, ДЮЫЮ ЩЕМХЬ ЛЪМЮДЮ, РЪАХЪР БЪ ЛЪЫЪААЪР ЬЮХПХДХП. нМСМ ЪКДЪ НКЮМ ЬЕХП ЙХРЮАКЮПШМШМ ЫЮЛШЯШМДЮ═ АС ХЙХ ЛЧБГС ЪЯЮЯ БЪ ЩЕМХЬ ИЕП РСРСП. аС АЮУШЛДЮМ АЖРЖМ ВЮО НКСМЛСЬ ЬЕХП РНОКСКЮПШ БЮЫХД АХП АСЙЕРЪ, ЛЪЫЪААЪР БЪ РЪАХЪР РНОКСЯСМЮ АЪМГЪИХП. аС ЪЯЪПКЪПХМ ЫЪП АХПХМДЪ РЪАХЪРХМ ЪКБЮМ-КШЭШ, ЩЧГЪККХИХ, ПЮИХЫЪЯХ ЦЖДПЪР БЪ ЪГЪЛЪРХ ХКЪ, ЛЪЫЪААЪРХМ ЫЪПЮПЪРХ, ОЮЙКШЭШ, ЪАЪДХКХИХ, ЫХЯЯХ-ХДЮПЙШ РЪЯХП ЩЖЗЖ АХПКЪЬЪПЪЙ АХП ЦНБЬЮЭШМ, АХП БЮПКШЭШМ, АХП ДЧБПЮМШМ ЯЮЭКЮЛ, РЪАХХ ПНЛЮМРХЙЮЯШМШ ИЮПЮДШП. яНМ ДЪПЪЗЪ МХЙАХМ, РЪАХХ, ЫЪИЮР-ХМЯЮМ ЯЕБЩХЯХКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ОНЕГХИЮЯШМШМ ЪАЪДХКХ-ИХМДЪ ЛЧЫЙЪЛ ИЕП РСРЮМ АС ЯЪМЪР БЪ ЯЪМЪРЙЮПКШЦ ЦЮИЭШЯШ, ЩЕМХЬ ЛЪМЮДЮ ИЮМЭШЯШ НМЮ ЪЯПХМХМ СЯРЮД, КХПХЙ ЬЮХПХ ЬЧЫПЪРХ ЩЪРХПЛХЬДХП.

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ОНЕГХИЮЯШМДЮ ЪМ ВНУ ЫХЯЯКЪП, ДСИЭСКЮП, ЮПГС БЪ ХЯРЪЙКЪП ДЮМШЬШП, ХМЯЮМКЮ, РЪАХЪРКЪ АХПКХЙДЪ ЪЯЪПЪ ДЮУХК НКЮМ ЪЬИЮКЮП √ ДЕРЮККЮП ДЮ ЙЪКЛЪКЪЬХП. аС ЯЧГ-ЯЧЫАЪРДЪ РЪАХЪР ДЮЫЮ ТЪЮКДШП. вНУ ГЮЛЮМ ЛЪЫЪААЪРХ ДЪ Н, ЯЧЫАЪРЪ ЦНЬСП. рЪАХЪРХ ЫЪИЮЗЮМКШ, ЗЪЯЮПЪРКХ ДЮМШЬДШПЮМ ХМЯЮМ ЪЛЪККЪПХ, ЫЮЦЯШГКШЦКЮП, МЮПЮЫЮРВШКШЦКЮПДШП. н, АЪГЪМ ЫЪЯАХ-ЫЮК ЕДХП, АЪГЪМ ХМЯЮМКЮПКЮ ДХЮКНЦЮ ЩХПХП, ЯСЮККЮП БЕПХП, ЗЮБАЮАКЮП ЮКШП, ПЮГШ ЦЮКДШЦКЮПШ, ЦЮКЛЮДШЦКЮПШ ДЮ НКСП. юЛЛЮ ЫЕВ АХП ИЕПДЪ, ЫЕВ ГЮЛЮМ ХМЯЮМДЮМ ЪК ЖГЛЖП, СГЮЦКЮЬЛШП, ЦЮИЭШЯШМШ НМДЮМ ЪЯХПЩЪХЛП. ╚уЪГЪП ЯЮЫХККЪПХМДЪ╩, ╚аЮЫЮП╩, ╚аХП НБСЗ РНПОЮЦ╩, ╚юАЬЕПНМ АЮЭКЮПШМДЮ╩, ╚рЪГЪ ЙЪМД╩, ╚ьЪТЮ ВЕЬЛЪЯХ╩, ╚дЪМХГДЪ╩, ╚яЪМДЪ ЩЧГЖЛ ЦЮКДШ щЧИ-ЩЧИ╩, ╚иЖГ МЪЭЛЪКХ АЖКАЖК ЖВЖМ╩, ╚йЪОЪМЪЙ╩ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ РЪАХЪРКЪ ХМЯЮМ АХП ДХКДЪ ДЮМШЬШП, АХП ЛЪЯКЪЙ ЕЬЦХКЪ ИЮЬЮИШП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АС ОНЕРХЙ ЦНБЬЮЦДЮ ДЧБПЖМЖМ ОЯХУНКНЩХИЮ-ЯШМШ БЕПЛЪИЪ ВЮКШЬШП, РЪАХЪРКЪ ХМЯЮМШ АХП ЛЪЯЙЪМДЪ, АХП ЛЪЙЮМДЮ ЩЧПЖП. ╚щЪК ДЕИЪ ЫЪП ЯЪЫЪП ВЮЭШПШП АХГХ, РЮПКЮ АХП РЪПЪТДЪМ, ДЖГ АХП РЪПЪТДЪМ╩ ДЕИЪМ ЬЮХП МЪ РЪАХЪРЪ ЦШИШП, МЪ ДЪ ХМЯЮМЮ. ыЪП ХЙХЯХМХ ЫЪИЮРШМ БЮПКШЭШ ЫЕЯЮА ЕДХП, МЪЬЪМХ ДЪ, ЯЕБХМЗХ ДЪ, ЙЪДЪПХ ДЪ АС АХПКЪЬЛЪДЪ ЮУРЮПШП. ьЮХП АС ТХЙПХМХ ЯСИС ЩЖЛЖЬ ЙХЛХ НКЮМ АХП ДЮЭ ВЕЬЛЪЯХМХМ РХЛЯЮКШМДЮ ЛЪЫЮПЪРКЪ ЖЛСЛХКЪЬДХПЪ АХКХП.

┘дЧМЖП ЩЧИ ЙЪЛЪПЪ, ЩЧИ НРКС ВЧКДЪ,

ъКБЮМ ЦЮИЮКШЦДЮ ЩЧПЖМЖП ЪКБЮМ.

иЖГ ПЪМЩЪ ВЮКЯЮ ДЮ ЙЕВДХИХ ИНКДЮ═

аХП ПЪМЩДЪ ЩЧПЖПЯЪМ, ДХЦЦЪРКЪ АЮУЯЮМ.

 

щЮЫ АСКСД ИЕПХИХП ЖЯРЖМЪ, ЩЮЫ ВЪМ,

ьЪТТЮТ ЯХМЪЯХМДЪ ЩЮЫ ИЕККЪП ЪЯХП,

пЪМЩХ АСКЮМЛЮИШП, ТЪЦЪР МЪ ЯХЯДЪМ.

мЪ ДЪ ЙХ, ИНКСМС РСТЮМКЮП ЙЪЯХП (5, ЯЪЫ.20)

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ОНЕГХИЮЯШМШМ ХМЗЪ-ГЪПХТ АХП УЪРРХМХ СЬЮЦКЮП ЖВЖМ ИЮГДШЭШ ЬЕХПКЪП РЪЬЙХК ЕДХП. нМСМ ⌠мЪПЛХМЪМХМ ИЮЬШДКЮПШ■, ⌠аЮКЮКЮПКЮ АЮЬ-АЮЬЮ■, ЯХКЯХКЪ ЬЕХПКЪПХ, СЬЮЦКЮПШМ РЪАХЪРХ, ЦЪКАХ ЙХЛХ ОЮЙ, ЖКБХ, ЯЮТ, РЪЛХГ БЪ РЪПЮБЪРКХДХП. ⌠цШЬШМ ЯНБЦЮРШ■, ⌠мЪПЛХМЪМХМ НИСМЗЮЦКЮПШ■, ⌠юГЪПХМ ЮЭЮЗШ■, ⌠йЪ-ОЪМЪЙ■, ⌠фЖПЪР■, ⌠вЪЙХКЪМ ЪЛЪЙ ЦНПСМЯСМ ЩЪПЪЙ■, ⌠дЖЬЪП-ЩЪДЪ■, ⌠цНЬСКЯСМ МЪЭЛЪЛХГЪ■, ⌠щЖКЖМ ЪГХГ АЮКЮКЮП■ БЪ ДХЩЪП СЬЮЦ ЪЯЪПКЪПХМДЪ ъКЪЙАЪИ гХИЮРЮИ ЬЮХП ОЯХУНКНЦ, ЬЮХП ЛЮЮПХТ ХЬВХЯХ, ЮРЮ ЬЮХП, АЮАЮ ЬЮХП, ЬЮХП РЪПАХИЪВХ ЙХЛХ ХЬРХПЮЙ БЪ ВШУШЬ ЕДХП. аС ЬЕХПКЪПХМ АЪДХХ ПСЫС РЪЯХПХМДЪ СЬЮЦ ЛЪМЪБХИИЮРШМШМ, СЬЮЦ ОЯХУНКНЩХИЮЯШМШМ ХМЙХЬЮТШ ЖВЖМ ЩЪПЪЙКХ НКЮМ ВНУКС ЫХЙЛЪРКЪП, ДЪИЪПКХ РЧБЯХИИЪКЪП, УНЬ ЛЪПЮЛКШ ЫЮДХЯЪ БЪ ЪЫБЮКЮРКЮП РЪАКХЭ НКСМСП. ьЮХП ДХЩЪП ЪЯЪПКЪПХМДЪМ ТЪПЦКХ НКЮПЮЦ СЬЮЦКЮПЮ ЫЪЯП ЕРДХИХ ЬЕХПКЪПХМ БЪГМХМЪ, ЮЫЪМЩХМЪ, ЬЪЙКХ УЖЯСЯХИИЪРХМЪ, ЖЯКСАСМЮ УЖЯСЯХ ТХЙХП БЕПХП, ЫЪП АХП ЬЕХПХМ РЪПАХИЪБХ РЪЯХП ЩЖЗЖМЖ ЗХДДХКХЙКЪ ЩЧГКЪИХП. хКЙ ЩЖМДЪМ РЪГЪ ТХЙХП, ИЕМХ ЯЧГ ЮУРЮПШЬШМДЮ НКЮМ ЬЮХП, АЮКЮКЮПЮ ЫЪЯП НКСМЮМ ЪЯЪПКЪПХМДЪ ДЮЫЮ ВНУ МЮПЮЫЮРВШКШЦ, ЛЪЯСКХИИЪР ЫХЯЯХ ЙЕВХПХП. нМСМ РЕГ-РЕГ ЛЧБГС ДЪИХЬЛЪЯХМХ, НИМЮЦ, ХМЗЪ ЬЕХП ЬЪЙХККЪПХМЪ ЛЖПЮЗХЪРХМХ АСПЮДЮ ЮУРЮПЛЮЦ КЮГШЛДШП. аЪГЪМ ЯЪПАЪЯР БЪГМДЪ, АЪГЪМ ЫЕЗЮМШМ ИЕДХКХЙ, ЯЪЙЙХГКХЙ, НМАХПКХЙ ЬЪЙХККЪПХМ-ДЪ ИЮГЯЮ ДЮ, ЫЮЛШЯШМДЮ СЬЮЦ ДЖМИЮЯШМЮ ДЮУХК НКЛЮЭЮ ВЮКШЬШП. аС ДЖМИЮ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЖВЖМ ЫЪП ЬЕИДЪМ ЪГХГДХП. вЖМЙХ АС ДЖМИЮДЮ УЮКЦШМШМ √ ЛХККЪРХМХМ ЩЪКЪЗЪИХ НКЮМ АЮКЮКЮП АЧИЖИЖП. ⌠аЮКЮЗЮ ЮГЮПЙЕЬ■, ⌠лЮИ ЩЖМЪЬХ■, ⌠яЮКЮЛ ИЕМХ ДЪПЯ ХКХ■, ⌠цШЬШМ ЯНБЦЮРШ■, БЪ АЮЬЦЮ ЬЕХПКЪПХМДЪ ЬЮХПХМ РЪАКХЭ ЕРЛЪЙ ХЯРЪДХИХ ТХЙХП АСДСП ЙХ, АЮКЮКЮП ЮГЮД, ЬЪМ, ЩЖЛПЮЫ АЧИЖЛЪ-КХДХП. аСМЮ АЖРЖМ ЗЪЛХИИЪР ЫЮГШП═ НКЛЮКШДШП. аС, ЕЫРХИЮЗДШП, ЛЪЯСКХИИЪРДХП БЪ РЪКЪАДХП.

юИ ДЮЭКЮПЮ ИЮЭЮМ ЦЮП,

дЖГКЪПХ ДЪ ЯЮК ИЮДЮ,

щЪК, ЩЪК ДЕИХП СЬЮЦКЮП

ыЪП АЮЭДЮ, ЫЪП АЮЭВЮДЮ.

 

дЕИХПЪЛ, ИЮЭ, ИЮЭ, ЕИ ЦЮП,

щЧИДЪМ ИЕПЪ ОЮИ ЩЪРХП.

щЖК-ВХВЪЙКХ АХП АЮЫЮП,

аНК ЛЪЫЯСККС ИЮИ ЩЪРХП (5, ЯЪЫ.104).

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ КХПХЙЮЯШ ХМЗЪКХЙДЪ, ГЪПХТКХЙДЪ, ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ РЪПЮБЪРДЪ РЪАХЪРХМ ГЧБЦ-ЯЪТЮ АЪУЬ ЕДЪМ ЩЖККЪПХМЪ, УНЬ ЪРХПКХ ВХВЪЙКЪПХМЪ АЪМГЪИХП. иЮКМШГ ТЪПЦХ НМДЮДШП ЙХ, ИЮД РЪЯХПКЪПДЪМ ЦНПСМЛЮЦ ЖВЖМ ЩЖКДЪ НКЮМ РХЙЮМКЮП ЮВШЦ-ЮИДШМ ЬЪЙХКДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМДЪ═ ИНУДСП. аСПЮДЮ МЪГЪПЪ ВЮПОЮМ ЩХКЕИ-ЩЖГЮПКЮП, ЫЪИЪЗЮМ БЪ МЮПЮЫЮРВШКШЦКЮП, ЛЖУРЪКХТ ТНПЛЮКШ ОХЯКХЙКЪП, ЫЪРРЮ РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮП НАПЮГКШКШЭШМ, ОНЕРХЙ ЯЪБХИИЪМХМ ХВЪПХЯХМДЪ ЫЪКК НКСМСП. ьЮХП ИЮУЬШКШЦКЮПШМ РЪАКХЭХ БЪ ЛЖДЮТХЪЯХ ИНКС ХКЪ АЖРЖМ ОХЯКХЙКЪПХМ ХМЙЮПШМЮ МЮХК НКСП. аХП ДЪ НМЮ ЩЧПЪ ЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ДЕЛЪЙ НКЮП ЙХ, АЖРЖМ ЛЧБГСКЮПШ ЛЖЯАЪР ХДЕЮКШМ ЛЮМЕЪЯХГ РЪАКХЭХ БЪ ЛЖДЮТХЪ-ЯХ ЖВЖМ ЙЮПЮ ЩЪКЪМ, ДЖГЩЖМ ЯЕВХКЛХЬ, ЛЖЮЯХПКХИХ, РЪАКХЭХ √ РЪЯХП ЩЖЗЖ АЧИЖЙ НКЮМ, НУСЗСКЮПШМШ ПЮГШ ЯЮКЮМ, РЪМЦХД БЪ ЪДЪАХИ-ИЮРЬЖМЮЯКШЭШМ, ТХКНКНФХ ТХЙПХМ РЪКЪА БЪ ОПХМЯХОКЪПХМЪ ЗЮБЮА БЕПЪМ ЛЧБГСКЮПДШП. дЮЫХ ЯЧГ СЯРЮКЮПШМЮ, ЕК ЯЪМЪРЙЮПКЮПШМЮ, ЖЛСЛЪМ ИЮПЮДШЗШ ХМЯЮМКЮПЮ ЫЪЯП НКСМЮМ ЪЙЯЪП ЬЕХПКЪПХ АС ЦЪАХКДЪМДХП. ⌠яЧГ СЯРЮДКЮПШ■, ⌠мХГЮЛХ■, ⌠ыЪЙХЛ ЦШГ■, ⌠лЪ-ЫЪААЪР ЬЮХПХ■, ⌠ъЯХПХ-ЛЧЫМЪРХ-аЮЭДЮД■, ⌠уЮКЦ ЬЮХПХ яЪЛЪД бСПЭСМЮ■, ⌠еК ЯЪМЪРЙЮПШ■, ⌠гЕИМЪА■ БЪ ДХЩЪП ЬЕХПКЪПХМДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ юГЪПАЮИЗЮМ УЮКЦШМШМ ЛЪДЪМХИИЪРХМЪ, ЪДЪАХИИЮРШМЮ ЛЖУРЪКХТ ЯЮЫЪКХ, ПЪМЩЮПЪМЩ ИЮПЮДШЗШ ЯЪМЪРХМХМ ХМЙХЬЮТ РЮПХУХМЪ АХП МЧБ АЪКЪДВХКХЙ ЕДХП. уЖЯСЯХ ТЪУПКЪ УЮКЦШМ-ЛХККЪРХМ АЧИЖЙКЖИЖМЖ, ЦЖДПЪРХМХ, ЗЪЯЮПЪРКЪ, ⌠КЮК ДСИЭСКЮПЮ ЫЪИЮР БЕПЪМ■ ЬЕХП ДХКХ ХКЪ РЪАКХЭ БЪ РЪПЪММЖЛ ЕДХП. юГЪПАЮИ-ЗЮМШМ УЮКЦ ЮПРХЯРХ, СЯРЮД ЯЪМЪРЙЮП гЕИМЪА уЮМКЮПНБЮИЮ ЫЪЯП ЕРДХИХ ЬЕХПКЪПХМХМ АХПХМДЪ АЧИЖЙ ЯЪМЪРЪ НКЮМ ЛЪЫЪААЪРХМХ УЖЯСЯХ ХКЫЮЛКЮ ЬЕХПЪ ЙЧВЖПЖП:

лЪЫЯЪРХ ЦЖДПЪРХ БЮП МЪЭЛЪЯХМДЪ,

мЮРЪБЮМ ЫЪЯПЪРХ БЮП МЪЭЛЪЯХМДЪ,

дНЭЛЮ УЮКЦДЮМ ЮКША ЩЖЗЖМЖ, гЕИМЪА,

дЮЬШИШП ЧГ ЯЪМЪР РЮЗШМШ, гЕИМЪА! (5, ЯЪЫ.85)

БЪ ИЮУСД:

бЪЯТ ЕР ЕИ гХИЮРЮИ, ОЮЙ ЛЪЫЪААЪРХ,

нДСП ЧЛПЪ БПЪМ ИЮГ РЪПЮБЪРХ,

нМЯСГ АС БЮПКШЭШ, ЬЕХПХ, ЯЪМЪРХ,

хМЯЮМШ АС ЦЪДЪП ЯЕБЛЪГДХ ЦЪКАХЛ (6, ЯЪЫ.132).

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ КХПХЙЮЯШМШМ ЛЖЫЖЛ АХП ЦХЯЛХМХ ЦЪГЪККЪПХ РЪЬЙХК ЕДХП, АСМКЮПШМ АЪГХКЪПХ СЯРЮДКЮПЮ МЪГХПЪДХП. ъЙЯЪП ЬЕХПКЪП, ЬЮХПХМ КХПХЙ ⌠лЪМ■ХМХМ РЪАХХ ЛЪЫЯСКС НКСА, ЛЖЮЯХП ЦЪГЪК ЪДЪАХИИЮРШМШМ, ЩЧГЪК МЖЛСМЪКЪПХМДЪДХП. аЮЬЦЮ ЪЯЪПКЪПХМДЪ НКДСЭС ЙХЛХ ЬЮХП АСПЮДЮ ДЮ НПХФХМЮКДШП. лЖЮЯХП ДСИЭСКЮПШМ, ЮПГС БЪ ХЯРЪЙКЪПХМ РЪАКХЭЮРВШЯШ БЪ ЛЖДЮТХЪВХЯХДХП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЦЪГЪККЪПХ ЛЖЮЯХП юГЪПАЮИЗЮМ ОНЕГХИЮЯШМШМ ЪМЪМЪБХ ИЮПЮДШЗШ ДЮБЮЛШ БЪ ХМЙХЬТШДШП. аС ЪЯЪПКЪПДЪ СЯРЮД тСГСКХМХМ ⌠лЪМ ЮЬХЦЪЛ, ЫЪЛХЬЪ ЯЧГЖЛ ЮЬХЦЮМЪДХП■ ЙЪКЮЛШ-МЮ АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪР, ЯЪДЮЦЪР БЪ ХМЮЛ БЮП. юГЮД, ЯЪПАЪЯР ЛЪЫЪААЪР ДЮЬШИШЗШКЮПШ НКЮМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМКЮП (ЮЬХЦ-ЛЪЬСЦ), ПСЫЪМ, ЛЪМЪМ АЧИЖЙДЖПКЪП, ЪГЮА-ЪГХИИЪРКЪПХ, ЯШМЮЦКЮПШ ВНУ НКЯЮ ДЮ ЛЪПД БЪ ДЧГЖЛКЖДЖП. еИМХ ГЮЛЮМДЮ ХМЮЛКЮ ЫЪПЪЙЪР ЕДЪПЪЙ, ЯЪПАЪЯР ЛЖЫЮЙХЛЪКЪПХКЪ ЫХЯЯ БЪ ДСИЭСКЮПШ РЪАКХЭ ЕРЛЪИХ, ЫЮЦЦ ЦЮГЮМДШПЛЮЭШ АЮЗЮПШПКЮП. тЪЮКХИИЪРКЪПХМДЪ ЕЛНЯХИЮКЮП ЖЯРЖМКЖЙ РЪЬЙХК ЕРЯЪ ДЪ, ЯНМ ЮМДЮ ЮЭШКШМ ЩЖЗЖМДЪМ ЛЪЫЮПЪРКЪ ХЯРХТЮДЪ ЕРЛЪИХ АЮЗЮПШПКЮП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЦЪГЪККЪПХ юГЪПАЮИЗЮМ АЪДХХ УЮКЦ ДХКХМХМ ЩЧГЪК МЖЛСМЪКЪПХ ЯЮИШКЛЮКШДШП. аСПЮДЮ АЮЬЦЮ ДХККЪПДЪМ ЩЪКЪМ, ЮКШМЮМ ЯЧГ БЪ ХТЮДЪКЪП ДЕЛЪЙ НКЮП ЙХ, ИНУДСП. яЧГ, ТХЙХП, ДСИЭС, ЫХЯЯ, ЫЪИЪЗЮМ ЮИДШМКШЭШ АС ЪЯЪПКЪПХМ ЪЯЮЯ ЛЪГХИИЪРКЪПХМДЪМДХП. аЖРЖМ АСМКЮПКЮ ИЮМЮЬШ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЦЪГЪККЪПХМДЪ ЛЪЫЪААЪРЪ ЮОЮПЮМ ИНККЮПШМ ЛЖЬЙЖМККЖИЖ, ВЪРХМКХИХ, АХП ВНУ ЛЪЦЮЛКЮПДЮ ЯЪПРКХИХ ХКЪ ИЮМЮЬШ ДНЭСПДСЭС ПНЛЮМРХЙЮ, УЪИЮК, ЪМ ЪЯЮЯШ ХЯЪ ИЕПЪ √ РНПОЮЭЮ АЮЭКШКШЦ ВНУ ЩЖЗКЖДЖП. ⌠еИ ЙЧМЖК, ЩЪК ЛЪМХ ЯЪМ, ЛЕЫПХ-ЛЪЫЪААЪРДЪ ЯШМЮ■, ⌠гЪППЪЗЪ НКЛЮГДШ ДЪПДХЛ, ЯЪМ ЛЪМХЛ НКЯЮМ ЩЖКЖЛ■, ⌠ьСУ ЦЪЛГЪКЪПХМ ЩЧП АХП Ю ГЮКШЛ, МЪКЪП ЕРДХ■ БЪ АЮЬЦЮ ЦЪГЪККЪПХМДЪ ЛЪЫЪААЪР МЪ ЦЪДЪП ВЪРХМ, РЪКЪАЙЮП, ЪПЙЧИЖМ НКЯЮ ДЮ, НМКЮПШМ РЪАКХЭХ РЪЯХП ЩЖЗЖМ-ДЪ МХЙАХМ АХП ПСЫ ЫЮЙХЛХДХП. аЪГЪМ ЖЛХДЯХГ ЛЪЫЪААЪРХ РЪПЪММЖЛ ЕДЪМ ЦЪГЪККЪПХМДЪ ДЪ ЬЮХПХМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМКЮПШ ЯЕБХМЗ БЪ ЮПГСКЮПКЮ ЪЫЮРЪ НКСМСП, ХДЕИЮКЮПШ СЭПСМДЮ ЛЖАЮПХ-ГЪИЪ ДЮЫЮ ВНУ АЮЭКЮМШПКЮП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ РЪАКХЭ ЕРДХИХ ЛЪЫЪААЪР ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЮДХ, ЯЮДЪ, ЮИДШМ ЩЧПЖМЪМ, ЫЪИЮРШМ ПНЛЮМРХЙЮЯШ БЪ ОЯХУНКНЩХИЮЯШМЮ ВНУ ИЮУШМДШП. чГЖ ДЪ═ АС ЮДХКХЙ БЪ ЯЮДЪХЙДЪ РЪП-РЪЛХГ ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ ЙЮЛХККХИХМ ПСЫС ИЮЬЮИШП.

яЪМ ЛЪМХЛ СКДСГКС ДЖМИЮЛ НКЛЮКШИДШМ, НКЛЮДШМ,

яЪМ ЛЪМХЛ АХП ДЖМИЮ ЯЕБДЮЛ, НКЛЮКШИДШМ, НКЛЮДШМ,

 

лЪМ ЯЪМХМ ЕЬЦХМКЪ лЪЗМСМ РЪЙ ЩЪГЪПЙЪМ ВЧККЪПХ,

яЪМ ЛЪМХЛ ХЯРЪЙКХ кЕИКЮЛ НКЛЮКШИДШМ, НКЛЮДШМ

(5, ЯЪЫ.135).

аЪГЪМ ЛЧБГСКЮП ЮКЪЛХМХМ ДЮПКШЭШМШ, АХПУЪРКХ НКЛЮЯШМШ, ДЮЫЮ ВНУ ЛЪЫЪААЪР БЪ РЪАХЪР ЬЮХПХ ЙХЛХ ЩЧПЖМЛЪЯХМХ АЪЫЮМЪ ЩЪРХПХА ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШ ЦШМЮИЮМКЮП ДЮ НКЛСЬДСП. щЕМХЬ, ЪЫЮРЪКХ ДЖЬЖМЪМ ЦЪКЪЛ ЯЮЫХАХ ЖВЖМ ЛЪЫЪААЪР БЪ РЪАХЪР ЛЧБГСЯС ЫЪП ЬЕИ ДЕЛЪЙДХП. аЕКЪ РЪКЪА БЪ ХПЮДКЮП ИЮКМШГ ТНПЛЮК ЛЪРХЦЪ ЩЧПЪ НКЮ АХКЪП. вЖМЙХ, ЬЮХПХМ ГЪМЩХМ ИЮПЮДШЗШКШЭШ НМЮ ЦЮПЬШ ИЧМЪКЪМ АЕКЪ ХПЮД БЪ МЧЦЯЮМКЮПШМ ИЕПЯХГ НКДСЭСМС ВНУ ЮИДШМ ЩЧЯРЪПХП. ъББЪКЪМ НМЮ ЩЧПЪ ЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ⌠бЪРЪМ хКЫЮЛШ■ АЮЬКШЭШ ЮКРШМДЮ БЕПХКЪМ ЬЕХПКЪПХ аЧИЖЙ бЪРЪМ ЛЖЫЮПХАЪЯХ, ЮХКЪ, ЛЪХЬЪР, ЯЖКЫ-ДЕЛНЙПЮРХИЮ-ЮГЮДКШЦ БЪ ХЯРХЦКЮКХИИЪР, ЪДЮКЪРКХ ЫЪПА БЪ Я. ЛЧБГСКЮПЮ ЫЪЯП НКСМЛСЬДСП. хЗРХЛЮХ-ЯХИЮЯХ УЮПЮЙРЕПДЪ ИЮГШКЮМ ⌠цЮМЮ-ЦЮМ ДЕИЪ■, ⌠цЮИШРЛЮЯЮЛ ЛЪМ ЪЩЪП■, ⌠мХТПЪР■, ⌠цЮКУЮМ ЕР ДЪПДЪ ЦЪГЪА АЮИПЮЭШМШ■, ⌠яЖКЫЖМ, ЮГЮДКШЭШМ ЪЯЩЪПХИЪЛ ЛЪМ■, ⌠иСПДСЛСМ УЪПХРЪЯХ■ БЪ ДХЩЪП ЪЯЪПКЪПХМДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ДЮЫЮ ВНУ ⌠ьЮХП БЪ ГЮЛЮМ■ ТЮЙРШМЮ ЯЧИЙЪМЯЪ ДЪ ЛХККХ юГЪПАЮИЗЮМ-РЖПЙ ЬЮХПХ НКДСЭСМС СМСРЛСП. юУРЮПЯЮМ ЯШПТ КХПХЙ ЬЕХПКЪПХМДЪ НКДСЭС ЙХЛХ ЬЮХПХМ АЖРЖМ ЪЯЪПКЪПХМХ, Н ЗЖЛКЪДЪМ ДЪ ЮДКЮПШ ВЪЙХКЪМ ЬЕХПКЪПХМХ ЯЮМЙХ ЛЪЫЪААЪР ХДЮП ЕДХП. дЕЛЪКХ, ГЮЫХПЪМ РЪЙ ЩЧПЖМЪМ ЛЪЫЪААЪР ЛЧБГСЯС ТСМЙЯХИЮЯШ ЕРХАЮПХКЪ ЯХМЙПЕРХЙ УЮПЮЙРЕПДЪДХП. аС АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪР ЛЧБГСЯСДЮ юГЪПАЮИЗЮМШМ ЛХККХ ПСЫСМСМ, ЛХККХ ГЧБЦЖМЖМ, ОЯХУНКНЩХИЮЯШМШМ АХП ВНУ ЛЪЦЮЛКЮПШ ЛЖЯАЪР ХДЕЮК ЬЪЙКХМДЪ ВНУ ЮИДШМ ЩЧПЖМЖП. аЕКЪ ЖЛСЛХКЪЬДХПЛЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ИЮПЮДШЗШКШЭШМШМ АЪДХХ ЙЕИТХИИЪРХ, ТНПЛЮ-ЖЯКСА ИЕМХКХ-ИХ, ЛЖЮЯХП ЯЪМЪР ЛЕИЮПШ ХДХ. лЖЮЯХПКХЙ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЬЕХПХМХМ ГЮЫХПХ ЩЧПЖМЖЬЖМДЪМ, ХТЮ РЪПГХМДЪМ, РЪЯБХП ОПЕДЛЕР-КЪПХМДЪМ ДЮЫЮ ВНУ, ДЮУХКХ ЦСПСКСЬСМДЮ, ТХЙХП, ЪЫБЮКХ-ПСЫХИИЪ УЮПЮЙРЕПХМДЪ, НАПЮГКШ РЪТЪЙЙЖПЖМЖМ ЛЮЫХИИЪРХМДЪ ЧГЖМЖ ЩЧЯРЪПХП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ЪДЪАХ ХПЯХ ВНУ ЮИДШМ ЯЖАСР ЕДХП ЙХ, ⌠НАПЮГКШ ЩЧПЛЪ■, ⌠НАПЮГКШ ДСИЛЮ■, ⌠ЕЬХРЛЪ■, ДЮМШЬЛЮ, АЪДХХ ЫЪИЮР ЛЮРЕПХЮКШ ЯЕВЛЪЙ БЪ ИЮПЮРЛЮЦ ЛЖЮЯХПКХЙ ТЮЙРШМ-ДЮМ ЙЪМЮПДЮ, СГЮЦДЮ НКЮ АХКЛЪГ, ДЮЫЮ ДНЭПСЯС, ЛЖЮЯХПКХИХМХ ВЪПХЯХМДЪ ИЕРХЬЛЪКХДХП. уЪИЮККЮП, ЫХЯЯ БЪ ДСИЭСКЮП МЪ ЦЪДЪП СГЮЦКЮПЮ ЯЪТЪП ЕРЯЪКЪП, СВЯЮКЮП ДЮ, ЪМЩХМКХЙКЪПХ ТЪРЫ ЕРЯЪКЪП ДЪ ЛЖРКЪЦ ЯНМ ЮМДЮ ИЕПЪ - РНПОЮЭЮ √ ЛЖЮЯХПКХИЪ ЕМЛЪКХДХПКЪП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АЖРЖМ ИЮПЮДШЗШКШЭШ ХКЪ, УЖЯСЯЪМ ДЪ ⌠лЪМ ЮГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ■ ЬЕХПХМДЪ АСМС АХП ДЮЫЮ РЪЯДХЦ ЕДХП;

лЕЫПХ-ЖКТЪРДХП ЬЖЮПШЛ √ ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ,

вНУ ЯШМЮЛШЬ ЕРХПЮАЮПШЛ - ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ,

чГ ЩЖЗЖЛ, ЧГ ГЪЫЛЪРХЛКЪ ЗЪММЪР НКЛСЬ ИСПД-ИСБЮЛ,

ыЕВ ГЮЛЮМ ЯНКЛЮГ АЮЫЮПШЛ - ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ.

лХК, лСЭЮМ, цНЬЦЮП, йЪОЪГ РЮУРШЛ БЪ РЮЗШЛДШ, ЛЪМХЛ.

ьЮЫ ДЮЭШ, ьЮЫКШЦ БЖЦЮПШЛ √ ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ.

 

ыЪП ГЮЛЮМ МЪАГХЛДЪ ВЮПОШП МЪАГХ нДКЮП ИСПДСЛСМ

ыЪП ИЮМЮ ДЖЬЪ ЩЖГЮПШЛ - ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ.

гХИЮРЮИ, ГЪММ ЕРЛЪИХМ АХП АЮЬЦЮ ЗЪММЪР ЮПГСКЮП

фЪММЪРХЛДХП ЧГ ДХИЮПШЛ √ ЛЪМ юГЪПАЮИЗЮМКШИЮЛ

(5, ЯЪЫ.146)

ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ АЮЫЮП РЪАХЪРКХ, ЩЪМЗКХЙ ПСЫКС ЬЮХП ХДХ. хКЙ ЦЪКЪЛ РЪЗПЖАЪКЪПХМДЪМ ЛЖЮЯХП ЩЪМЗКХИХМ ЮЬША-ДЮЬЮМ ЫХЯЯКЪП, ДСИЭСКЮП ЮКЪЛХМХ УЖЯСЯХ ХКЫЮЛКЮ РЪПЪММЖЛ ЕРЛХЬДХП. нМС ЩЪМЗКХЙ ЬЮХПХ ЮДКЮМДШПЮМКЮП РЮЛЮЛХКЪ ЫЮЦКШ ХДХКЪП. ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЧЛПЖМЖМ ЮУШПШМЮ ЦЪДЪП АС ИНКС ДЮБЮЛ ЕРДХПДХ. аСМСМКЮ ИЮМЮЬШ ЛЖЮЯХП ГЪЛЮМЪЯХМЪ КЮЦЕИД ЦЮКЛЮДШ. зХДДХ ЩЪПЩХМКХЙКЪП, ЮЗШКЮПКЮ ДНКС НКЮМ ДЖМИЮЯШМШ ЮИДШМ ЩЧПЛЪИХ, ДЪПЙ ЕРЛЪИХ ЧГЖМЪ АНПЗ АХКДХ.

уу ЪЯПХМ ЪККХМЗХ ХККЪПХМДЪМ ЯХЯРЕЛ БЪ ЮПДШЗШККШЦКЮ ЩЖМДЪ-ЛЪ ЩЪКЪМ ДЖМИЮ ЛЧБГСЯС ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ ДЮ ОНЕГХИЮ-ЯШМДЮМ ИЮМ ЙЕВЛЪЛХЬДХП. вЖМЙХ, ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ ЮУРЮПШЬ, ЛЖЬЮЫХДЪ БЪ ЛЪЬЦКЪПХМДЪ ОПХМЯХОХЮК, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЕЫРХИЮРКШ БЪ ЛЪЯСКХИИЪРКХ ХДХ. дЖМИЮМШ ЯНЯХЮК БЪ ТЪПДХ МЧЦЯЮМКЮПШ, ГХДДХИИЪРКЪПХ, ДЪЫЬЪРКХ ЮЗШКЮПШ ХКЪ ДЪПЙ ЕРЛЪЙ, ЦЮБПЮЛЮЦ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ БЪРЪМДЮЬКШЭШМДЮМ, ЛЖЮЯХПКХИХМДЪМ УЪАЪП БЕПХПДХ. ⌠еКЪ ЙХЬМЪЛЪ, ЮРШЛ■, ⌠йНПНЭКС■, ⌠аХП НБСЗ РНПОЮЦ■ БЪ Я. ЬЕХПКЪПХМДЪ ЩЧПДЖИЖЛЖГ ЦЪЫПЪЛЮМКЮП ЫХЯЯХ-ХДПЮЙШ, ЛЪМЪБХ-ЪУКЮЦХ УЮПЮЙРЕПКЪПХ ХКЪ ЕЛНЯХНМЮК, ПНЛЮМРХЙ НКЯЮКЮП ДЮ ДЖМИЮ √ ХМЯЮМ ДЪПДКЪПХМЪ ЦЮПЬШ ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЫЪЯЯЮЯ, ЖЯИЮМЙЮП, ЫЮЦЦ-ЪДЮКЪР СЭПСМДЮ РЪКЪАЙЮП, ДЧГЖЛКЖ, МХЙАХМ ЬЪУЯХИИЪРКХДХП. дЖМИЮ ТЮЬХГЛХМЪ, УЖЯСЯХКЪ ДЪ ЮКЛЮМ ХЬЭЮКВШ-КЮПШМЮ ЦЮЬШ ИЮГДШЭШ ЪЯЪПКЪПХМДЪ ⌠ыЪПА ЬЕХПКЪПХ■ АЮЬКШЭШ ЮКРШМДЮ РНОКЮМЮМ ЬЕХПКЪПХМДЪ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИШМ КХПХЙ ЦЪЫПЪЛЮМКЮПШ ДЪПХМ БЪРЪМОЪПБЪПКХИХ, ДЧГЖЛКЖКЖИЖ, ЕКХМЪ, УЮКЦШМЮ, ИСПДСМЮ НКЮМ АЧИЖЙ ЛЪЫЪААЪРХ, ДЖЬЛЪМЪ ЦЮПЬШ ЦЪГЪАХ, МХТПЪРХ БЪ ЦЪКЪАЪ ЪГЛХ ХКЪ ИЮДДЮ ЦЮКШП.

ыЪП ДЮЭШКЮМ ЙНЛЮ, ЫЪП ЯЧМЪМ НЗЮЦ,

тЮЬХЯР АНЛАЮЯХКЪ ИЮМЮМ ЫЪП АСЗЮЦ,

яЖМЩЖКЪП СЗСМДЮ ЗЮМ БЕПЪМ СЬЮЦ,

цЮДШМ ЗЪЯЪДКЪПХ, ДЮП ЮЭЮЗКЮПШ,

аЮЙХПЪ ЦШГКЮПШМ ИНКСЦ ЯЮВКЮПШ,

 

кЪМЪРКЪП ИЮЭДШПША АС ГЮКХЛКЪПЪ,

яЪЯКЪИХП ЕККЪПХ, ЦЮМЮ-ЦЮМ ДЕИЪ (1, ЯЪЫ.33)

аЪКХ, юГЪПАЮИЗЮМ РЖПЙ ЬЮХПХ ъКЪЙАЪП гХИЮРЮИ уу ЪЯП ОНЕГХИЮ ДЖМИЮЯШМЮ РЪЛЙХМ, ЯЪЛХЛХИИЪР, РЪАХХКХЙ, ЯЮДЪКХЙ, КЪИЮЦЪР, ЬЕХП ЛЪДЪМХИИЪРХ, КХПХЙ ⌠ЛЪМ■ ЮДШ ЮКРШМДЮ ЯЪМЪРЙЮП ЬЪУЯХИИЪРХ, ЯНМ ДЪПЪЗЪ ЫЪГХМ, ГЪПХТ, КХПХЙ-ПНЛЮМРХЙ ЖЯКСА ЩЪРХП-ДХ, ЩЖК-ВХВЪЙ ПЮИХЫЪКХ ХМЗЪ ЬЕХП АСЙЕРХ АЪУЬ ЕРДХ, ЫЪЛ ЛЖЮЯХП юГЪПАЮИЗЮМ ЬЕХПХМДЪ, ЫЪЛ ДЪ ЛСЭЮЛ-ЛЮЫМШ-МЪЭЛЪ ЯЪМЪРХМ-ДЪ ЪАЪДХ ИЮЬЮДШ. аС ЩЖМ ДЪ ИЮЬЮИШП.

юККЮЫ ПЪЫЛЪР ЕКЪЯХМ!

 

аЮЙШ √ 2007

оНЕГХИЮ═ АСЙЕРХ═ -═ МЪЭЛЪ═ ВЪКЪМЩХ

 

═══════════

 

ХЛ МЪ ДЕИХП, ДЕЯХМ ЬЕХП ХКЙ МЧБАЪДЪ ЬЮХПХМ ТХЙХП-ДЖЬЖМЗЪ БЪ ХДПЮЙ ЯЪБХИИЪЯХМХМ, ОНЕРХЙ ЦЮАХКХИ-ИЪРХМХМ ЛЪУЯСЯХ МЖЛСМЪЯХ ЙХЛХ ЪББЪКЗЪ РЪЙ, ИЪМХ ТЪПДХ ХЯРЪЙКЪПХМ, ХМРХЛ ДСИЭСКЮПШМ, ЮПГС БЪ ГЧБЦКЪПХМ МЪРХЗЪЯХ НКЮ-ПЮЦ ИЮПЮМШП. яНМПЮДЮМ ЩЖЗКЖ ЕКЛ, ДЪПХМ ЯЮБЮД, ЮПДШЗШК-ОПХМЯХОХЮК ГЪЫЛЪР БЪ МЮПЮЫЮР ЛЪЯСКХИИЪР ЫХЯЯХ ХКЪ ЪЫЮРЪ НКСМЮМ ХЯРЕДЮД-ЯЪМЪРЙЮП НМЮ ЛЖЮЯХП-ЛХККХ, КЪИЮЦЪРКХ ТНПЛЮ-ДЮ, УЪКЦХ БЪ АЪЬЪПХ ЛЪГЛСМ БЕПХП. аС ОНЕРХЙ ТНПЛЮ БЪ ЛЪГЛСМДЮ РЪЙКЪ-ЗЪЛ, УЖЯСЯХ ХКЪ ЖЛСЛХ, ЯСАИЕЙРКЪ √ НАИЕЙР АХП БСПЭС ЮКРШМДЮ АХПКЪЬХП. ъКАЪРРЪ, АЕКЪ АХПКЪЬЛЪ ЮЯЮМ АЮЬЮ ЩЪКЛХП. гЮЛЮМКЮ, БЮУР, ЬЪПЮХР, РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮ АЮЭКШ НКЮМ ЛЖПЪЙЙЪА, ГХДДХИИЪРКХ, ВНУОКЮМКШ, ВНУ ЯЮЫЪКХ ВЪРХМКХЙКЪП, ЪГЪА-ЪГХИИЪРКЪП ЪЫЮРЪЯХМДЪ НКЮМ ХЯРЕДЮД √ ЯЪМЪРЙЮП МЪИХМ АЮЫЮЯШМЮ НКСП НКЯСМ АС ЩЪПЩХМКХЙКЪПДЪМ ЙЕВЛЪИЪ ЛЪЗАСПДСП. йЕВХП ДЪ. аЕКЪ БЪГХИИЪР АЖРЖМ ДЧБПКЪПДЪ ИЮПЮМЮМ ЫЪЦХЦХ ЯЪМЪРЪ УЮЯ НКЮМ РЪАХХ АХП ОПНЯЕЯ ЙХЛХ АС ЩЖМ ДЪ ЙКЮЯЯХЙ БЪ ЛЖЮЯХП ЪДЪАХ-АЪДХХ ЙЮРЕЦНПХИЮКЮП ЪЫЮРЪЯХМДЪ ТНПЛЮКЮЬЮМ ИЮПЮДШЗШКШЦ ЯЮЫЪКЪПХМХМ ЛЖЬЮЫХДЪ БЪ ЮУРЮПШЬКЮПШМДЮ ДЮБЮЛ ЕДХП. дЕЛЪКХ, АЕКЪ ЗХДДХ ВЪРХМКХЙКЪП, ОНЕРХЙ БЪ ЯНЯХЮК ЪГЮА-ЪГХИИЪРКЪП МЪРХЗЪ НКЮПЮЦ ДЧБПЖМ, ЪДЪАХ-АЪДХХ ЛЖЫХРХМ РЪКЪА БЪ ЕЫРХИЮЗКЮПШМДЮМ ИЮПЮМЮМ ЫЪЦХЦХ ЯЪМЪРХ ЪАЪДХКЪЬДХПДХИХ ЙХЛХ ЯЪМЪРЙЮПШ √ ХЯРЕДЮД ЯЮЫХАХМХ ДЪ ЙКЮЯЯХЙКЪЬДХПХП. аХП ДЪ НМЮ ЩЧПЪ ЙХ, бЪРЪМХ √ УЮКЦШ ХКЪ ЛЧЫЙЪЛ АЮЭКШ НКЮМ ХЯРЕДЮД ЯЮЫХАКЪПХ ДЖМЪМХ ЮИДШМ ЩЧПЪ-ЩЧПЪ, ИЮЬЮДШЦКЮПШ ЩЖМКЪПХ ДЪПХМДЪМ ДЖЬЖМЪ-ДЖЬЖМЪ ЯЮАЮЫЮ-ЩЪКЪЗЪИЪ АЧИЖЙ ХМЮЛ, ЮПГС ХКЪ АЮУШАКЮП, ЛХККЪРХМХМ, ╚ЯХГХ ДЕИХА ЩЪКЛХЬЪЛ, ЕИ ЛЪМХЛ ЛЖЯЪКЛЮМ ЩЮПДЮЬКЮПШ...╩ ЯЪБХИИЪЯХМЪ СИЭСМ ╚ДЖГЖ-ДЖГ, ЪИПХМХ-ЪИПХ ИЮГШАКЮП...╩ ЯЮАЮЫ ЖВЖМ МЖЛСМЪ ЩЧЯРЪПХАКЪП. аС ЯЪМЪРЙЮПКЮП ЖВЖМ ТНПЛЮ ДЮ, ЛЪГЛСМ ДЮ, ЙЪМЮПДЮ ИНУ УЮКЦ √ БЪРЪМ √ РЪАХЪР ЮЛХКХМХМ ХВЪПХЯХМДЪ НКСА, ЛХККХ ПСЫ, ЛХККХ ГЧБЦ, ╚ХМЯЮМ √ ЧЛЖП √ РЮКЕ - АЪУР╩ АС ЯЪМЪРЙЮПКЮПШМ ИЮПЮДШЗШКШЦ ЛЕИЮПШ, ЛЖЬЮЫХДЪ БЪ ЮУРЮПШЬКЮПШМШМ ЮВЮПШ НКСА. аС ХДЕЮК ХДХ ЯЪМЪРХМ ЫЪИЮРКЮ ЪАЪДХ ЪКЮЦЪЯХМХ ИЮПЮДЮМ БЪ ЛЧЫЙЪЛКЪМДХПЪМ. аС ИЮПЮДШЗШКШЦ ЮЛЮКШ ХДХ, СЯРЮДКЮПШМ ЩЪКЪЗЪЙ МЪЯКЪ ЪЛЮМЪР БЕПДХИХ ЪДЪАХ-АЪДХХ ЫЪЦХЦЪРКЪП, НМКЮПШМ ЦНПСМЛЮЯШ, ХМЙХЬЮТШ ХКЪ АЮЭКШ ЙЕВХПДХЙКЪПХ МЮПЮЫЮРВШКШЦКЮП, ДЧМЪ-ДЧМЪ ХЯЛЮПКЮДШЦКЮПШ, РЮОЬШПШЦКЮПШ, ╚ъЛЮМЪРЪ УЪИЮМЪР НКЛЮГ╩ ТЮЙРШМШ УЮРШПКЮРЛЮКЮПШ ЬЖЙЖПКЪП НКЯСМ ЙХ, ЛЖЮЯХП ЪДЪАХ ОПНЯЕЯ АС ЙЧЙДЪ, АС ПСЫДЮ ДЮБЮЛ БЪ ХМЙХЬЮТ ЕДХП. аС ХМЙХЬЮТ ХКЙ МЧБАЪДЪ ЫЪИЮРКЮ АЪДХХ ЫЪЦХЦЪР ЮПЮЯШМДЮ НКЮМ ЯЮПЯШКЛЮГ ЪКЮЦЪ БЪ АЮЭКШКШЦДЮ ЧГЖМЖ ЩЧЯРЪПХП. дХК √ ЖЯКСА ЪКБЮМКШЭШ, ХДЕИЮ-ЛЪГЛСМ ДЪПХМКХИХ, РЪАХХКХЙ БЪ ЯЪЛХЛХИИЪР, ЯЮДЪКХЙ БЪ ОНЕРХЙ ЛЪДЪМХИИЪР, ТНПЛЮ БЪ ЛЪГ-ЛСМ БЪЫДЪРХ, АЖРЖМКЖЙДЪ ╚ЯЪМЪРЙЮП БЪ ГЮЛЮМ╩, ╚ИЮГШВШ БЪ БЪРЪМДЮЬКШЦ АНПЗС╩ ТЮЙРШМЮ ЯЪДЮЦЪР ЛЖЮЯХП ОНЕРХЙ ХМЙХЬЮТШМ ЙКЮЯЯХЙ ЪМЪМЪКЪПКЪ ДЪПХМДЪМ АЮЭКШ НКЛЮЯШМДЮМ УЪАЪП БЕПХП.

лЖЮЯХП юГЪПАЮИЗЮМ ЪДЪАХИИЮРШМШМ, УЖЯСЯХКЪ ОНЕГХИЮМШМ ЛХККХ БЪ АЪЬЪПХ ЪМЪМЪКЪП ЖГЪПХМДЪ ТНПЛЮКЮЬЛЮЯШМШ РЪЯДХЦ ЕДЪМ ОНЕРХЙ ТЮЙРКЮПДЮМ АХПХ ДЪ КЪИЮЦЪРКХ АЪДХХ ТНПЛЮМШМ, НАПЮГКШ ДЖЬЖМЗЪМХМ ЛЮЫХИИЪРХМДЪ ЦНПСМСА ЯЮУКЮМШКЮМ, НУСЗС ХКЪ ЬЮХП ЮПЮЯШМДЮЙШ ЪКЮЦЪКЪПХ ЕРХАЮПКШ БЪ ДЮБЮЛКШ ЕДЪМ ОНЕРХЙ ЯЮДЪКХЙ БЪ ЯЪЛХЛХИИЪРДХП. йКЮЯЯХЙКЪП, ЖКБХ МЪЗХАКХИХ, ЫЮЦЦШ-ЫЪЦХЦЪРХ, ДЪПХМ ХДЕИЮКШКШЭШ ЯЮДЪКХЙДЪ БЪ ЯЪЛХЛХИИЪРДЪ РЮОШАКЮП. аЪДХХ ИЮПЮДШЗШКШЦДЮ, УЖЯСЯХКЪ ОНЕГХИЮДЮ ЯЮДЪКХЙ ЫЪЛХЬЪ ЪМ ХМЗЪ-ЙЧБПЪЙ ЫХЯЯ БЪ ДСИЭСКЮПШМ, ЙЮЛХК ДЖЬЖМЗЪМХМ СЭСПКС ХТЮДЪ БЮЯХРЪЯХ, ЕРХАЮПКШ РЪЛХМЮРВШЯШ НКСА, ЯЮДЪКХЙ ОНЕРХЙ СЗЮКШЦ, ДЪПХМКХЙ БЪ АЧИЖЙКЖЙ ДЕЛЪЙДХП. ╚лЪМДЪ ЯШЭЮП ХЙХ ЗЮЫЮМ, ЛЪМ АС ЗЮЫЮМЮ ВШУЛЮГЮЛ...╩, ╚ьЪАХ-ЫХЗПЮМ ИЮМЮП ЗЮМШМ, РЧЙЪП ЦЮМ ВЕЬЛХ ЩХПИЮМШЛ...╩, ╚уСЛЮП-УСЛЮП АЮУЛЮЦ ЩЧГ ЦЮИДЮЯШДШП, КЮКЪ РЪЙ ЦШГЮПЛЮЦ ЖГ ЦЮИДЮЯШДШП...╩, ╚уЪАЪП ЮКЯЮМ АС ИХКЮКШМ ЪЫБЮКШМ...╩, ╚дЪПДХЛХГДХП ДЪПДХ МЮДЮМШ ЙХ, НМСМ ЕКЛ НКСАДСП ДЪПЛЮМШ╩, ╚лХККЪР МЕЗЪ РЮПЮЗ НКСП НКЯСМ, МЪ ХЬХЛ БЮП...╩, ╚иЕМЪ Н АЮЭ НКЮПДШ...╩, ╚еК АХКХП ЙХ, ЯЪМ ЛЪМХЛЯЪМ...╩, ╚аХП РЪАХА ЖВЖМ ЖПЪЙ АЪДЪМЪ ЦЮМ ДЮЭШДЮМ ЗХЫЮПДШП, АХП ЬЮХП ЖВЖМ АС ЮГДШП╩, ╚оЪМЗЪПЪЛЪ ДЖЬЪМ ХЬШЦ╩, ╚оЪМЗЪПЪЛЪ ДЖЬЪМ ХЬШЦ╩, ╚цЮПРЮК РЪПЙ ЕИКЪЯЪ ЧГ ИСБЮЯШМШ...╩, ╚зЪММЪР ЩЧПЛЪЙ ХЯРЪИЪМ юГЪПАЮИЗЮМЮ ЩЪКЯХМ...╩, ╚дХКЪ ДЖЬДЖЛ ЯЧГ ЖЯРЖМДЪ...╩, ╚аЪЯ ИЮГШМЩЪКЛЪЯХ ЬЕХП ДЕИХКЛХ╩, ╚аХПЗЪ ЯЪМ ИНУЯЮМ, ЪГХГХЛ, АХКХП ЮКЪЛ АС ЩЕЗЪ╩, ╚чЛПЖМ ОЮИШГ ТЪЯКХ ЯШУШП ЪКХЛХ...╩, ╚аХПЗЪ ЬЕИДЪМ ПЮГШИЮЛ ЙХ, ЧГЖЛДЪМ МЮПЮГШИЮЛ...╩, ╚юУШ ЛЪМХЛ ДЪПДХЛ ыХМД ДЪПИЮЯШДШП...╩, ╚еКЪ НЭСК ХЯРЪИХП БЪРЪМ╩, ╚щЧГКЪПХЛ ЩЧПЛЪЯЪ щЧИ-ЩЧКЖ БЕПХМ...╩, ╚яЪЫТ ДЖЬЪМДЪ ИЕПХЛХГ╩, ╚аС ЩЧГЪККХЙ, АС ЛЪКЮЫЪР ЙХ, РСРСА ЫЪП РЪПЪТХ...╩, ╚юИ ЕККЪП АЮЭШМДЮМ ЩЖК ДЪПЪМ ЩЧГЪК...╩, ╚щЧИ ЩЧИЪПВХМ ЦЮМЮДКШДШП АХГХЛ аЮЙШ ЩЕЗЪКЪПХ...╩, ╚яЮЭКШЭШМДЮ ЦХИЛЪР БЕПХМ ХМЯЮМКЮПЮ...╩, ╚иЕМЪ рЪАПХГ ЯЧГЖ ЩЪКДХ ДХКХЛЪ...╩, ╚йЧМКЖЛ ЬЕХП ХЯРЪИХП...╩, ╚аСПДЮМ АХП ЮРКШ ЙЕВДХ...╩, ╚вНАЮМ РЖРЪИХМХМ ЫЪГХМ ЯЪЯХМДЪМ...╩, ╚оЮИШГ ЩЪКДХ СВСА ЩЕРДХ ЦСЬКЮП...╩, ╚бЮЭГЮКШ ВЮКШМШП ЮМЮЛ ЮЭКЮИШП...╩, ╚дЖМИЮ ЯЪМХМ, ДЖМИЮ ЛЪМХЛ, ДЖМИЮ ЫЕВ ЙХЛХМ...╩ БЪ ДХЩЪП МЪ ЦЪДЪП ОНЕГХИЮ МЖЛСМЪКЪПХ ЩЧЯРЪПЛЪЙ НКЮП ЙХ, НМКЮПШМ ХКЙ, ЪЯЮЯ ЛЪГХИИЪРКЪПХМДЪМ АХПХ ЯЮДЪКХЙ √ РЪАХХКХЙ √ ЯЪЛХЛХИИЪРДХП. юГЪПАЮИЗЮМ ЬЕХПХМХМ РЮПХУХ РЪЗПЖАЪЯХМЪ ЪЯЮЯЪМ ДЕЛЪЙ НКЮП ЙХ,═ ЯЮДЪ √ РЪАХХ √ ЯЪЛХЛХ ТХЙПЪ ПЕЮК ЮПГС, ЫХЯЯ-ДСИЭС БЪ ДЖЬЖМЗЪИЪ, ЯЮЭКЮЛ ПНЛЮМРХЙЮИЮ, ЛХККХ ПСЫ, ЛХККХ ГЧБЦЪ ЯЧИЙЪМЪМ, УЮКЦШМ ДХКХМДЪ ДЮМШЬЮМ ОНЕГХИЮ ЫЪЛХЬЪ ЪАЪДХИИЪР ЫЖЦСЦС ЦЮГЮМША. нМЮ ЩЧПЪ ДЪ ЫЮЦКШ ДЕИХПКЪП ЙХ, Яàåçïêí âç öçðêðêìç÷ áçåêê ìàõàåëþëïëãåà ÿàêõêñ ãàñøñ òïðàïëåëõ. Ýùñíê ôòæéêìàåà üçìà÷ æÿãê, ÷çáêêïêí âç áçåêêïêí óé ðçþõàöëñë, êïíêñ ãêåàöëñë ðçüé öàåçïêí âç öçðêðêììç÷åçñ àïëõ. Üçãêãê ðçñàåà öàåç âç öçðêðê çöçõïçõ áóìùí úêíêõïçõêñ, ìùíöçí üêööïçõêñ áçåêê ÷çõþùðàñë òïøõ. Áæïç ôòæéêìà êöç ò éàðàñ ìàõàñëõ íê, öçñç÷íàõ ðùñ÷çéçð òïàõàã óéùñù àû÷àõëõ, ÷àôðàäà ýàïëÿëõ, åàêðà ñàõàüà÷ýëïëã íæýêõêõ, ðùàöêõ çåçáê ôõòöæöïç, éàðàñëñ ÷çïçá âç æü÷êìàþïàõë êïç ìàÿàìëõ, êþ÷êðàê ðùñàöêáç÷ïçõ êýçõêöêñåç úòõðàïàÿàñ ðùàöêõïçõê ãàõÿëöëñåà áóìùí ðçöøïêììç÷ üêöö æåêõ. 50-60-þë êïçõ ÿæõêñêñ ãùåõç÷ïê ìàõàåëþëãïàõëñåàñ òïàñ Êöïàð Öçúçõïê ðçüé áæïç ÿàêõïçõåçñåêõ. Ê.Öçúçõïê Áóìùí Âç÷çñ ðùüàõêáçöêñåçñ öòñõà ìàõàåëþëïëäë áàÿïàìàñ ÷çáêê-îóéçï ÿàêõïçõ ñçöïêñç ðçñöøáåøõ. ⌠Ðêñîçýæâêõ ñçäðçïçõê■ àåïë êïí ÿæõïçõ íê÷àáë 1950-þê êïåç ýàôåàñ ýëûöà åà ò, áêõ ÿàêõ íêðê ãçïçðçñê ãàñïë-ãàåàïë êïïçõåç Áóìùí âç÷çñ ðùüàõêáçöêñêñ åóìùÿ öçñîçõ-ïçõêñåç öëñàãåàñ ýëûàõðëÿåëõ. Ûàïãëñà, æïêñç âç òáàöëñà òïàñ áóìùí ðçüçááç÷ Ê.Öçúçõïêñêñ ÿàêõ ãçïçðêñê üçð öùñîùИЪ âç üçð åç âç÷çñê êïç úçûõ æåçñ ãçüõçðàñïàõëñ ãùåõç÷ âç çéçðç÷êñêñ ÷çõþùðàñëñà ýæâêõðêÿåêõ. Ê.Öçúçõïê þçáüçåçñ ÿàêõê ñàõàüà÷ ãòìàñ áóìùí ùõçíïç, ìàéëá-ìàõà÷ðàã æÿãêïç ãàìë÷åë. Ò îùñåçñ åà ãàìäëïàõë ýòûàïåë, ôòæéêìàåà óéùñù àû÷àõðàäà, ðùö÷çãêï âç òõêèêñàï åçö÷-ûç÷÷êñê ìàõà÷ðàäà áàÿïàåë. Ðùàöêõ îùñïçõïç, éàðàñëñ öçöê êïç àìàãïàÿðàã ùýùñ íïàööêí êõöêñ ðù÷çõçããê âç ãàáàãþëï çñçñçïçõêñê ìàõàåëþë ÿçíêïåç åàâàð âç êñíêÿàú æ÷åêõðçìç áàÿïàåë, Еï çåçáêììà÷ëñà öóìíçñðçìç óéùñåç áóìùí æü÷êìàþ åøìåø. ⌠Ðñîçýæâêõ ñçäðçïçõê■ñåçñ ÷à ⌠Çåçáê áæÿêí■ç ãçåçõ ñàõàüà÷ áêõ ÿàêõ óðõù ìàÿàåë. Áêõ áêõêñêñ àõåëñþà ýàô æ÷åêõåêìê ⌠Åàõêïúùñøñ ÿæõïçõê■, ⌠Ãëäëïþëð■, ⌠Ãàäàìëïàõ ìòõøïàñåà■, ⌠Ãòÿà öóìùå■, ⌠Ôëýëïåàÿàñ ïçôçïçõ■, ⌠Üçìà÷ëñ ñçúçöê■, ⌠Ýêýçí ÷çõàñçöê■, ⌠Öæýêïðêÿ çöçõïçõ■, ⌠Åàñ øïåøéø áêõ åç ðçñ■, ⌠Àä ÿàñë, ãàõà ÿàñë■, ⌠Çáçåê áæÿêí■ íê÷àáïàõëñåà óéùñç ðçûöøö Êöïàð ýàïàõïë áêõ ôòæéêìà þàü-þçïàïë ìàõà÷åë, åêïïçõåç îçéåê, ðàüñëïàõåà âç íóñùïïçõåç ìàÿàåë.

═══════════ Ê.Öçúçõïê öóéùñ üçãêãê ðçñàöëñåà ïêõêí ÿàêõåêõ. Åàêðà åàûêïê ñàõàüà÷ýëïëã êýçõêöêñåç ðùû÷çïêú àõéøïàõ, ûçìàïïàõ àïçðê-ñç îæåêá ýëûöà åà ò, ôòæéêìàñëñ êïíêñ âçéêúçöêñê ûàïãà, âç÷çñç ûêåðç÷åç, êñöàñà öçàåç÷ âç ûòÿáçû÷ïêí àõéøïàðàãåà îóõùõåù. ßàêõç îóõç üçìà÷ ìàïñëé íæýðêÿêñ ÿêõêñ âç ðùãçååçö ûà÷êõçïçõêñê ãòõøðàã âç ìàÿà÷ðàãåàñ êáàõç÷ åæìêï. Üçð åç îçïçþçí ùýùñ éçñîêñ âç ðçñàïë ûà÷êõçïçõ åùñìàöë ìàõà÷ðàãåëõ. Áøñøñ ùýùñ åç ÿàêõ ðùàöêõïçõêñêñ éóâãùñç, ÿùøõ âç çûïàã ÷çõéêñç ÷àð áçïçå òïðàïë, áù÷ùñ ôòæ÷êí êðíàñ âç áàþàõàäëñë öçúçõáçõ æ÷ðçïêåêõ. ⌠Ðçñ íóâõçïðêÿçð■, ⌠Áøïøå îóìåçñ ïàï íæýêõ■, ⌠Ìàåëðà åùÿåùñ■, ⌠Îçñþïêìêðê îçéêõçð■, ⌠Êïïçõ, ûà÷êõçïçõ■, ⌠Îçïêñ åàÿ■, ⌠Êíê þçáüçýê, êíê ãøõøþø■ âç áàÿãà ÿæõïçõêñåç áæïç áêõ ãçñàç÷ç îçïêõ íê, ÿàêõ üçõ ÿæìåçñ çââçï âç÷çñåàÿ òïðàïëåëõ. Êñöàñ âç éàðàñ àñïàìëÿëñà öàåêã ãàïàñ, òñà ïçìàãç÷ïç þàâàá âæõçñ üçãêãê âç÷çñåàÿ.

═══════════

Þçáüç âàõ íê, üùþøð ýçíêá ìàõëõ êñöàñ, ══════

Üçõ éçúçõê áêõ àååëðåà ÷àðàðïàñëõ.

Þçáüç âàõ íê, áêõ öçüõàåà åàìàñëõöàñ,

Ò ìæõ öçñê óéùñç áêõ öàíêñ öàñëõ.

Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöë ðùàöêõ êñöàñëñ üêöö âç åøìäøïàõëñëñ æö÷æ÷êíàöëñåàñ, éàðàñëñ íóñùï åóìùñ÷ùïçõêñåçñ, öàäïàð àõéøïàõ ðùïíùñåçñ ãêåà àïëõ. Áøñà îóõç åç ðùàöêõ òûøþø Ê.Öçúçõïêñêñ çíöçõ ÿæõïçõêñåç óéùñùñ üêöö âç åøìäøïàõë êïç ãàõÿëïàÿëõ.

Æâåç ìàÿà åòïøõ áêõ ãëé áóìùìùõ,

Òñøñ îóéçïïêìê æâåç ãàïàþàã.

Ñêîàõàñ-ñêîàõàñ ùõçí åóìùñùõ,

Ãëéëðëé åæ íêðç ãêöðç÷ òïàþàã.

Áu ÿæiõåç öóéïçõêñ öëõàïàñðàöë âç öçöïçñðçöêñåç ðùçììçñ àåêïêí òïöà åà, ÿàêõ ðçïøð üêööïçõê, îçïçþçí üçìà÷ àõéøïàõëñë ûùöøöê áêõ ðæüõêáàñïëãïà ãçïçðç àïëõ. Ùö÷çïêí áø ðçïøð üçãêãç÷ïçõê æïç ãàìäë êïç, æïç íóñùï ûæìêõûàüïëäë êïç åæìêõ íê, òñïàõ óé êïí àåê âç ùðøðêïêí îóõíçðêñåçñ ýëûëõ, Àéçõáàìþàñ àêïçöêñêñ-îçñïïêìêñ îçïçþçí ûòÿáçû÷ üçìà÷ àðàïëñà ýæâõêïêõ.

Ôòæ÷êí ùðøðêïçÿåêõðç Ê.Öçúçõïê ìàõàåëþëïëäëñëñ çöàö ðçéêììç÷ïçõêñåçñ áêõêåêõ. Áæïç çöçõïçõêñåç îùþïù ûçïãêïêí, æï ùöïøáø, òìñàã âç àûëþë êúàåç ÷çõéê âàõ. ßàêõ îùþïù áçåêêïêíïç ìàñàÿë åçõêñ ðçñàïàõ êúàåç æåêõ, êñöàñà ãàìäë âç êñàð îóö÷çõêõ, óéùñç âç áàÿãàöëñà îçõçíïê òïåøäøñø áàÿà öàïëõ. ⌠Ôçõêÿàñ òïåø-äøð àñïàõ■, ⌠Îçñþïêìêðê îçéêõçð■, ⌠Âç÷çñêð âàõ■, ⌠Üàõàìýëñ òïïàð■, ⌠Åêïöêé åçãêãçïçõ■, ⌠Áàûëÿïàõ■, ⌠Ìàûÿëöëñà■, ⌠Áêéêð ãëéïàõ■, ⌠Àéçõáàìþàñëð■ ÿæõïçõê áø ãçáêõïçñåêõ.

Ðçñ ãàõ÷àïàð,

Ãàõ÷àï éêõâçïçõ îçéçõ.

Ðçñ âùöàïàð,

Âùöàï üêþõàñë áçéçõ.

Ðçñ öçñöêéçð,

Öçñöêé íóñïùð àýëïðàé.

Ðçñ åçñêéçð,

Åçñêé ÷øúàñöëé òïðàé.

Áø ÿæiõåç ÿàêõêñ åæðçí êö÷çåêìê ðç÷ïçá éàüêõçñ öàåç îóõùñùõ. Çöïêñåç áæïç åæìêï. ×çÿáêüïçõ âç áçñéç÷ðçïçõêñ üçõ áêõê ÷çáêê âç üçìà÷ê áêõ ðùàöêõ áàûëÿë, êñöàñ âç âç÷çñåàÿïëã áòõþø ðçöçïçïçõêñê êúàåç æåêõ. Ãàõ÷àï, éêõâç, âùöàï, üêþõàñ, åçñêé âç ÷øúàñ êúàåçïçõê ÿàêõêñ ïêõêí ðçñ■ê êïç üçðàüçñîïçÿêõ, êñöàñ âç éàðàñ àñïàìëÿëñà åçìçõïê þàâàáà ýæâõêïêõ.

Ïàéëð îçïöç ýçíêñðç,

×êíàñïëãåà ìæõê öçñ.

×çéç öóéïù òïàõöàñ,

Óé êéêñïç ìæõêöçñ.

Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñë íùïï üàïëñåà êñöàñ âç ÷çáêç÷ üàããëñåà ñçäðç àåïàñåëõàñïàõ üàãïëåëõïàõ. Áøñà ÿàêõ ìàïñëé êñöàñ âç ÷çáêç÷ê åçõêñåçñ åøìåøäø ùýùñ, óé üêöö âç åøìäøïàõëñë, öçàåç÷ àõéøïàõëñë ðùû÷çïêú úòõðàïàõåà òûøþøïàõëñà ýà÷åëõðàäë áàþàõåëäë ùýùñ ñàêï òïðøÿåøõ. Áçéçñ ò ÷óâöêìç æåêõ, ðçöïçüç÷ âæõêõ, áçéçñ êñàñåëõðàäà ýàïëÿëõ âç öàåçþç òïàõàã ÷çãåêð æåêõ. Ìàïñëé üóíð âæõðêõ. Æïç ðæüõêáàñïëãïà, æïç êñàñåëõëþë âç ãàìäë êïç, êñàð âç ùõçíïç åæìêõ íê, ò üêöïçõ åòäðàïàÿëõ, ðùàöêõ æö÷æ÷êí åøìäøìà ýæâõêïêõ.

Êÿåêõ íçð áàûöàñ çîçõ

Üàïàï æï ðàïëñà öçñ:

Êñöàñïëã ÿçõçúêñê,

Áêõ àñåà ê÷êõçõöçñ.

Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñëñ ÷çöêõê âç çüà÷ç åàêõçöê ýòû îæñêÿåêõ. Òñøñ ïêõêíàöëñåà öòñ åçõçþç ÷çáêê âç üçìà÷ê ðçñàïàõ ìàÿàìëõ. Ò, òûøþøïàõëñà ÷çáêç÷ê, êñöàñë, âç÷çñê âç åòäðà ìøõå ìæõïçõêñê öæâåêõðçíåçñ öàâàìë, ìæõ ùéùñùñ áù÷ùñ ñàðøöïø âç÷çñåàÿïàõëñà üóõðç÷ æ÷ðçìê, üçìà÷à åòäðà ôàí êñöàñïàõëñ îóéù êïç áàûðàäë åà ÷óâöêììç æåêõ. Âç÷çñåàÿïëã áòõþøñø, êñöàñïëã ïçìàãç÷êñê âç ãàìäëïàõëñë áêõ àñ áæïç øñø÷ðàäà ýàäëõëõ. ⌠Ñàûýëâàñ■, ⌠Àñà ðàüñëöë■, ⌠Áàíë öàáàüëñ ûæìêõ■, ⌠Ðàìëð■, ⌠Ûà÷êõç■, ⌠Êïí áàüàõ■, ⌠Êñöàñ ñçúçöê■, ⌠×ùõíðçñ îçðêöê■, ⌠Öàáêõêð■ âç áø ãçáêïçåçñ òïàñ áàÿãà ÿæõïçõêñåç ùïâê, áçÿçõê üêöïçõïç ìàñàÿë öùïü åæðòíõà÷êìà øäõøñåà ûàïãëðëéëñ àôàõåëäë áçÿçõê ðùáàõêéçïçõç óé ÿàêõ öçöêñê ãà÷ëõ, àéàå îùñïçõêñ àéàå ñçäðçíàõë íêðê åàñëÿëõ.

Öùïü √ üçìà÷ëñ ðçñàöë,

Àñàïàõëñ ïàìïàöë,

Íóõôçïçõêñ öçöêåêõ!

Öùïü √ àä öàýïë åùñìàñëñ,

Ðêïìòñ-ðêïìòñ êñöàñëñ

Üçãêãç÷ ñçäðçöêåêõ!

Âç ìàûøå

Ìøõåøñøñ ÿàü âùãàõë âàõ,

ÅàÿíçöçñХ Ãòÿãàõë âàõ,

Áàáàïàõëñ êïãàõë âàõ

Áêéêð åàäïàõåà åàäïàõåà.

Ê.Öçúçõïê öàäïàð ÷æñåæñöêìàïë âç÷çñåàÿ ÿàêõ êåê. ×çõçããê-ôçõâçõ áçÿçõêììç÷ öùïü àõåëþëï ðùáàõêéçìç ãàïûåëäë áêõ éàðàñ-åà ÿàêõ çöПïçõ áòéø àéàåïëã, êö÷êãïàï àõéøïàõë êïç ìàÿàìàñ øïø íæýðêÿêðêéêñ, ìàõàåëþë ûàïãëðëéëñ çéçðç÷ïê öùïü àõéøïàõëñëñ, üêöö âç åøìäøïàõëñëñ áóìùí çüçðêììç÷êñåçñ ùõçí åòïøöø åàñëÿëõ:

Áóìùí öçñç÷íàõëñ ðàüêõ çïïçõê,

Êñþçïêí, éçõêúïêí ñàûëÿïàõëåëõ.

Áçïíç Ñçõêðàñëñ åàïäëñ ñçéçõê,

Áêéêð Ãòþà ßçõãêñ áàûëÿïàõëåëõ.

Åæðçìêñ Ñçõêðàñ îæ÷åê åùñìàåàñ

Ò, ßçõãç çñ áóìùí üàâàåàõ òïåø┘

Áù÷ùñ çåçáê ìàõàåëþëïëäë êïç áóìùí ôòæ÷êí òáõàé òïàñ Ê.Öçúçõïê êìêõðê êïåçñ àõ÷ëã ìàéëá-ìàõà÷åë, îóéçï, éçñîêñ áêõ çåçáê êõö ãòìøá îæ÷åê. Áøñøñïà ìàñàÿë ÷ùíçñðçé àõéøïàõëñë, ôòæ÷êí ÿàêõ êðíàñïàõëñë ÷àð âç áù÷ùñïùíïç àýà áêïðçåê. Óéù êïç ìàéëïðàðëÿ ýòûïø îóéçï ÿæiõ àôàõåë. ×çïçáçïêí êïçõêñåçñ ÷ø÷ðøÿ ⌠Çåçáê áæÿêí■ç ãçåçõ ìàéåëäë çöçõïçõê êïç ìàïñëé áøñà ñàêï òïà áêïåê íê, 50-70-þê êïïçõ ÿæõêðêéç êñþç, éçõêú, òìñàã âç ðçñàïë áêõ ùöïøá √ Êöïàð ùöïøáø îç÷êõåê, àûëõà ãçåçõ åç óé üçìà÷ æÿãêñç êåìàïëñà öàåêã ãàïåë.

Çðçí âç ðçüçááç÷ Ê.Öçúçõïê ÿæiõêñêñ çñ îæñêÿ ðóâéøïàõëñåàñ áêõêåêõ. ßàêõ çðçí âç éçüðç÷ àñïàìëÿëñà öàåçþç òïàõàã åòïàñðàã âç ìàÿàðàã çïàðç÷ê íêðê áàûðëõåë. Òñøñ ðùö÷çãêð âç íïàööêí ðçñàöëñë öàûïàðàãïà çðçìêñ øþàïëã, ÿçõçú âç ÿóüõç÷ çïàðç÷ê, åàüà ýòû ìàõàåëþëïëã ðçñáçê òïðàã þçüåêñê ÷çáïêä âç ÷çõçññùð æåêõåê. Òñø êñöàñëМ âç÷çñåàÿïëã öêúç÷êñê ÷çìêñ æåçñ áêõ âàöê÷ç íêðê îó÷ùõåù. ⌠Êñöàñ ñçúçöê■, ⌠Üæìíçï■, ⌠Öçöïçõ éêõâçöê■, ⌠Àä ûàïà÷ïë üàíêðïçõ■, ⌠Áàíë áêõ Áàíëåëõ íê┘■ ÿæiõïçõêñåç òïåøäø íêðê. ßàêõç îóõç çðçí, ðçüçááç÷ âç ãàìä êïç ðóüíçð áàäïëåëõ. ßçûöêñ âç÷çñåàÿïëã öêúç÷êñê, âç÷çñç, êñöàñà òïàñ ðçüçááç÷ âç öàåçãç÷êñê ÷çìêñ æåçñ àðêïïçõåçñ áêõêåêõ.

Ùéùðù öóìíçìêá óôåùð ÷òõôàäë

Ðçñç ÿòõàñ ìæõåç

════════════════ ════ áçñóâÿç âæõåê.

Îøõ áêõ íçüõêé à÷ëá öøâàõåëð áàäë

Ãòïøñø ýç÷êõ÷çí

══════════════════════ ùö÷ùðç îçõåê┘

Öçüçõ öùõùïçõê åùéç üàìïàåëð

Ìàÿëï áêýçñçíïçõ

══════════════════════ ùéùðç îùïåù.

×òõôàäà þàñ âæõêá ãêåà ôàìïàåëð,

Òâþøðà ðêñ åùõïù

═══════════════ ═════áçüçõ ÷óíùïåù.

Êñöàñà, òñøñ ñàðøöïø éçüðç÷êñç òïàñ áóìùí ðçüçááç-÷êñç îóõçåêõ íê, Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñëñ ïêõêí ãçüõçðàñïàõëñëñ ýòûø úçåçíàõ çðçí àåàðïàõëåëõ. ×òõôàãåà, ýóïåç, úàáõêí âç éàâòåïàõåà, æïð, öçñç÷ âç ÷çüöêï òþàãïàõëñåà ýàïëÿàñ ûæìêõûàü âç éçüðç÷íæÿ êñöàñïàõåëõ. Àä ûàïà÷ïë üçíêðïçõ, úçåçíàõ ôàðáëã øö÷àïàõë, åçñêé ãçüõçðàñïàõë, àãõàñòð òäïàñïàõ, ÷òûøþø ãëéïàõåëõ. ßàêõ öçñç÷êñåçñ âç ôæÿçöêñåçñ àöëïë òïðàìàõàã æï ùýùñ ýàïëÿàñ áø çðçí àåàðïàõëñëñ öæâêñþ âç úçõçü üêööêñê ÷çáïêä æåêõ:

Æï óéù ãòõøìàõ àûàõïë ÿæõê

Åàäïàõ ãùéæì ãàõë,

Öçõêñåç öàûïàõ.

Áàäõëðà áàöðàöàð üçõ ãàõëÿ ìæõê

×òõôàã óé öêõõêñê

åçõêñç öàûïàõ.

ßàêõç îóõç çðçí êñöàñë ÷òõôàäà áàäïàìëõ. Òñåà áóìùí üøðàñêö÷ úêíêõïçõ, ìàÿàðàã, ìàõà÷ðàã üçâçöê àõ÷ëõëõ. Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñåà çðçí, ÷çáêç÷ âç ÷òõôàã âçüåç÷åç îó÷ùõùïùõ. Ò, ×çáêç÷ç ìàïñëé áêõ ÿàêõ, õçööàð âç áçö÷çíàõ íêðê ìàñàÿðëõ, üçð åç áêõ àïêð íêðê áàûëõ. Öçðàñëñ ðàâê ç÷õê, áøïøåïàõëñ ãçõêáç òìøñø, ðùû÷çïêú õçñîïê, ðùû÷çïêú õàìêüçïê ýêýçíïçõ, îùïïçõê áçõã âøõàñ ìàÿëïëã, àûÿàð ãùõøáøñøñ ãëéëïë öø÷øñïàõë, åàñ øïåøéøñøñ àýëïàñ öçüçõïçõç öàïàðë, îùñçÿåçñ ñøõ çðçñ åàä ïàïçïçõê, ðàâê öøïàõ, åàä ÿçïàïçïçõêñêñ éçñîøïçöê, ìàïýëñ âç ãøÿãòñðàé ãàìàïàõ, ÷çáêç÷êñ ìàõàåëþë åùüàöëñëñ ðçüöøïø òïàñ, ðçíàñ âç éàðàñ êéêñêñ ñàУëÿïàõëñë óé ùéçõêñåç öàûïàìàñ þàñïë âç þàñöëé âàõïëãïàõ Êöïàð ôòæéêìàöëñåà ÷çáêê âç çïâàñ áòìàïàõïà âçöú æåêïêõ.

Âæõêá ãàõàñãøÿà ûòÿ îùïùÿùñù,

Ìàéëñ ñçúçöêñê ÷òõôàãåàñ öòõøÿ.

Áàüàõ áàìõàðëñëñ êïí îçïêÿêñê,

Ýêýçíåçñ ûçáçõ àï,

Ìàõôàãåàñ öòõøÿ.

ßàêõ áù îóéçïêìêñ êñöàñà, òñøñ üçìà÷ çÿãêñç ûêåðç÷ æ÷åêìê ùýùñ ìàõàñåëäëМЮ îóõç òñà - ÷çáêç÷êñ áø öêõõïê âç çöõàõçñîêé þàéêáçåàõïëäëñà öçþåçìç îçïêõ. Üçõ úçöêïç áêõ ðçñà âæõêõ. Áà üàõë îùñçÿ íêðê üçìà÷ëñ ãàõàñïëã ùéçõêñåç ÷çñ÷çñçöê, ôàìëéë êñöàñ óðõùñùñ ìæ÷íêñïêí âç áçüçõïê ýàäë, ãëÿë êöç íàðàïà ýà÷àñ àä öàýïë ðùåõùí êñöàñà áçñéçåêõ. Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñåà åàñ øïåøéø, öçüçõ ÿçáñçðïçõê ãùõøá ýàäë ÷àð áêõ æö÷æ÷êí âàüåç÷ íêðê âæõêïêõ. ßàêõ ÷çáêç÷ê òñà îóõç áø ãçåçõ üçìçþàñïà âç âøõäøñïøãïà ÷çöâêõ âç ÷çõçññùð æåêõ íê, òñøñ üçõ áêõ ãàõëÿëñåà, üçõ áêõ îóéçïïêìêñåç êñöàñ çðçïê îóõùõ. ßàêõç îóõç áø ÷çáêç÷ òñà îóõç úùöùñíàõ, íàðêï âç ðùåõùíåùõ íê, êñöàñ òñøñ áø þçüç÷ïçõêñê, îóéçïïêìêñê îóõùõ, åøìøõ âç åçõí æåêõ, ùö÷çïêí òñà óé ìàõàåëþëïëã åùüàñëöë çïàâç æåêõ, òñà éçüðç÷ ýçíêõ âç òñø ãòõøìøõ. ⌠Êïí áàüàõ■, ⌠Ûçéçõêð■, ⌠Áêéêð åàäïàõåà■, ⌠Áà÷àáà÷ áøïàäë■, ⌠Ûàï-ûàï ðæÿçöê■, ⌠Ýêýçí ÷çõàñçöê■, ⌠Ôàìëé ðæÿçöê■, ⌠Îçïðêÿçð■, ⌠Ãëé áçñóâÿç■, ⌠öçðçñê■ âç ö. ÿæõïçõêñåç öóé öóéù, öçö öçöê, ðêöõà ðêöõàñë ýàäëõëõ, öàñíê áçñåïçõ çï-çïçâæõêá ÷çáêç÷êñ ðàüñëöëñë òûøìøõ.

Áøïàãïàõëñ áêõ öçð÷çåêõ àûàõë

⌠Öàïâàõ÷ë■ñëñ ûòÿ îóõùñùõ áàûàõë

Áêýçñçíåçñ à÷ öçìõêåêá ìøûàõë

Ìàïðàñëñà ìà÷à-ìà÷à îçïðêÿçð

Ðçõþàñ îóéïù Áà÷àáà÷à îçïðêÿçð┘

Àåïàõëñë ýçíåêìêðêé âç ýçíç áêïðçåêìêðêé ÷çáêç÷ç üçöõ òïøñðøÿ òñïàõïà ÿæХõêñåç îùþïù áêõ üçìà÷ æÿãê åóìùñùõ. ßàêõç îóõç ìàÿàðàäà, üçìà÷à âç âç÷çñç ðçüçááç÷, êñöàñëñ ãùåõç-÷êñç, áóìùíïùìùñç êñàð òïðàåàñ ñç øþàïðàã ñç åç ðçñàïë ãòþàïðàã òïàõ. Êéê ãàïðàìàñ, üç÷÷à àåê ûà÷êõçïçõê áæïç òïðàìàñ êïïçõ ìëäàõöàñ, ðçñàöëé íæýçñ áêõ óðùõ ãàéàñàõöàñ. Ê.Öçúçõïêñêñ ⌠Áêõ òïàñåà■, ⌠Áàûëÿïàõ■, ⌠Àä ýàì, ãàõà ýàì■, ⌠Åàïäàïàõ■, ⌠Âç÷çñêð âàõ■, ßêõðàìê åêïïçõ■, ⌠Ðçñêð ÷æà÷õëð■ ÿæõïçõêñåçñ àïëñàñ ÷çöêõ áæïçåêõ. ßàêõç îóõç ìàïñëé üçìà÷ æÿãê ÷çáêç÷ê âç öêõïê öòõàãïë åùñìàñë êñöàñëñ ìàõàåëþë êïüàð ðçñáçêñç ýæâêõç áêïçõ. Ýùñíê ÷çáêç÷ üçð êïüàð âæõçñ, óìõçåçñ, ûêåðç÷ æåçñ, üçð åç åêããç÷ âç ãàìäë îóéïçìçñåê, êñöàñ åà, þàñïë âç þàñöëé âàõïëãïàõ åà áæïçåêõ:

Áêõ ÿæiõ ÷àáïòöø ìàõàåëð åæìç,

Åùéåç îùïç áàûåëð, åóÿåç ïàïæìç.

Åøõñà îóìù îçéåê, ãàõ÷àï éêõâçñê,

Åøðàñ îóì åùéïçõêñ òïåø ìæïíçñê.

Åàäåàñ øýãøñ ãòôåø åêñåê åçõçïçõ

Üùõíùá ìøûøöøñåàñ òìàñåë öçüçõ┘

Ýà÷ëá áøé áøïàäà àìàã öàûïàåëð,

Íóñùï åçú÷çõêð ðçñ âàõàãïàåëð┘

ßàêõ ÷çáêç÷ïç, þçðêììç÷, êñöàñïà ÷òõôàã àõàöëñåà ðù÷çðçåê áêõ çïàãç âç ÷çöêõ îóõùõ. Þçðêìç÷ íêðê ÷çáêç÷ åç ñêéàð-êñ÷êéàð, ûùöøöê ãàìåà-ãàñøñïà óé öàíêñïçõêñç ûêåðç÷ æåêõ. Ìàïñëé ÷çáêç÷ç áàäïàñàñ âç øìøÿàñ, òñà ãøïàã àöàñ âç ûêåðç÷êñåç åøõàñ áê÷íê âç üæìâàñïàõ ìàÿàìà áêïêõ. Üçìà÷ æÿãê çáçåê âç ÷çáêê òïàñ êñöàñïàõ-ÿçûöêììç÷ïçõ íêðê. Áø çïàãçìç îóõçåêõ íê, Ê.Öçúçõïê àåê ãøÿ ãàñàåëñåà, öòïðøÿ áêõ ýêýçí ïçýçìêñåç, Ûçéçõêñ ðàâê öøïàõëñåà, ãàäàìëïàõëñ øýøÿøñåà, åàä ýêýçíïçõêñêñ ç÷õêñåç êñöàñë òñøñ ÷ùíçñðçé àõéøïàõëñë îóõùõ. Áøñøñïà ìàñàÿë ìæñç åç ðùàöêõïçõêñê ÷çáêç÷êñ öæìõçñîàüëñà üçõ ÿæìç ãàåêõ òïàñ êñöàñà êñàñðàäà, üóõðç÷ æ÷ðçìç åçâç÷ æåêõ, üçðýêñêñ òñåàñ óìõçñðçìç ýàäëõëõ. ßàêõç îóõç âøõäøñïøäøñ, üçìà÷ æÿãêñêñ, öæâêñðçìêñ âç ñçâàéêÿêñ, áêõ öóéïç áù÷ùñ îóéçïïêíïçõêñ ðçñáçê êñöàñåà âç ÷çáêç÷åçåêõ:

Ûòÿáçû÷öçñ áêõ ÿêõêñ åøìäøìà åùÿöçñ,

Ñêöîêïåçñ àìõëïëá àõéøìà åùÿöçñ.

Îùðùÿ àì ñøõøñåà öçñ öøìà åùÿöçñ

Éçõêú ïçôçïçõåç ðçñ ãëõýëñ òïïàð

Öòñàïàõ îóïùñåç üàõàìýëñ òïàð.

Æïêñç âç ûàïãëñà áàäïë âç âøõäøñ òïàñ Ê.Öçúçõïê ñêíáêñ üêööïçõ, áàüàõ âç îçñþïêí æü÷êõàöïë ÿàêõ êåê. Åàêðà áçÿçõ ùýùñ ñàõàüà÷ïëã íæýêõçñ, üùðàñêö÷ åøìäøïàõëñëñ öçõüçååê öòñ åçõçþç îæñêÿ òïàñ áø ãùåõç÷ïê öçñç÷íàõëñ ôòæéêìàöëñåàñ ìàÿàåëäë îùñïçõêñ öçöê îçïêõ, åòäðà Àéçõáàìþàñ ÷òõôàäëñëñ ç÷õê åøìøïøõ, ãøõøá-ìàõàåàñ êñöàñïàõëñ éçüðç÷ ç÷õê îçïêõ. Ýùñíê Ê.Öçúçõïê ãçïçðç àïåëäë üçõ áêõ ðóâéøñø, íêýêí áêõ åæ÷àïë áæïç óé öçþêììçâê çïàðç÷ïçõê êïç æïç àüçñîåàõïëãïà, æïç öçðêðê âç ÷çáêê, æïç åòäðà âç öàåç üêööïçõïç ÷çöâêõ æåêõ íê, òûøþøñøñ ãàõÿëöëñåà çìàñê âç þàñïë áêõ âàõïëã ìàõàñëõ. Ðçüé áøñà îóõç åç ÿàêõêñ çíöçõ ÿæõïçõêñåç üçõ ýêýçìêñ óé ç÷õê, üçõ îùïùñ óé õçñîê, üçõ êñöàñëñ óé úçõåê üêöö âç åøìäøïàõë, üçõ ýàìëñ óé àûàõë, üçõ ãàìàñëñ óé çéçðç÷ê åøìøïøõ.

Ñç åæìêð, ñç åæìêð ðçñ òûøþøðà,

Ûòÿåøõ òâýø à÷à, íòïà òâ þøðà

Íçüõêé áøé öøìøñø öóéùõ òâþøðà,

Áêïêõ íê, áø ìæõêñ öóé ãòñàäëìàð.

Áø ãçáêïåçñ òïàñ ⌠Ýêýçí ÷çõàñçöê■, ⌠Ãòÿà öóìùå■, ⌠Ãàäàìëïàõ ìòõøïàñåà■, ⌠Üàõàìýëñ òïïàð■ âç áàÿãà ÿæõïçõêñåç ÿàêõ ñçêñíê óé ãçïáêñêñ öçåàöëñà, üçðýêñêñ òûøþøöøñà ãàõÿë åà ýòû üçööàöåëõ. Öàñíê òûøþøïàõ êïç ÿàêõ àõàöëñåà üêööê âç ðçñçâê áêõ çïàãç âç øìäøñïøã âàõ. Áø ÿæìõïçõåç öóéïçõåçñ áàÿãà æïç áêï ÿàêõêñ ãçïá åóìùñ÷ùïçõê, åùÿùñþçïçõê êïç òûøþøïàõëñ üêöö âç åøìäøïàõë åà ãàúêìçïçñêá. Áø ãàúêìçïçñðçñêñ êúàåç æ÷åêìê ðçñà êöç ìæñç åç îùþïù üçìà÷ æÿãê, ñêíáêñïêí, öæâêñþ âç úçõçü üêööêåêõ.

Ãøïàã àö åàÿïëãåàñ ó÷çñ íçíïêìç,

Âæõ ðøñêö üùöñùñù îùï-ýêýçíïêìç.

Ãòìðàõàð öùíøñç÷ öçñê ÷çíïêìç,

Îç÷êõõçð ãòìñøñà êñöàñ ñçúçöê

À Ûàï-ûàï ðæÿçöê, Ûàï-ûàï ðæÿçöê.

Ê.Öçúçõïêñêñ ôòæéêìàöëñåà öóéç ãàìäë, ЩЪМЗКХЙ âç òñøñ îùþùñç êñàð ãàáàõëã ÿçíêïåç ñçéçõç ýàõôëõ. Ò, áçéçñ íêýêí áêõ ÿæõ ôàõýàöëñåà, áçéЪМ ìæõêñåç, âàû÷ëñåà åæìêïðêÿ áêõ áçñååç, áçéçñ áêõ þù÷ ðêöõàåà òûøþøñø õàéë öàïàñ áêõ ðç÷ïçá êúàåç æåç áêïêõ. Òñà îóõç åç Ê.Öçúçõïêñêñ ÿæõïçõêñåç îçñþïêìêñ, ðùáàõêé çðçí àåàðïàõëñëñ þçðêììç÷ç, îóéçïïêììç, ÷çáêç÷ç áàûëÿë ãòõøñøá öàûïàñëïëõ. ßàêõ ðùàöêõ îçñþïêìêñ õòðàñ÷êíàöëñà øìäøñ òáõàéïàõ ÷àôðàãåà ûùöøöê ðçüàõç÷ îóö÷çõêõ. Ò, ãùõøá ýàäë îùïïçõêñ, ýêýçíïçõêñ, ùðøðçñ ÷çáêç÷êñ áù÷ùñ éçõêú ðçûïøãøñøñ ýóüõçöêñç åùÿçñ ðçüéøñïøäø âç ôçõêÿàñïëäë âæõçõíçñ ýòû îóéçï, ÷çáêê âç òáõàéïë êúàåçïçõ êÿïçåêõ, çÿìàñë üçõ þçüç÷åçñ ÷Ъìêñ æåç áêïçñ áçåêê ÷çöâêõ âàöê÷çïçõê ÷àôëõ. Îùñçÿ âç êÿëã àìõëïëäëñà åóéç áêïðçìçñ ýêýçíïçõê îæþçñê îóé ìàÿïàõë êïç íæýêõçñ, öçüçõç óé ïçýçíïçõêñåç öàûïàåëäë ÿæüïç ýëûàñ áêõ âàõïëã íêðê ÷çãåêð æåêõ. Áàÿãà áêõ ìæõåç êöç îæþçñêñ åçüÿç÷ïê ãàõàñïëäëñåàñ öçüçõç ýëûàñ ýêýçíïçõêñ ÿæüêñê ýçðçñêñ öëõäàöë, îçïêñ îùïïçõêñ áçéçìê àåïàñåëõëõ:

Åàñ ìæõêñç öçåà åùÿùõ,

ßæüåçñ öëõäà ÷àûëõ ýçðçñ

×àõïàïàõà ìòïïàñëõöàñ

Óé åç÷öçñïç öçüçõ àûÿàð.

Ðùüàõêáçåçñ öòñõàíë ÿæХõêðêéåç àñà üàããëñåà, áàüàõ, âç÷çñ üàããëñåà ýòû ìàéëïðëÿåëõ. Áøñïàõëñ êýçõêöêñåç ìàûÿëïàõë åà âàõ, éçêúïçõê åç. Ê.Öçúçõïêñêñ áø ðóâéøïàõåà ìàéëïàñ ÿæõïçõê ÷çáêêïêìê, òõêèêñàïïëäë, ðùàöêõ üêöö âç åøìäøïàõïà éçñîêñïêìê êïç úçõãïçñêõ. Ò, åòäøïåøäø ÷òõôàäëñ, åòäðà àñàöëñëñ øñøåøïðàé çéêé ûà÷êõçïçõêñê, îçñþïêíåç íæýêõåêìê îùñïçõêñ çïýà÷ðàé, ÿêõêñ ûçìàïïàõëñë åà ãçïçðç àïåëäë ðóâéøìà ãà÷ëõ. ßàêõêñ ûçìàïë òñø ñç ãçåçõ øéàãïàõà àôàõöà åà, ò, áø øéàãïàõåà áêõ ÿêõêñïêí, ãçïáç ìàûëñïëã îóõùõ, åòäðà, ÷àñëÿ üêööïçõ ÷àôëõ. Âàû÷êïç åç âç÷çñ ÷òõôàäëñåàñ ãàïûàñ, îæ÷-îæåç íàðêïïçÿçñ áø üêöïçõ ðùàöêõ îùñïçõêñ öàäïàð àõéøïàõë, õòðàñ÷êíàöë êïç áêõïçÿçõçí ÷çéçåçñ ÿæõç ýæâõêïêõ. ⌠Ñàûýëâàñëð■, ⌠Êïí áàüàõ■, ⌠Àñà■, ⌠Àñà ðàü-ñëöë■, ⌠Êïí ûà÷êõçïçõ■, ⌠Àñà åùÿùñùõ■, ⌠Àñà ê÷îêöê■, ⌠Âç÷çñêð âàõ■, ⌠Ìàåëðà åùÿåù■ âç áàÿãà ÿæõïçõêñåç òïåøäø íêðê.

Àñà þàñ, åêé ýóíùõçð,

Åçõìà ìòûåøõ üóñíùõçð.

Ðçñ Àõàéàð, ðçñ Íùõçð,

Öçñ ðçñç åçñêé òïåøñ.

Öçñ àûåëñ ìæõ ùéùñåçñ,

Ñçâçñ óôåù îóéùñåçñ

Íóýçñåç åç îóéùñåçñ

Öø ýëûåë íçüõêé òïåø.

Ê.Öçúçõïê îóéçï ñçäðçïçõ ÿàêõêåêõ. Ðùàöêõ îùñïçõêñ ñçäðç ìàõàåëþëïëäëñåà ò, ÿçõçúïê áêõ ìæõ ÷ø÷øõ. Ñçäðç ðç÷êñïçõê ðùû÷çïêú úòõðàïàõåà ìàõàñëõ. Çíöçõ üàïàõåà ÿàêõïçõ ðøöêãêñêñ ÷çïçáêñåçñ àöëïë òïøõ, òñøñ ãàïëáëñà øìäøñ ÿæõ ìàéëõïàõ. Áæïç ÿæõïçõ àåç÷çñ ðùö÷çãêï âç öçõáçö÷ ìàÿàìà áêïðêõïçõ, öàåçþç òïàõàã ðøöêãêìç ûêåðç÷ æ÷ðçí âçéêúçöê åàÿëìëõ. Áçéçñ åç óéùñåç åàûêïê áêõ àâàé, àüçñî òïàñ öçõáçö÷ âç îóéçï ÿæõïçõç ðøöêãê ìàéëïëõ.

Ê.Öçúçõïêñêñ ðàüñë ðç÷êñïçõê ðçüé êíêñþê ãõøôà åàûêïåêõ. Òñà îóõç íê, Ê.Öçúçõïêñêñ çíöçõ ðàüñë ðç÷êñïçõêñêñ óéùñç ðçûöøö åàûêïê áêõ õê÷ðê, àâàéë, ðøöêãê ýàïàõë âàõ. Ê.Öçúçõïê áçö÷çíàõ õøüïø ÿàêõ òïåøäø ùýùñ òñøñ ðàüñë ðç÷êñïçõê àìõëïëãåà åà, ðøöêãêöêé åç îóéçï öçöïçñêõ. Åòäõøåøõ íê, ðàüñë ìàõàåëþëïëäëñåà ðøöêãê çöàöåëõ. Ïàíêñ Ê.Öçúçõïêñêñ ðàüñëìà ðç÷ñ òïàñ ÿæiõïçõê óé ôòæ÷êí ÷çöêõêñåçñ áàÿãà, ðøöêãêñê íòñíõæ÷ïçÿåêõðçìç, òñø åçãêãïçÿåêõðçìç åç ûêåðç÷ æåêõ. Òñïàõ íçñåáç íçñå, òáà òáà îçéðçöê, åêïåçñ-åêïç åùÿðçöê ùýùñ åçìçõïê àðêïïçõåçñ áêõ òïøõ. Ê.Öçúçõïêñêñ ðàüñë ðç÷êñïê ÿæõïçõêñêñ ðçéêììç÷ïçõêñåçñ áêõê åç áøåøõ íê, áæïç çöçõïçõ ÿàêõêñ éçñîêñ õòðàñ÷êí àïçðêñêñ, êñþç, íóâõçí üêöö âç åøìäøïàõëñëñ ôçõâàéë ùýùñ áêõ ñóâ êðíàñ úçéàöë òïøõ. ⌠Îùï áàäýàïàõ■, ⌠Àñà■, ⌠Áàíë öàáàüëñ ûæìêõ■, ⌠Áêõ ЖПЪЙ öëñåëõðëÿàð■, ⌠Ãòñàã îçï áêéç■, ⌠Åàñ øïåøéø áêõ åç ðçñ■, ⌠Àìïë îæþçïçõ■, ⌠Ôëýëïåàÿàñ ïçôçïçõ■, ⌠Éçõêúïêí■ âç áàÿãà ðàüñëïàõë íòñíõæ÷ áêõ úàí÷ëñ åòäøõåøäø öçðêðê üêööêñ êúàåçöê òïåøäø ùýùñ îùéçïåêõ, ÷çáêê âç üçìà÷êåêõ.

Ãàìëåëá ûòÿ îùéçõåçñ,

Îùñçÿ ãàïûëõ Ûçéçõåçñ.

Öæâîêïêð íæýçñ ìæõåçñ,

Áù÷ùñ ÿçüçõ ìæõêìêõ,

Áàíë, öàáàüëñ ûæìêõ.

Áø ÿæiõ óé-óéïùìùñåç åç ñçäðçåêõ. Öóéïçõêñ åùéùðù, öçöïçõêñ àüçñîê õХ÷ðêí ûàïïàõëñ àûàõë áçö÷çíàõ çðçïêììç÷ëñë ûà÷ëõïàåëõ. Áø ñçäðçïçõåç üçõ öóé óé êðíàñë, óé îùþùñç îóõç ðçñà åàÿëìëõ, üçõç åç óé öàáê÷ âç öàüêá ìæõêñê ÷ø÷øá.

Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñåà ВНУ üæþàïë Àéçõáàìþàñ ÿæõêñêñ áù÷ùñ ôòæ÷êí ÿçíêïïçõê âàõ. Áæÿ, ìæååê, öçííêé, òñ áêõ üæþàïë ÿæõêñ îóéçï ñùðøñçïçõêñê Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñåà àöàñïëãïà ÷àôðàã òïøõ. Åêïêñêñ àûëþëïëäë, ùöïøáøñøñ öàåç, çïâàñ âç òáõàéïëïëäëñà îóõç Êöïàð ôòæéêìàöë ûàïã ÿæХõêñç, òìñàã âç ðçñàïë àÿëã ôòæéêìàöëñà ýòû ìàûëñåëõ. Òõêèêñàï ÷çЬáêüïçõ, ðçñàïë áçñéç÷ðçïçõ, õê÷ðêí êö÷êàõçïçõ, ýòû ýàïàõïë áçåêê öøàï âç ñêåàïàõ Êöïàð ôòæéêìàöëñà åçõêñ âç öàäïàð áêõ õòðàñ÷êíà îç÷êõêá. Üçìà÷ æÿãêñê ãùââç÷ïçñåêõçñ ðùàöêõ õøüïø õòðàñ÷êíà.

Àä øïåøéïàõ îóì Ûçéçõç

Åùÿùõ îùðùÿ åàðþë íêðê┘

┘Áêõåçñ ûçéõê áàÿ ãàïåëõëá

ßàããëïåàåë ãàðýë íêðê.

Ê.Öçúçõïê ôòæéêìàöëñëñ ãøõøïøÿ âç èàñõ ûùöøöêìç÷ïçõê, õê÷ð, âçéñ, áóïîù âç ãàúêìç öêö÷æðê åç òïåøãþà ðàõàãïëåëõ. Áøõàåà ðùû÷çïêú áóïîù úòõðàïàõëñà ýàõôàé, àýëã âç ãàôàïë, åàûêïê ãàúêìçïçõç, õçåêúïçõç õàö÷ îçïðçí òïøõ.

Ê.Öçúçõïê îóéçï ôòæðàïàõ ðùçïïêúêåêõ. Òñøñ ⌠Åçúêñç■, ⌠Ýòû ãëéë■, ⌠■Ìàõàïë ñçäðç■, ⌠Êñöàñ ïçôêõê■, ⌠Öëñàã îæþçöê■, ⌠Çïçöîçõ■, ⌠Ãæìõç÷ ãàôëöë■ ôòæðàïàõëñåà ðùàöêõ îùñïçõêñ öëñàäëñà üàéëõ òïàñ êñöàñïàõëñ üçìà÷ æÿãê ìàÿàìëõ. Çðçìç ÷òõôàã âç ìàõàåëþë êñöàñà, ðçñçâê-çûïàãê üêööïçõç, ôàíïëã-üàã, çåàïç÷ç, öùïüç, ãçïçáç âç ãçüõçðàñïëã ðçöçïçïçõêñç àêå ÿàêõêñ åùÿùñþçïçõê êïç õàö÷ïàÿëõöàñ. Ìæñê îùñïçõêñ, ìæñê ôàí àåàðë òïðàã çéðê áø çöçõïçõêñ çöàö ðçéêììç÷ïçõêñåçñåêõ.

Ê.Öçúçõïê üçðêÿç ÷æà÷õïà, ðùàöêõ öçüñç êïç áàäïë áêõ öçñç÷íàõ òïðøÿåøõ. Òñøñ øéøñ ðùååç÷ Àéçõáàìþàñ öçüñç-öêñåç ðóüíçð ìæõ ÷ø÷àñ, ÷àðàÿàåàñ-÷àðàÿàìà óéùñç ìæñê-ìæñê üçâçöíàõïàõ, òûøþøïàõ ãàéàñàñ ⌠Îóé üçíêðê■, ⌠Àñà ùõçìê■, ⌠Ìòï àìõëþëñåà■, ⌠×àñëÿïàõ■ âç áàÿãà ôìæöïçõê âàõåëõåëõ. Áø çöçõïçõåç åç Êöïàð ðùàöêõåêõ, ÷çáïêä æ÷åêìê çöàö ðçöçïç ìæñç åç üçìà÷ æÿãê, êñöàñà ûòÿáçû÷ïêí âç öçàåç÷ àõéøïàðàãåëõ. Ê.Öçúçõïê ðêïïê Àéçõáàìþàñ ÿæõêñêñ êö÷æåàåïë, òõêèêñàï öçñç÷íàõë, íóñùïïçõåç ìàÿàìàñ àïòâïø ñçäðçíàõë íêðê çåçáêììà÷ëðëéåà ÿçõçúïê áêõ ìæõ ÷ø÷øõ.

 

═════════════════════════════════════════════════════════════════════════════════ ══════════════════════════════════════════════════════════ Áàíë - 1983═══════════ ═

═══════════ ═

═══════════

BхR KхTAB ьEхR

 

 

 

oeziya haqqШnda Вox yazШlmШЬ, mЖxtЪlif tЪriflЪr deyilmiЬdir. Lakin bunlarШn iВЪrisindЪ hЪqiqi ЬeirХ qЖdrЪtli fikrin mЪhsulu, hissin tЪrcЖmanШ hesab edЪnlЪr Вox haqlШdШr. вЖnki bu tЪrХfdЪ bЪdii yaradШcШlШЭШn ЪksЪr sirrlЪri; sЪnЪtkar vЪ zaman, Ьair vЪ vЪtЪndaЬlШq borcu, istedad vЪ mЖЬahidЪ, mЪsuliyyЪt vЪ narahatВШlШq, yazШВШ mЪdЪniyyЪti vЪ sЪmimiyyЪt, tЪbiilik vЪ ЧzЖnЪmЪxsusluq, hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl dЪ poeziya ЖВЖn qanun sayШlan, onun hЪqiqi simasШnШ tЪyin edЪn obrazlШlШq cЪmlЪnmiЬdir. BelЪ ciddi yaradШcШlШq qanun-larШnШn═ hЪr birinЪ aydШn cavab almaq ЖВЖn Famil Mehdinin ⌠Borc■ ЬeirlЪr kitabШnШ diqqЪtdЪ oxumaq kifayЪtdir. Kitab-da nЪzЪri, Ъsas iki cЪhЪt cЪlb edir. Fikir vЪ hiss. Fikir dЪ, hiss dЪ sinkratik mЪvhumdur. Fikrin ЪhatЪsi vЪ mЪkanШnda ⌠sЪnЪtkar vЪ zaman■ yazШВШ vЪ vЪtandaЬlШq borcu■nun tЪlЪb vЪ prinsiplЪri, lirik ╚лЪМ╩ХМ mЖasir dЖЬЖncЪ vЪ baxШЬlarШ poetiklЪЬirsЪ, hislЪr √ duyЭular poetiklЪЬmiЬ idrakШn, mЖsbЪt idealШn psixologiyasШnШ ЖmumilЪЬdirir. NЪticЪdЪ Ьeir hissin-idrakШn tЪrcЖmanШ kiЛi ЖzЪ ВШxШr. ⌠Borc■a daxil olan ЪksЪr ЬeirlЪr F.Mehdinin bu sahЪdЪki axtarШЬlarШ, uЭurlarШ vЪ yeni mЖЬahidЪlЪr aparmaq ЖВЖn gЧstЪrdiyi ciddi cЪhdlЪridir. ьeirlЪrЪ bЪlЪd olduqca vЪtЪndaЬlШq qanunlarШna hЪr cЪhЪtdЪn tabe olan Ьairin mЖasir gЖnlЪrin tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ, istЪk vЪ arzularШ axШnШnda baЬ alШb getdiyini gЧrЖrsЪn, onun zЪngin sЪnЪt alЪmi, ЪzЪmЪtli poeziya cЪlalШ, Ьair ЧzЖnЪmЪxsusluЭu haqqШnda dЖЬЖnЖrsЪn. еlЪ ki, ilk ЬeirlЪrindЪ Ьairin:

⌠YaranmШЬam yananlarla

MЪn dЪ yanam,

Donanlarla

MЪn dЪ donam!

sЪsini eЬidirsЪn belЪ bir qЪrara gЪlirsЪn ki, bu andШn sahibini ЪlbЪttЪ yaЬadШЭШ gЖnlЪrin ictimai mЖnasibЪtlЪrindЪn ayrШ tЪsЪvvЖr etmЪk olmaz. Bununla yanaЬШ kitab boyu Ьairin oxucularШna ⌠nЪ qЪdЪr yazШb yaratsam da daxilЪn gЖclЖ bir narahatВШlШq keВirirЪm, ЧzЖmЖ vЪtЪnin vЪ xalqШn yanШnda borclu sayШram■ kimi etirafШnШn Ьahidi olursan.

BЪzЪn deyirsЪn ki, sЪn yerli-yersiz,

KaЬ bir dЪ gЪlЪydik bu dЖnyaya biz!

Ay yazШq, de indi neylЪdin ki, sЪn

Bir dЪ gЪlЪn zaman nЪ eylЪyЪrsЪn?!

Otuz illik sЪmЪrЪli yaradШcШlШq illЪrindЪ ЧzЖnЖ mЖntЪ-zЪm olaraq borclu bilmЪk, daima axtarmaq, narahatВШlШq keВirmЪk, axШra qЪdЪr dЪ borclu qalmaq gЧrkЪmli Ьair Famil лЕЫДХМХМ HЪyat tarixВЪsi, poetik ЧmЖr yolu haqqШnda Вox Ьey deyir. чzЖnЖ borclu bilmЪk cЪhdi yalnШz ayrШ-ayrШ ЪsЪrlЪrin ideya mЪzmununda yox, kitabШn bЖtЖn ruhunda, hЪtta ЬeirlЪrЪ verilЪn adlarda da qorunub saxlanШlШr. ⌠TЪlЪb-karlШq■, ⌠MЪnim bЧlЖnmЪyЪn bir alЪmim var■, ⌠Nara-hatlШq■, ⌠MЪn bu yolun yolВusuyam■, ⌠DeyirlЪr dЖnyada ВoxalШr insan■, ⌠Sfetafor■, ⌠NigaranlШq■ vЪ baЬqa ЬeirlЪrdЪ vЪtЪndaЬlШq amalШnШn uЭurlu addШm sЪslЪri eЬidilir, Ьairin istЪk vЪ narahatВШlШЭШnШn son dЪrЪcЪ geniЬ bir alЪmi canlanШr. Bu real vЪ geniЬ alЪm isЪ gЖclЖ mЖasirlik qanunlarШ ilЪ idarЪ olunur. Buna gЧrЪ dЪ ⌠Borc■da hЪyat amalШndan kЪnarda qalan ЬeirЪ rast gЪlmЪk olmur. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, Ьair mЧv-zunu xalq ЪdЪbiyyatШndan, klassik irsdЪn, ЖmumЪn canlШ vЪ cansШz varlШqlardan gЧtЖrsЪdЪ ona mЖasir gЧzlЪ baxШr, onu zamanШn ehtiyaclarШna cavab verЪ bilЪcЪk ideyalarla ЪlaqЪ-lЪndirmЪyi bacarШr. ⌠Susmaq ЩЧГЪКДХПЛХ■, ⌠Qoruq■, ⌠HacШ Qara■, ⌠KiЬilЪr aЭlamaz■, ⌠QoВu NЪcЪfqulunun keВisi■ vЪ baЬqa ЬeirlЪr ilk anda mЖasir sЪslЪnmir, ЪslindЪ isЪ bu ЪsЪrlЪrin Ъn ilkin mЪziyyЪti onlarШn mЖasirliyindЪdir. MЪsЪlЪn: ⌠Qoruq■ Ьeirini gЧtЖrЪk. HamШ onu qoruyur. вЖnki orada tЪbiЪtin Ъn nadir heyvanlarШ saxlanШlШr. Qoruqdan nЪ bir hЪyЪcan siqnalШ, nЪ bir gЖllЪ sЪsi eЬidilir. YaЬadШЭШmШz alЪm ilЪ mЖqayisЪdЪ bir ovuc tЪbiЪt parВasШnШ xatШrladan qoruq timsalШnda Ьair mЖasir dЖnyanШ gЧrЖr, onun son dЪrЪcЪ narahat vЪziyyЪti haqqШnda xarakter vЪ mЪslЪk Ьairi kimi danШЬШr. TЪbiЪtin bЖtЖn canlШ vЪ cansШz varlШqlarШnШ ЪzizlЪyЪn insanlarШ qoruq ЙХЛХ narahat dЖnya-mШzШ qorumaЭa ВaЭШrШr. ьairin bu ВaЭШrШЬШnda eyni zamanda dЖnyanШ dolaЬdШrmaq istЪyЪn, onu qorxunc vЪ dЪhЬЪtli tЪhlЖkЪ qarЬШsШnda qoymaЭa ВalШЬan imperializmЪ qЪti etiraz vЪ ЖsyankarlШq vardШr.

Yer yaЬШl, gЧy mavi, sЪma tЪrtЪmiz.

SinЪmdЪ kЧrpЪ tЪk dil aВШr ЖrЪk

NЪ yaxЬШ olardШ, dЖnyamШzШ biz

Bu qoruq sayaЭШ qoruya bilsЪk.

⌠Borc■ kitabШnda insan, onun mЖasir dЖЬЖncЪlЪri ilk vЪ Ъsas obyekt olduЭu ЖВЖn Ьairin istifadЪ etdiyi bЖtЖn detallar, mЖstЪqim vЪ qeyri mЖstЪqim amillЪrin hamШsШ bu ideala xidmЪt edir. F.Mehdinin tЪrЪnnЖm etdiyi insan hЪm dЪ mЪnЪvi saflШq vЪ ucalШq, daxili tЪmizlik vЪ gЧzЪllik anlayШЬlarШnШ ЧzЖndЪ cЪmlЪЬdirЪn ictimai varlШqdШr. O, daЭlar qЪdЪr vЖqarlШ, ВiВЪk kimi gЧzЪl vЪ incЪdir. ьЪfaflШqda bulaЭa, ucalШqda zirvЪyЪ bЪnzЪyir. Xainlik, xЪbislik kimi iyrЪnc sifЪtlЪrdЪn uzaq olan bu insanda gЖclЖ bir mЪЭrurluq, cЪsarЪt vЪ ЪyilmЪzlik vardШr. Ona gЧrЪ dЪ Ьair dЖnyaya bu mЪЭrur insanШn gЧzЖ ilЪ baxШr, tЪbiЪti dЪ, cЪmiyyЪti dЪ, keВmiЬ gЖnlЪri, uzaqlaЬan xatirЪlЪri, adЪt vЪ ЪnЪnЪlЪri mЖdriklЪЬЪn tarixi dЪ insanda axtarШr. HЪtta isti qum dЪnЪsindЪn /⌠хsti qum ЖstЖndЪ■/ qum dЪnizindЪ nЪЭmЪkar bЖlbЖlЖn sЪsindЪ /⌠BЖlbЖl■/, boynu bЖkЖk bЪnЧvЬЪdЪ, ⌠MЪnЪ bЪnЧvЬЪ ver■, kiВik bir qЪlpЪdЪ /⌠QЪlpЪ■/, yanШqlШ bir romansda /⌠Romans■/, qarabaЭ ЬikЪstЪsindЪ insanШ gЧrЖr, ona sЪadЪt vЪ hЪyat eЬqi arzulayШr. Insan F.Mehdi ЖВЖn konkret varlШqdШr. YaxЬШsШ da var, pisi dЪ. YaxЬШnШn xatirinЪ hЪyatda yaЬamaЭa borclu olan Ьair bЖtЖn mЪnfiliklЪrЪ, pis, naqis adamlara nifrЪt edir. YalnШz ucalШqlardan, mЖasir insanШ mЪnЪn zЪnginlЪЬdirЪn real hiss vЪ duyЭulardan danШЬmШr. ⌠Sfetafor■ ЬeirindЪ olduЭu kimi yeri gЪldikcЪ Чz giley-gЖzarШnШ da bildirir, mЪnЪvi saflШq vЪ tЪmizliyin mЖdafiЪsinЪ qalxШr. F.Mehdi poeziyasШnda tЪbiilik mЪhz bu yolda yaranШr. ⌠BЖlbЖl■, ⌠Axtara-axtara■, ⌠SaЭ ol baЭban■, ⌠Yun kЧynЪk■, ⌠Sehrbaz■ vЪ baЬqa ЬeirlЪr bu qЪbildЪndir. BЖlbЖlЖn Хlham, hЪyЪcan vЪ sevinc dolu nЪЭmЪsini ЖrЪksiz yazШlmШЬ ЪsЪrlЪrЪ, tЪbiilikdЪn uzaq sЪnЪtkarlara qarЬШ qoymaqla, ЪlbЪttЪ Ьair haqlШdШr.

Bizim nЪЭmЪkarlar gЪlib Юra bir

SЪni dinlЪsЪydi, salsaydШ yada,

HЪyЪcansШz nЪЭmЪ, ЖrЪksiz Ьeir

вox-Вox azalardШ bЪlkЪ dЖnyada.

ьairЪ gЧrЪ tЪbiilik vЪ sЪmimiyyЪt Ьeirin ruhunda olmalШdШr, onu Ьairin narahatВШlШЭШnda, hansШ bir hisslЪ, duyЭu ilЪ sЪ yaЬamaq meylindЪ, poetik ehtiyaclarШnda axtarmaq lazШmdШr. Sakitlik Ьeir ЖВЖn nЧqsandШr. O, daim idrakШ, hissi hЪrЪkЪtdЪ olmalШdШr. NЪyi icЪ gЧrmЪyЪ, demЪyЪ ВatdШrmaЭa, tЪsdiq vЪ inkar etmЪyЪ ВalШЬmalШdШr. HЪqiqi Ьeir tЪlЪbkarlШq, narahatlШq vЪ nigaranВШlШqdan tЪqdim vЪ tЪrЪn-nЖmВЖlЖyЪ qЪdЪr tЪbii bir yol keВmЪlidir. Sakit vЪ doymuЬ Ьair yoxdur. RahatlШq yaranan yerdЪ Ьairlik qurtarШr. ⌠Borc■ ЬeirlЪr kitabШ bu poetik tЪlЪblЪrЪ tam aydШnlШЭШ ilЪ cavab verir. Bir dЪ ona gЧrЪ ki, buradakШ ⌠Sizsiz nЪlЪr olarmШЬ■, ⌠ArxasШz yaЬayШb■, Н vaxt sЪrxoЬam ki■, ⌠QanlШ tarix■ vЪ baЬqa ЬeirlЪr konkret bir hadisЪ, Ъhvalat vЪ vЪziyyЪtlЪri, ictimai mЖnasibЪtlЪr iВЪrisindЪ formalaЬan insanШ Ъks etdirЪn sЖjetli ЪsЪrlЪrdir. HЪr birinin ЧzЖnЪmЪxsus mЪzmu-nu, hЪyat materialШ var. Bu ЪsЪrlЪr dЖnya ilЪ mЖntЪzЪm tЪmasda olan Ьairin tarixlЪЬЪn, mЧvcud olan vЪ gЪlЪcЪyi aydШn gЧrЖnЪn hЪyat haqqШndakШ hissi vЪ idrakШ dЖЬЖncЪ-lЪrini Ъks etdirdiyi ЖВЖn olduqca tЪbii sЪslЪnir. ⌠Zamanla Жz-ЖzЪ■, ⌠YalnШz o vaxt bil ki, yoxam dЖnyada■, ⌠TЪbrizdЪ gЧzum qaldШ■ yarШm baЬlШqlar altШnda toplanan ЪksЪr ЬeirlЪrdЪ F.Mehdinin bir Ьair kimi poetik cizgilЪri Ъks olunmuЬdur. BunlarШn iВЪrisindЪ Ъn qabarШq nЪzЪrЪ ВarpanШ isЪ Ьair mЪdЪniyyЪti, vЪtЪndaЬlШq duyЭularШdШr. вox-Вox salam apar AzЪrbaycana /⌠XaricdЪn nЪ gЪtirmiЬЪm■/, Чz dili, Чz sЧzЖ olmayan kЪsin, nЪ adШ bilinЪr, nЪ dЪ ЖnvanШ /⌠Bu gЖn dil aВШrsan■/, bu bЧyЖk dЖnyaya cavabdeh olaq hamШ-mШz, hamШmШz bir nЪfЪr kimi /⌠Ulduzlar kimidir■/, deyirlЪr torpaq da insan kimidir, sevinir ЪhdinЪ yetiЬЪn zaman /⌠ьuЬaya su gЪlir■/, ayaqlar hiss edir son mЪnzil yaxШn, baЬ ВЪkir, ayaqlar getmЪk istЪmir /⌠Ayaqlar■/, biz ki, tanШ-mШrkЪn Чz babamШzШ, ЧzgЪyЪ peyЭЪmbЪr saydШraq niyЪ? /⌠NiyЪ■/ birinin talei gЧrЖrsЪn bЪzЪn, baЬqa birisinЪ ЪylЪncЪ olur /⌠хsti qum ЖstЖndЪ■/, narahat adamlar arasШnda mЪn, tapmШЬam ЪbЪdi rahatlШЭШmШ /⌠TapmШЬam ЪbЪdi rahatlШЭШmШ■/ qopan ЬimЬЪklЪri, qШЭШlcШmlarШ, dЖnyada heВ nЪylЪ dЪyiЬmirЪm mЪn /⌠Bu da bir ЧvЖrdЖr■/ dЖЬЖnЖrЪm yavaЬ-yavaЬ bЧyЖmЪsЪydi, vЪtЪn mЪnim ЖrЪyimЪ necЪ sШxardШ /⌠NecЪ sШЭardШ■/ vЪ baЬqa bu kimi fikirlЪr bЪЬЪrihisslЪrlЪ yaЬayan Ьairin poetik istedadШ, mЖasir ЪdЪbi prosesdЪki mЧvqei haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yaradШr.

F.Mehdinin mЪhЪbbЪt lirikasШ da Чz orijinallШЭШ, ЧzЖ-nЪmЪxsusluЭu ilЪ seВilir. ьair ⌠YalnШz o vaxt bil ki, yoxam dЖnyada■ baЬlШЭШ altШnda toplanan ЪsЪrlЪrindЪ yalnШz fЪrdi hiss vЪ duyЭulardan danШЬmШП. Onu, insanШ vЪ dЖnyanШ kamala ВatdШran bir amil √ vasitЪ kimi gЧtЖrЖr. MЪhЪbbЪt dЖnyasШnda da Ьair ЖВЖn bir ideal var. Insan vЪ zaman idealШ. F.Mehdi mЪhЪbbЪtin gЖcЖnЖ, dЪyЪrini bu idealla ЧlВЖr vЪ qiymЪtlЪndirir. Ona gЧrЪ dЪ Ьairin mЪhЪbbЪt ЬeirlЪri mЖasir dЖnya vЪ mЖasir insan kimi mЖrЪkkЪb, qayЭШlШ vЪ tЪlЪbkardШr.

MЪnim mЪhЪbbЪtim toy bayram deyil,

Orda sevinc dЪ var, iztirab da var.

Bu mЪnada Ьairin sШrf mЪhЪbbЪtdЪn bЪhs edЪn ЪsЪrlЪri demЪk olar ki, yoxdur. O, insanШn zahiri gЧzЪllik-lЪrini tЪrЪnnЖm edЪndЪ dЪ, mЪhЪbbЪtin hiss vЪ duyЭulara, o cЖmlЪdЪn insan idrakШna gЪtirdiyi iЬШЭШ verЪndЪ dЪ, onuМ sevinc vЪ iztirablarШndan danШЬanda da ictimai tЪlЪblЪrdЪn uzaqlaЬmШr. Ona dЪrk vЪ qЪbul etdiyi insanШn gЧzЖ ilЪ baxШr vЪ qiymЪt verir. ⌠RahatlШq, mЪhЪbbЪt■, ⌠Bu necЪ sevgidir■, ⌠Yol verin, yol verin, gЧzЪllЪrЪ siz■, ⌠ьeir sevЪn qШzlar■, ⌠GЧzЪl olmayan qШz varmШ bir nЪfЪr■, ⌠SevgiyЪ inanaq■, ⌠OЭlanlar, oЭlanlar qorxaq olmayШn■ vЪ baЬqa ЬeirlЪr bu qЪbildЪndir.

⌠Borc■un daha baЬqa xЖsusiyyЪtlЪrindЪn danШЬmaq olar. Biz elЪ bilirik ki, Ьairin poetik portretini verЪn bu kitab Ьeir hЪvЪskarlarШnШn da xoЬuna gЪlЪcЪkdir.

 

аЮЙШ - 1985

BхR DъRSLхK HAQQINDA

 

 

 

on illЪrdЪ xalq ЪdЪbiyyatШnШn toplanmasШ, nЪЬri vЪ tЪdqiqi ilЪ baЭlШ bir sШra mЖhЖm vЪ smЪЪrЪli iЬlЪr gЧrЖlmЖЬdЖr. VaxtaЬШrШ olaraq bЧyЖk el sЪnЪtkarlarШnШn yubileylЪri, aЬШqlarШn qurultaylarШ keВirimiЬ, folklorun naqШl, bayatШ, dastan, atalar sЧzЖ vЪ zЪrb mЪsЪlЪlЪr kimi zЪngin sahЪlЪri yeni-yeni variantlarda toplanaraq xalqШn istifadЪ-sinЪ verilmiЬdir. Bununla yanaЬШ folklorun nЪzЪri ЪsaslarШnШ elmi ЬЪkildЪ izah edЪn dЪyЪrli ЪsЪrlЪr yazШlmШЬ, gЪnc nЪslin milli ruhda tЪrbiyЪ olunmasШ iЬindЪ mЖhЖm vasitЪlЪrdЪn oКan bir sШra maraqlШ kitablar nЪЬr olunmuЬdur. ⌠Maarif■ nЪЬriyyatШnШn 1985-ci ildЪ buraxdШЭШ ⌠AzЪrbaycan folkloru■ belЪ qiymЪtli dЪrsliklЪrdЪn biridir. KitabШn mЖЪllifi profes-sor V.VЪliyev otuz ildЪn artШqdШr ki, xalq ЪdЪbiyyatШnШn tЪdqiqi ilЪ mЪЬЭul olur. Eyni zamanda AzЪrbaycan DЧvlЪt UniversitetindЪ folklordan mЖhazirЪlЪr oxuyur. Bu sahЪdЪ respublikamШzda yaranan ilk sistemli dЪrslik V.VЪliyevin adШ ilЪ baЭlШdШr. O, dЖz on altШ il bundan ЪvvЪl bu sahЪdЪ heВ bir dЪrslik vЪ vЪsaitin olmadШЭШ bir vaxtda gЧzЪl bir tЪЬЪbbЖs gЧstЪrmiЬ, 1970-ci ildЪ ЧzЖnЖn sЪmЪrЪli tЪdqiqatlarШna, mЖЪllimlik tЪcrЖbЪsinЪ vЪ ⌠AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatШ tarixi■ proqramШnШn folklor bЧlmЪsinin tЪlЪb vЪ prinsiplЪrinЪ Ъsas-lanan ⌠AzЪrbaycan Ьifahi xalq ЪdЪbiyyatШ■ dЪrsliyini Вap etdirmiЬdir. HЪlЪ birinci kitab tez bir zamanda bЧyЖk maraЭa sЪbЪb olmuЬ, geniЬ tЪlЪbЪ ordusunun ehtiyaclarШnШn ЧdЪnilmЪsi iЬindЪ mЖhЖm rol oynamШЬdШr. ⌠AzЪrbaycan folkloru■ hЪmin dЪrsliyin yenidЪn iЬlЪnmiЬ, tЪkmillЪЬdirilmiЬ nЪЬridir.

KitabШn tЪrtibi prinsiplЪri olduqca maraqlШ vЪ hЪm dЪ orijinaldШr. MЖЪllif ВoxЪsrlik bir ЪdЪbiyyatШn dЪrsliyini yaradarkЪn mЖasir AzЪrbaycan ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШnШn prin-siplЪrini ЪldЪ rЪhbЪr tutmuЬ, el ЪdЪbiyyatШ nЖmunЪlЪrini tarixi ardШcШllШqla qruplaЬdШrmШЬ, onlarШn funksiyasШ, nЪzЪri ЪsaslarШ haqda son elmi tЪdqiqatlara uyЭun fikirlЪr sЧylЪmiЬ, filoloji tЪlim ЖsullarШna, metodiki vЪ pedaqoji normalara, dЪrslik tЪrtib etmЪk ЖВЖn Ъsas olan tЪlЪblЪrЪ uyЭun Жmumi-lЪЬdirmЪlЪr aparmШЬdШr. MaraqlШ cЪhЪt odur ki, kitabda xalq ЪdЪbiyyatШ ilЪ baЭlШ ЪdЪbi nЧv vЪ janrlar sisteminЪ, onlarШn dЖzgЖn sШralanmasШna, folklorun baЬqa elmlЪrlЪ ЪlaqЪsi, yazШlШ ЪdЪbiyyatdan fЪrqi, xalqШn tarixi, iqtisadiyyatШ, ictimai ЬЖur tЪrzi ilЪ baЭlШlШЭШ, hЪyatШn qanunauyЭun inkiЬafШna uyЭun tЪkmillЪЬmЪ prosesi keВirmЪsi vЪ s. mЪsЪlЪlЪr zЪngin vЪ faktik materiallarla ЬЪrh edilir.

DЪrsliyin ilk bЧlmЪsi ⌠йlassiklЪr xalq ЪdЪbiyyatШ haqqШnda■ adlanШr. Bu bЧlmЪ folklora yanaЬmaq, ondan zЪmanЪyЪ uyЭun yaradШcШ ЬЪkildЪ istifadЪ etmЪk, onun bЧyЖk, saЭlam nailiyyЪtlЪrini, tЪbliЭi tЪsir ЩЖЗЖМЖ qorumaq vЪ hЪm dЪ dЖГgЖn qiymЪtlЪndirmЪk ЖВЖn istiqamЪtverici xarakter daЬШyШr. MЖЪllif AzЪrbaycan, bir sШra xarici ЧlkЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslarШnШn bu el sЪnЪti haqqШndakШ dahiyanЪ fikirlЪrini vermЪklЪ kitabШn Ъsas ruhunu, tЪdqiqatШn tЪhlil vЪ ЬЪrhlЪrinin istiqamЪtini dЖzgЖn mЖЪyyЪnlЪЬdirir. Bu fЪslin vЪtЪnЪ, xalq hikmЪtinЪ dЪrin mЪhЪbbЪt hissi aЬШlamaqda, gЪnc nЪclin milli-tЖrkВЖlЖk ruhunda, AzЪrbaycan vЪtЪninin ЬЖurlu ЖzvЖ kimi tЪrbiyЪ olunmasШnda, hЪmВinin xalqШn ЪdЪbiyyatШna, mЪdЪniyyЪtinЪ, keВmiЬi vЪ indisinЪ sevgi hissi aЬШlamaqda bЧyЖk tЪrbiyЪvi ЪhЪmiyyЪti vardШr. MЖЪllif haqlШ yazШr ki, ⌠M.Qorki naЭШllarda xalq fantaziyasШnШn bЪdii yЖksЪkliyЪ qaldШrdШЭШ qЪhrЪmanlarШ sevdiyi kimi... xalq arasШndan ВШxan mЧvcud quruluЬla razШlaЬmayan mЖbariz insanlarШ hЪlЪ uЬaqlШqdan sevmiЬ, onlarШn haqqШnda oxunan xalq nЪЭmЪlЪrini toplamШЬ vЪ ЪzbЪrlЪmiЬdir■.

дЪrsliyin ЧzЖnЪmЪxsus sistemi, Жslubu vЪ yaradШcШlШq prinsiplЪri vardШr. Bu, istЪr ayrШ-ayrШ fЪsillЪr arasШnda yaradШlan sЪliqЪli bir ЪlaqЪdЪ vЪ istЪrsЪ dЪ kitabШn Жmumi elmi vЪ pedaqoji ruhunda aydШn hiss edilir. Eyni zamanda kitabda verilЪn zЪngin ЪdЪbiyyat siyahШsШnda da ЧzЖnЖ gЧstЪrir. DЪrslikdЪ xalq ЪdЪbiyyatШna tЪnqidi yanaЬmaq prinsipi Ъsas gЧtЖrЖldЖyЖ ЖВЖn mЖЪllif folklorun demЪk olar ki, bЖtЖn ЪdЪbi nЧv vЪ janrlarШna aid seВdiyi nЖmunЪlЪri, xЖsusilЪ dЪ tЪhlillЪri ЖВЖn istifadЪ etdiyi konkret materiallarШ bu baxШmdan saf-ВЖrЖk etmiЬ, AzЪrbaycan Ьifahi xalq ЪdЪbiyyatШ haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yarada bilmiЬdir. жstЪ-lik folklorun toplanmasШ, nЪЬri sahЪsindЪ az-Вox xidmЪtlЪri olan mЖtЪxЪssislЪrЪ dЪ mЖЪyyЪn yer vermiЬdir. DЪrsliyin ⌠FolklorЬЖnaslШЭШn trixindЪn■, ⌠AzЪrbaycan folklorЬЖnasla-rШ■ fЪsillЪrindЪ istЪr kitabШn inqilabdan ЪvvЪl vЪ istЪrsЪ dЪ indiki folklorЬЖnaslarШn yaradШcШlШЭШ haqda yШЭcam vЪ mЪz-munlu mЪlumat verilir. MirzЪ KazШm bЪy, F.KЧВЪrli, H.ZЪr-dabХ, C.MЪmmЪdquluzadЪ, H.ъlizadЪ, S.MЖmtaz, H.Zey-nallШ,Y.V.вЪmЪnzЪminli,H.AraslШ, M.H.TЪhmasib, ъ.Axun-dovun xalq ЪdЪbiyyatШ sahЪsindЪki xidmЪtlЪrini xЖsusi izah etmЪklЪ mЖЪllif folklorun tЪdqiqat, tЪqdimat vЪ nЪЬriyyat tarixi haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yaradШr vЪ bu mЖhЖm, zЪngin sahЪnin bundan sonra da ciddi bir araЬdШrmaya vЪ eyni sЪpkili tЪdqiqatlara ehtiyacШ olduЭunu ЪsaslandШra bilir! ъlbЪttЪ ki, bu bЧlmЪ ЖВЖn arzu olunasШ mЪsЪlЪlЪr dЪ vardШr. YaxЬШ olardШ ki, mЖЪllif klassik vЪ mЖasir folklorЬЖnaslarШn oВerk-portret siyahШsШnШ bir qЪdЪr dЪ zЪnginlЪЬdirЪrdi, bura ъ.Haqverdiyev, жzЪyir HacШbЪyli, C.CabbarlШ kimi klassik-lЪri dЪ ЪlavЪ edЪrdi.

Birinci, ikinci bЧlmЪlЪrdЪ verilЪn ⌠mifologiya■, ⌠Avesta■, mЧvsЖm, ailЪ-mЪiЬЪt, toy, yas mЪrasimlЪri haqqШndakШ izahatlar da mЖasir folklorЬЖnaslШq baxШmШndan diqqЪtЪlayiqdir. MЖЪllif hЪmin mЪsЪlЪlЪr haqqШnda istЪnilЪn lazШmi tЪsЪvvЖrЖ yarada bilir.

AzЪrbaycan xalq ЪdЪbiyyatШnШn lirik, epik vЪ dramatik nЧvЖndЪn bЪhs edЪn III, IV vЪ V bЧlmЪlЪr kitabШn folklorЬЖnaslШq vЪ ЖmumЪn filoloji ruhunu daha aydШn vЪ daha geniЬ ifadЪ edir. PoeziyanШn mЪХЬЪt, ЪmЪk nЪЭmЪlЪri, holavarlar, sayaВШ sЧzlЪr, vЪsfi-hallar vЪ s. haqda aydШn tЪsЪvvЖr yaratmaq ЖВЖn mЖЪllif mЖmkЖn qЪdЪr daha dЪrin mЪnalar ifadЪ edЪn, indiyЪ qЪdЪr tЪdqiqatlarda az istifadЪ olunan nЖmunЪlЪrЪ mЖraciЪt edir. чzЖ dЪ hЪr bir folklor materialШnШn ЧzЖnЪmЪxsus elmi izahШnШ vermЪyЪ ВalШЬШr. MЖЪllif yazШr ki, holavarlar ЪkinВinin mЪnЪvi ehtiyatШnШ ЧdЪyЪn, onun arzu vЪ istЪyini, zЪmanЪdЪn ЬikЪyЪtini, sevinc vЪ kЪdЪrini Ъks etdirЪn hЪyatШ tЪcrЖbЪdЪn yaranan, sШnaqdan ВШxan mahnШlardШr. CЖt ЖstЖndЪ, boyunduruq ЧnЖndЪ vЪ sЪpin zaanШ oxunan bu el nЪЭmЪlЪrindЪ ictimai mЪzmun daha gЖclЖ ifadЪ olunur:

Qara ЙЪl gedЪr iЬЪ,

Qorxum var baЭrШ biЬЪ.

Nola bir bulud gЪlЪ,

YaЭШЬ yaЭa, nЪm dЖЬЪ.

BelЪ aydШn, ЪsaslШ tЪhlil ⌠bayatШlar■ yarШm baЬlШЭШnШn da Ъsas sЪciyyЪvi cЪhЪtlЪrindЪndir. MЖЪllif elmi-nЪzЪri ЪdЪbiy-yatda bu el icadlarШ haqqШnda deyilmiЬ zЪngin vЪ realist mЖddЪalara Ъsaslanaraq onlarШn kamil elmi ЬЪrhini verir. ъmЪk nЪЭmЪlЪri, laylalar, oxЬamalar, aЭШlar, onlarШn ЬЪkli xЖsusiyyЪtlЪri, bayatШlarШn bЧlgЖ prinsipi, vЪzni, ritmi, ahЪngi haqqШnda tutarlШ nЖmunЪlЪr gЪtirir:

MЪn aЬiq, gЖl ЖЬЖdЖ,

ьeh dЖЬdЖ, gЖl ЖЬЖdЖ.

GЖldЖn Ъqlim apardШn,

Bu necЪ gЖlЖЬ idi.

Kitabda aЬШq sЪnЪti ilЪ ЪlaqЪdar beЬ yarШm baЬlШqda olduqca zЪngin-maraqlШ izahatlar vardШr. AЬШq poeziyasШnШn mЪХЬЪi, onun rЪngarЪng Жslub ВalarlarШ, incЪsЪnЪtin bir sШra sahЪlЪri ilЪ baЭlШlШЭШ, bu poeziyanШn AzЪrbaycan ЬeirinЪ tЪsiri vЪ ЖmumЪn bir Вox elmi nЪzЪri sahЪlЪr ЖВЖn mЪnbЪ olmasШ vЪ s. haqqШnda verilЪn izahatlar bu qЪbildЪndir. MЖЪllif aЬШq sЪnЪtini tarixi ardШcШllШqla izlЪyir, onlarШn inqilabdan ЪvvЪlki vЪziyyЪtini, mЖasir dЧvrdЪ isЪ tam yeni, azad bir hЪyata daxil olmalarШnШ, bir nЧv dЖnyaya yenidЪn qayШtmalarШnШ ЪsaslandШran tutarlШ faktlar gЪtirir. AЬШq yaradШcШlШЭШnda mЧvzu vЪ repertuar zЪnginliyi, bu poeziyanШn xЪlqi, milli, satirik vЪ beynЪlmilЪl xarakteri, optimizmi, ЬuxluЭu vЪ s. mЪsЪlЪlЪri elmi cЪhЪtdЪn dЖzgЖn ЬЪrh edir, yeri gЪldikcЪ aЬШq yaradШcШlШЭШnШn tЪlim xarakterinЪ, tЪdris xarakterinЪ dЪ toxu-nur, bu poeziyanШn tЪrbiyЪ vasitЪsi haqqШnda da danШЬШr. MЖЪllif haqlШ olaraq belЪ qЪnaЪtЪ gЪlir ki, xalq sЪnЪtkarlarШ hЪmiЬЪ hЪyatШn obyektiv qanunlarШna aktiv vЪ fЪal mЖna-sibЪtdЪ olmuЬlar. ъksЪr xalq Ьeiri ЬЪkillЪrindЪ mЧvcud ger-ВЪklik insan vЪ zaman anlayШЬlarШ ilЪ mЖqayisЪ edilmiЬ, vЪtЪndaЬlШq borcu mЪsЪlЪlЪri Чn plana ВЪkilmiЬdir. ⌠GecЪ vЪ gЖndЖzЖn baЬ evrmЪsi, fЪsillЪrin bir-birini ЪvЪz etmЪsi, tЪbiЪtdЪ canlШlarШn yaranmasШ, insanШ kЧrpЪlikdЪn baЬlaya-raq, tЪdricЪn yaЬa dolmasШ vЪ ЧlmЪsi kimi hamШnШn gЧrdЖyЖ, bildiyi hadisЪlЪr■ insan, mЧvcud ictimai quruluЬ vЪ tЪbiЪt mЪsЪlЪlЪri ilЪ baЭlШ tЪbliЭ vЪ tЪrЪnnЖm olunur.

MЖЪllifin xalq sЪnЪtkarlarШ haqqШndakШ fikirlЪriniМ mЖhЖm bir qismi ⌠AЬШqlar qurultayШ■ bЪhsindЪ verilmiЬdir. MЖЪllif respublikamШzda aЬШqlarШn ali mЪclisinin ВaЭШrШlma-sШnШ hЪr ЬeydЪn ЪvvЪl folklor materiallarШnШn toplanШlmasШ vЪ tЪdqiqi iЬini sЖrЪtlЪndirЪn, ЪdЪbiyyatШmШzШn inkiЬafШna daha tЪbii, daha canlШ tЪsir gЧstЪrЪn, AzЪrbaycan tЖrk ЬairlЪrinin xalq Ьeiri formalarШna mЖraciЪt etmЪlЪrini daha da qЖvvЪt-lЪndirЪn bЧyЖk ictimai hadisЪ-tЪЬЪbbЖs kimi qiymЪtlЪndirir. ⌠El ЬairlЪri vЪ aЬШqlar heВ bir zaman ЬairlЪrimizin, xЖsusilЪ S.VurЭunun diqqЪtindЪn yayШnmamШЬdШr... S.VurЭun baЬda olmaqla onun qЪlЪm yoldaЬlarШ da xalq Ьeiri sЪpkisindЪ lirik parВalar yazmШЬlar■.

DЪrЯliyin yaxЬШ cЪhЪtlЪrindЪn biri dЪ odur ki, tЪdqi-qat ЪsЪrlЪrindЪn, sШrf elmi-nЪzЪri ЪdЪbiyyatdan fЪrqli olaraq burada tЪhlillЪr hЪm Шanr vЪ hЪm dЪ konkret mЧvzular ЖzrЪ aparШlШr. Yeni folklor materiallarШnШn hЪm elmi vЪ hЪm dЪ sЪnЪtkarlШq mЪsЪlЪlЪrinЪ toxunulur. UstadnamЪlЪr, mЪhЪb-bЪt, tЪbiЪt vЪ ailЪ mЪiЬЪt mЪsЪlЪlЪrindЪn bЪhs edЪn aЬШq ЬeirlЪri haqqШnda mЖЪllifin ЬЪrhlЪri mЪnalШ filoloji tЪsir baЭШЬlayШr. MЖЪllif xalq ЬairlЪrinЪ sЪnЪtkarlШqlarШna, aЬШq sЪnЪtindЪki mЧvqelЪrinЪ, yaЬadШqlarШ zamanЪnin tЪlЪb vЪ ehtiyaclarШ ilЪ nЪ dЪrЪcЪdЪ baЭlШ olmalarШna gЧrЪ qiymЪt verir, haqlШ olaraq dahi SarШ AЬШqШ nЪhЪng cinas-bayatШ usta-sШ, Qurbanini real mЪhЪbbЪt hisslЪrinin qЖdrЪtli tЪrЪnnЖm-ВЖsЖ, Abbas TufarqanlШnШ tЪbiЪti ЬeirdЪ Ъks edЪn sЧz baha-dШrШ, AЬШq юКШ vЪ ustad ъlЪsgЪri hЪqiqi vЪtЪndaЬ sЪnЪtkar adlandШrШr hЪmin hissЪlЪrdЪ poeziyanШn qoЬma, gЪraylШ, sicillЪmЪ, tЪcnis, dЪyiЬmЪ, qШfШlbЪnd vЪ baЬqa ЬЪkillЪri haqda verilЪn izahatlar da ЪsasЪМ qЪnaЪtbЪxЬdir.

DЪrsliyin xalq dramlarШ ⌠UЬaq folkloru■, ⌠YanШtma-cШlar■, ⌠Folkloru necЪ toplamalШ■ bЧlmЪlЪrindЪn alШnan tЪsir dЪ belЪdir. Bu hissЪlЪr haqqШnda da ЪtraflШ danШЬmaq olar. BircЪ onu demЪk kifayЪtdir ki, bunlarШn hЪr biri dЪrsliyin tЪlЪbinЪ vЪ Жmumi ruhuna uyЭun iЬlЪnmiЬdir. MЖЪllifin xidmЪtlЪrindЪn biri dЪ ondan ibarЪtdir ki, o, birinci dЪrsli-yindЪn fЪrqli olaraq ⌠AzЪrbaycan folkloru■nda ciddi dЪyi-ЬikliklЪr aparmШЬ, mЖasir folklorЬЖnaslШqla baЭlШ kitaba bir sШra yeni bЧlmЪlЪr ЪlavЪ etmiЬdir.

ьeir ЬЪkillЪri, mifologiya, IV aЬШqlar qurultayШ, vЪ s. bu qЪbildЪndir. KЖll halШnda AzЪrbaycan Ьifahi xalq ЪdЪbiy-yatШ haqqШnda aydШn tЪsЪvvЖr yaradan bu dЪrslik respub-likamШzШn ali vЪ orta mЪktЪblЪri, xalq ЪdЪbiyyatШ ilЪ mЪЬЭul olan mЖtЪxЪssislЪr vЪ ЖmumЪn folklor hЪvЪskarlarШ ЖВЖn dЪИЪrli bir vasitЪdir. ъsasЪn aydШn, sadЪ vЪ sЪliqЪli bir dil ilЪ yazШlmШЬ ⌠AzЪrbaycan folkloru■nda Вoxlu elmi mЪnbЪlЪr-dЪn, bЪdii nЖmunЪlЪrdЪn istifadЪ edilmiЬ, zЪngin ЪdЪbiyyat siyahШsШ verilmiЬdir. Bu dЪrslik eyni zamanda gЖclЖ tЪbliЭi xarakterЪ malikdir. O, xalq ЪdЪbiyyatШnШn mЖdrЖklЖyЖnЖ, milli vЪ sosial zЪnginliyini gЧstЪrmЪklЪ yanaЬШ, AzЪrbaycan xalqШnШn qЪhrЪmanlШqlarla dolu tarixi keВmiЬi, ЪjdadlarШmШ-zШn mЪЭrur vЪ yenilmЪzliyini hЪmiЬЪ dЪ azadlШЭa, tЪrЪqqiyЪ qovuЬmaq arzusu vЪ ЖstЪlik bЧyЖk AzЪrbaycan xalqШnШn Ьair tЪbiЪti haqqШnda olan inamlШ rЪyi daha da qЖvvЪtlЪndirir. Xalq ЪdЪbiyyatШna bЧyЖk mЪhЪbbЪt ruhunda yazШlmШЬ bu dЪrslik, indiki gЪnc nЪsldЪ vЪtЪnpЪrvЪrlik, ЪmЪyЪ, zЪhmЪtЪ qayЭШ vЪ sevgi, hЪr cЖrЪ naqisliyЪ nifrЪt hissi aЬШlamaq cЪhЪtdЪn dЪ tЪqdirЪlayirdir. DЪrsliyin tЪbliЭi gЖcЖ yalnШz bunlarla bitmir. O, vЪtЪnin, xalqШn milli vЪ sosial lЪyaqЪtini, klassik vЪ mЖasir mЪdЪniyyЪt abidЪlЪrini qorumaq, onlarШ axtarШb tapmaq vЪzifЪsini mЖhЖm bir mЪsЪlЪ kimi irЪli sЖrЪn mЖasir tЪnqid vЪ ЪdЪbiyyatЬЖnaslШЭШn tЪlЪbinЪ tamamilЪ uyЭundur. ƏlbЪttЪ ki, belЪ zЪngin vЪ sЪliqЪli dЪrslikdЪ arzu olunasШ mЪsЪlЪlЪrЪ ehtiyac olduЭu kimi, ЧtЪri deyilmiЬ fikir-lЪrЪ, dolaЬШq cЖmlЪlЪrЪ dЪ tЪsadЖf edilir. DЪrslik haqqШnda kЖtlЪvi rЪy bizЪ hЪlЪ ilk kitabdan mЪlumdur. Ъminik ki, ⌠AzЪrbaycan folkloru■ hЪmin mЖsbЪt rЪyЪ yeni ЪlavЪlЪr edЪcЪkdir.

 

аЮЙШ √ 1986